آذربایجان؛ برنده زمستان سخت اروپا

فاطمه لطفی / اعتماد

شاید کمتر کسی تصور می‌کرد این جمله وزیر وقت نفت چنین به واقعیت بپیوندد: «خداوند به همه طول عمر بدهد تا ببینند امسال برای دنیا و به خصوص اروپایی‌ها چه زمستان سختی در پیش است.» خداوند طول عمر داد و زمستان سخت اروپا هم رسید، اما سود این زمستان‌ سخت و زمستان‌های سخت آتی اروپا، نه به ایران که به همسایه شمالی‌مان، کشور آذربایجان رسید.

در‌حالی که براساس جدیدترین رتبه‌بندی کشورهای دارنده ذخایر گازی دنیا، ایران در رتبه دوم و آذربایجان در رتبه نوزدهم دنیا قرار گرفته‌اند، اما این کشور رتبه نوزدهمی است که توانسته اعتماد اروپا را برای تامین امنیت انرژی جلب کند و کار را به آنجا برساند که برای اتحادیه اروپا خط و نشان هم بکشد؛ خط و نشان واقعی، نه از نوع آرزو برای زمستان سخت.

در ۳۱ دسامبر ۲۰۲۴، قرارداد ترانزیت گاز که در سال ۲۰۱۹ بین اپراتور شبکه اوکراین و روسیه امضا شده بود، به اتمام رسید. دولت اوکراین حاضر به مذاکره برای تمدید قرارداد نشده بود، در نتیجه جریان گاز به بازارهای اروپایی به حالت تعلیق درآمد. بعدها شرکت انرژی سوکار جمهوری آذربایجان اعلام کرد با میانجیگری باکو مذاکراتی میان مسکو و کی‌یف جریان داشت که به نتیجه نرسید. ولودیمیر زلنسکی، رییس‌جمهور اوکراین گفته بود که اگر پول گاز روسیه در زمان جنگ پرداخت نشود، کی‌یف آماده است گزینه تداوم ترانزیت گاز روس‌ها به اروپا را بررسی کند. اما به گفته ولادیمیر پوتین، رییس‌جمهور روسیه روشن است که توافق جدیدی با اوکراین برای صادرات گاز به اروپا وجود نخواهد داشت. بر همین اساس از اول ژانویه ۲۰۲۵، تنها خط لوله ترک استریم گاز روسیه را به کشورهای اروپایی رسانده است.

گاز نقش مهمی در تامین امنیت انرژی اروپای مرکزی ایفا می‌کند. کشورهای این منطقه محصور در خشکی هستند یا خطوط ساحلی بسیار کوتاهی دارند. اروپای مرکزی با داشتن میراث سیاست‌های انرژی مبتنی بر زغال‌سنگ دوران کمونیسم، در دهه‌های اخیر گاز را به عنوان جایگزینی برای این سوخت انتخاب کرده بودند، اما جنگ در اوکراین محاسبات آنها را به‌هم ریخته است. ‌حالا آذربایجان به عنوان یکی از ذی‌نفعان بحران ناشی از حمله روسیه به اوکراین، حساب ویژه‌ای روی قراردادهای گازی با گرجستان، ترکیه، یونان و ایتالیا (۲۰۲۰)، بلغارستان (۲۰۲۱)، رومانی (۲۰۲۳)، اسلواکی، مجارستان و صربستان (۲۰۲۴) باز کرده است.

اخیرا الهام علی‌اف، رییس‌جمهور آذربایجان گفته بود که این کشور در حال تقویت نقش خود به عنوان یک شریک حیاتی انرژی برای اروپا، گسترش دسترسی به منابع گاز طبیعی خود و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های انرژی اروپاست. علی‌اف تاکید کرد: آذربایجان شریک قابل اعتمادی در زمینه انرژی و تامین‌کننده گاز پان‌اروپایی است و کشورهای اروپایی یکی‌یکی تبدیل می‌شوند به مشتریان گاز ما. به گفته وی، گاز طبیعی آذربایجان اکنون به ۱۲ کشور می‌رسد که ۱۰ کشور آن در اروپا هستند، از‌جمله ۸ کشور عضو اتحادیه اروپا.

کمیسیون اروپا از باکو درخواست کرده تا عرضه گاز به اروپا را تا سال ۲۰۲۷ دوبرابر کند، این هدف در بیانیه سال ۲۰۲۲ بین اورسولا فون در لاین، رییس کمیسیون اروپا و علی‌اف هم آمده است. در حال حاضر بازار اروپا بیشترین سهم صادرات روزانه گاز آذربایجان را به خود اختصاص می‌دهد و روزانه حدود ۳۵ میلیون مترمکعب گاز آذربایجان به مصرف‌کنندگان اروپایی عرضه می‌شود.

