ایران در رتبه چهارم فرونشست زمین در دنیا

تمام دشت‌ها در ایران در حال فرونشست هستند. در برخی مناطق و منازل مسکونی شکاف‌های عمیقی ایجاد شده و آنجا را غیرقابل سکونت کرده است. علی بیت‌اللهی، مدیر بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی می‌گوید ایران رتبه چهار فرونشست زمین در دنیا را دارد و اگر همین حالا اقدامات لازم صورت نگیرد، ایران سرزمینی غیرقابل زیست می‌شود.

به گزارش تجارت‌نیوز، شکاف‌های عمیق در دل زمین و ترک‌های روی ساختمان‌ها در برخی از مناطق نشان از یک وضعیت بحرانی می‌دهد. برخی‌ها مجبور به ترک منازل مسکونی خود هم شده‌اند، مانند شهرک ۶ هزار نفری نیروی هوایی در اصفهان. این نتیجه فرونشست زمین در ایران است. به گفته کارشناسان اگر اقدامات جبرانی به موقع صورت نگیرد در سال‌های نه چندان دور تبعاتش دامن کل کشور را می‌گیرد. دیگر اثری از دشت‌های حاصلخیر نخواهیم دید و مهاجرت راهی است که مردم در پیش رو دارند.

علی بیت‌اللهی، مدیر بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی می‌گوید وضعیت فرونشست زمین در ایران بسیار بحرانی است و در میان کشورهای دیگر رتبه چهار را دارد. اما می‌توان با اقداماتی جلوی آن را گرفت و حتی آن را جبران کرد.

او بر این باور است اگر وضعیت در کشور از نظر تعداد چاه‌ها، برداشت آب از سفره‌های زیرزمینی و مدیریت نکردن کشت همین گونه پیش برود، همچنین میزان ریزش‌های آسمانی نیز در همین وضعیت باشد، کمتر از ۱۰ سال برای جبران فرونشست زمین فرصت داریم.

مدیر بخش زلزله و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در گفت‌وگو با تجارت‌نیوز، وضعیت فرونشست زمین در کشور را توضیح و راهکارهای مقابله با آن را هم شرح می‌دهد.

گزارش‌هایی از فرونشست زمین در نقاط مختلف کشور از جمله اصفهان، خراسان و تهران شده. وضعیت فرونشست در کشور چگونه است؟

در ایران بسیاری از شهرها در محدوده دشت‌ها گسترش پیدا کرده‌اند. در مناطق دشتی اگر از آب‌های زیرزمینی بی‌رویه استفاده شود به دنبال آن فرونشست زمین رخ می‌دهد. هر چقدر سازه‌ها و احداثی‌ها نزدیک این مناطق باشند بیشتر آسیب‌پذیر هستند.

تمام دشت‌ها در ایران در حال فرونشست هستند. در بسیاری از مواقع فرونشست‌ها اطلاع‌رسانی نمی‌شود چون در این مناطق احداثی نداریم. منظور از احداثی، ساختمان‌های مسکونی، فرودگاه و هر چیزی که به دست بشر صورت گرفته باشد.

تمام دشت‌های کشور در حال فرونشست هستند. در حال حاضر اصفهان نسبت به سایر شهرها ریسک فرونشست بسیار بالایی دارد.

مهم‌ترین آسیب فرونشست زمین چیست؟

ترک خوردن ساختمان‌ها، آسیب دیدن جاده‌ها و پل‌ها و خسارت است اما مهم‌ترین خسارت و بدترین ضربه‌ای که فرونشست به ما وارد می‌کند، این است که نفوذپذیری آب از بین می‌رود. یعنی اگر ده‌ها برابر اکنون نزولات جوی داشته باشیم امکان نفوذ به لایه‌های درونی زمین را ندارد. بنابراین روی زمین روان آب‌هایی تشکیل می‌شود که مواد مغذی خاک را با خود حمل می‌کند. در نتیجه دشت‌های حاصلخیز را به بیابان‌های بی‌حاصل تبدیل می‌کند.