تعهد آذربایجان برای صادرات دوبرابری گاز به اروپا نشان‌دهنده افزایش شدید سرمایه‌گذاری در میادین گازی آذربایجان است. امسال قرار است تولید از لایه‌های عمیق گاز میدان آذری-چراغ-گونشلی (ACG) آغاز شود. علاوه بر این، آذربایجان قرار است توافقی برای آغاز فاز ۲ پروژه میدان آبشرون داشته باشد که تولید سالانه گاز این میدان را از ۱.۵ میلیارد مترمکعب فعلی به حداقل ۳ میلیارد مترمکعب افزایش می‌دهد. حامل اصلی گاز آذربایجان به اروپا کریدور گاز جنوبی (SGC) است: یک سیستم خط لوله ۳۵۰۰ کیلومتری متشکل از خط لوله قفقاز جنوبی، خط لوله ترانس آناتولی TANAP و خط لوله ترانس آدریاتیک TAP. کریدور گاز جنوبی اکنون به یک محور اصلی برای تامین امنیت انرژی در سراسر قاره اروپا تبدیل شده است.

هرچند تنش‌های مکرر آذربایجان با ارمنستان همچنان وجود دارد و هرچند اعتراضات به نقض آزادی بیان در این کشور جدید نیست و مورد انتقاد اتحادیه اروپاست، اما چندین کشور اروپایی از جمله اسلواکی و مجارستان، آذربایجان را فرصتی برای تضمین تامین گاز مورد نیاز خود می‌دانند. این درحالی است که منابع اوکراینی، آذربایجان را متهم می‌کنند که گاز روسیه را به نام گاز آذربایجان با کریدور گاز جنوبی به اروپا می‌رساند. هرچند اتحادیه ممنوعیت‌هایی برای قراردادهای بلندمدت سوخت‌های فسیلی بدون کاهش انتشارات دارد که بخشی از استراتژی این اتحادیه برای کاهش اثرات انتشار گازهای گلخانه‌ای است، اما تامین امنیت انرژی به ویژه برای اروپای مرکزی اهمیت ویژه‌ای دارد و در این میان، این ترکیه و آذربایجان هستند که از نیاز اروپا سود می‌برند.

در سواحل جنوبی دریای مدیترانه، کشورهای تولیدکننده گاز یعنی عمدتا الجزایر و مصر، از بحران انرژی اروپا به دلیل ظرفیت محدودشان در افزایش تولید گاز، سود اندکی برده‌اند. از‌سوی دیگر، نروژ و امریکا سهم بازار خود را به میزان قابل‌توجهی افزایش داد‌ه‌اند. در سطح اروپا، این دو کشور به ترتیب ۴۳.۵ درصد از واردات گاز با خط لوله و ۴۶ درصد از واردات ال‌ان‌جی اروپا را در سه ماهه دوم سال ۲۰۲۴ به خود اختصاص دادند.

اگر از استعاره هیدروگرافی استفاده کنیم، اکنون الگوی جدید برای تامین گاز طبیعی کشورهای اروپای مرکزی در حال ظهور است. الگوی اول قسمت شمالی این قاره را پوشش می‌دهد، شبیه آبی که از پایانه‌های ال‌ان‌جی بالتیک، لهستان، آلمان و هلند یا شبکه‌های متصل به نروژ از طریق خط لوله بالتیک به سمت پایین و مرکز اروپا جاری است. الگوی دوم، بخش جنوبی متصل به پایانه‌های ال‌ان‌جی کرواسی و یونان و نیز شبکه ترکیه و خط لوله گاز جنوب اروپا را پوشش می‌دهد که توسط آذربایجان تغذیه می‌شود.

پایان ترانزیت گاز روسیه از طریق خاک اوکراین بخشی از یک حرکت گسترده‌تر است که در حال شکل دادن به یک جغرافیای انرژی جدید در اروپای مرکزی است. یکی از بزرگ‌ترین برندگان این جغرافیای جدید انرژی، آذربایجان است.

نیاز اروپا به گاز باعث شده است آذربایجان در صادرات گاز دست بالا را داشته باشد و حتی از ابزار تهدید برای تغییر سیاست‌های اروپا استفاده کند، به‌طوری که اخیرا الهام علی‌اف به اتحادیه اروپا هشدار داد که اگر این اتحادیه می‌خواهد واردات گاز طبیعی از آذربایجان را ادامه دهد، باید ارزیابی مجددی درباره تامین مالی و سیاست‌های خود در قراردادهای بلندمدت داشته باشد، در غیر این صورت باکو ممکن است به دنبال بازارهای صادراتی دیگری باشد!

از‌جمله موارد اعتراضی آذربایجان قانون ممنوعیت بانک سرمایه‌گذاری اروپاست، برای تامین مالی جدید سوخت‌های فسیلی و فقدان قراردادهای بلندمدت خرید گاز به عنوان موانعی بر سر راه گسترش صادرات به اتحادیه اروپا، شرایط زمستان سخت اروپا را آذربایجان می‌خواهد تعیین کند.