با توجه به فرونشست‌های صورت گرفته در شهرهای مختلف ایران، وضعیت کدام منطقه بحرانی‌تر است؟

در تمام ۶۱۰ دشت در کشور، فرونشست اتفاق می‌افتد و عوارض بسیار خطرناک زیست محیطی دارد. اصفهان از نظر فرونشست نسبت به کل شهرهای ایران ریسک فرونشست بسیار بالایی دارد. زیرا بسیار پرجمعیت است، ساختمان‌های زیادی در آن احداث شده و آثار تاریخی زیادی دارد. مثلا درجنوب غرب تهران نرخ فرونشست زمین از اصفهان بیشتر است ولی باتوجه به نوع خاک اصفهان، آسیب دیدگی ساختمان‌ها و بناها در محدوده اصفهان به مراتب چشم‌گیرتر از تهران است.

خراسان رضوی، نیشابور و کاشمر نیز به طور جدی دچار فرونشست هستند. در برخی از مناطق منازل مسکونی دچار ترک‌خوردگی هستند. در همه این مناطق فرونشست باید به طور جدی مورد توجه قرار گیرد و منظور این نیست که در این مناطق خطرناک نیست. فقط اکنون در مقایسه اصفهان وضعیت بدتری دارد.

وضعیت زاینده‌رود در فرونشست زمین در اصفهان چقدر دخیل بوده است؟

یکی از چشمه‌های تغذیه‌کننده آبخوان دشت اصفهان، زاینده رود است. رودخانه‌ای که طی ماه‌های سال جاری باشد، مقداری از آب آن به طور طبیعی به زیر زمین نفوذ می‌کند. وقتی رودخانه را مسدود می‌کنیم، تعذیه سفره‌های آب زیرزمین اتفاق نمی‌افتد. از سوی دیگر اسخراج آب از طریق چاه‌ها به طور مستمر از زاینده‌رود ادامه دارد. نتیجه آن افت سطح آب زیر زمینی و فرونشست زمین است.

بالغ بر یک میلیون و ۴۰۰ هزار حلقه چاه در کشور داریم که از آب‌های زیرزمینی برداشت می‌کنند و موجب فرونشست زمین می‌شود.

آیا فرونشست زمین قابل پیشگیری و جتی جبران است؟

بشر نمی‌تواند در رخداد زلزله دخالتی کند اما فرونشست زمین قابل کنترل است. می‌توان اقداماتی داشت که فرونشست زمین به تدریج کم و کم‌تر تا متوقف شود. حوزه اثر سیل و زلزله تا یک شعاع خاصی است اما فرونشست زمین کل کشور را دچار می‌کند.

علت اصلی فرونشست زمین چیست؟

علت اصلی فرونشست زمین افت سطح آب زیرزمینی است. وقتی در کل کشور بالغ بر ۷۰۰ هزار حلقه چاه مجاز و به همین اندازه چاه غیرمجاز در کشور باشد و بی محابا آب زیرزمینی را از طریق چاه‌ها‌ بکشیم، سطح زمین پایین و پایین‌تر می‌رود و فرونشست اتفاق می‌افتد. به عبارتی بیش از یک میلیون و ۴۰۰ هزار چاه در کشور وجود دارد. طبق آمارهایی که داریم در استان تهران حدود ۵۰ هزار حلقه چاه مجاز و حدود ۴۰ هزار چاه غیر مجاز داریم. بنابراین نسبت چاه‌های مجاز به غیرمجاز به طور متوسط نصف به نصف است.

چه اقداماتی باید انجام شود تا سطح آب زیرزمینی افت پیدا نکند و بتوان از فرونشست زمین جلوگیری کرد؟

۱: باید چاه‌‌های غیرقانونی را مسدود کرد.
۲: در شیوه آبیاری باید تجدید نظر کنیم. وزارت جهاد کشاورزی باید شیوه‌های نوین آبیاری که باعث صرفه‌جویی است را در بین کشاورزان و باغداران ترویج دهد.
۳: مدیریت کشت و زرع داشته باشیم. مثلا در مناطق خشک و نیمه خشک مثل استان‌های فارس و اصفهان، کشت برنج و شالیزار مفهومی دارد؟ وقتی محصولاتی کاشت شود که نیاز به آب زیاد داشته باشد، کشاورز مجبور می‌شود آب زیادی از زیرزمین بکشد. وقتی هم آب زیادی از زیر زمین کشیده شود سطح آب در زیر زمین پایین رفته و فرونشست اتفاق می‌افتد.
۴: در فصولی که کشاورزی و نیاز آبی نداریم، از طریق تغذیه مصنوعی سفره‌های زیرزمینی، آب‌های حاصل از نزرولات جوی را به گودال‌های هدایت کنیم. آب از طریق این گودال‌ها کم کم به زیر زمین نفوذ می‌کند و سفره آب زیرزمینی را تغذیه می‌کند تا افت آب را جبران کند.

تمام این روش‌ها در برخی از کشورها انجام شده و جواب گرفته‌اند.

اگر به فرونشست زمین توجه نکنیم، در آینده‌ای نه چندان دور با بحران‌های امنیت غذایی، کشاورزی و مهاجرت مواجه می‌شویم.

آیا در ایران چنین اقداماتی صورت گرفته است؟

متاسفانه از سال ۷۸ تاکنون که خودم با این پدیده درگیر هستم، هیچ حرکتی محسوسی ندیدم. سرعت فرونشست زمین از اقدامات ما بیشتر است.

در آینده‌ای نه چندان دور با بحران‌های امنیت غذایی، کشاورزی، مهاجرت و موارد این چنینی مواجه می‌شویم. اگر امروز به آن توجه نکنیم این بحران‌ها در سطح کشور اتفاق می‌افتد.

اگر این راهکارها و اقدامات از همین الان شروع شود، چه مدت زمانی طول می‌کشد تا نتایج آن حاصل شود؟

همانطور که فرونشست زمین یک امر تدریجی است، کنترل آن نیز تدریجی است. تجربه نشان داده در محیطی که حدود ۱۰-۱۲ سانتی‌متر فرونشست داشته، با اقدامات به موقع در مدت ۳۰ سال این فرونشست را به صفر برسانند. البته به یکباره صفر نشده بلکه در طول این سال‌ها و تدریجی بوده است. باید اقدامات جبرانی را انجام داد در غیر این صورت سرزمین‌مان غیرقابل زیست می‌شود.

اگر در کشور همین روال باشد و از طرف دیگر ریزش‌های آسمانی هم همین میزان باشد، کمتر از ۱۰ سال برای جبران فرونشست زمین فرصت داریم.

با توجه به وضعیت فرونشست‌ زمین در کشور و کاهش ریزش‌های آسمانی در سال گذشته وضعیت چقدر بحرانی است؟

ایران رکوددار فرونشست زمین در دنیاست و رتبه چهارم فرونشست زمین با نرخ بالا را در دنیا دارد. وضعیت ما به طور شدید بحرانی است به طوری که نرخ فرونشست و دامنه آن به محدوده‌های شهری کشیده شده است. علاوه بر خسارات اقتصادی و اجتماعی، برخی از منازل مسکونی دیگر قابل زیست نیستند و دوامی ندارند. اگر به موقع اقدامی صورت نگیرد، دیگر وضعیت برگشت‌ناپذیر می‌شود و حتی اگر بعدها اقدام کنند، نتیجه‌ای ندارد.

اگر در کشور همین روال باشد و از طرف دیگر ریزش‌های آسمانی  هم همین میزان باشد، کمتر از ۱۰ سال برای جبران آن فرصت داریم. در غیر اینصورت وضعیت فرونشست زمین در کشور برگشت‌ناپذیر خواهد شد.