آیا حملات نظامی می‌توانند برنامه هسته‌ای ایران را نابود کنند؟

فرانسوا مورفی و جان آیریش / خبرگزاری رویترز

استقرار اخیر بمب‌افکن‌های B-2 آمریکا – تنها هواپیماهایی که قادر به پرتاب قوی‌ترین بمب‌های نفوذکننده در پناهگاه‌ها هستند – در محدوده‌ی دسترسی به ایران، پیامی قدرتمند به تهران است درباره‌ی آنچه ممکن است در انتظار برنامه هسته‌ای‌اش باشد، اگر توافقی برای مهار آن حاصل نشود.

اما کارشناسان نظامی و هسته‌ای می‌گویند حتی با چنین قدرت آتش عظیمی، اقدام نظامی آمریکا و اسرائیل احتمالاً تنها به‌طور موقتی برنامه‌ای را عقب می‌اندازد؛ برنامه‌ای که غرب نگران آن است که با هدف تولید بمب اتمی دنبال می‌شود – هرچند ایران این موضوع را رد می‌کند.

بدتر آنکه، یک حمله ممکن است ایران را وادار کند که بازرسان هسته‌ای سازمان ملل را اخراج کند، برنامه‌ای را که هم‌اکنون تا حدی به زیرزمین منتقل شده، کاملاً زیرزمینی کند و با شتاب به سوی تبدیل شدن به یک کشور مسلح به سلاح هسته‌ای پیش برود – و در نتیجه، تحقق همان نتیجه‌ای را که غرب از آن بیم دارد، تضمین و تسریع کند.

جاستین برانک، پژوهشگر ارشد قدرت هوایی و فناوری در اندیشکده دفاعی سلطنتی بریتانیا (RUSI) می‌گوید: «به‌سختی می‌توان تصور کرد که حملات نظامی بتوانند مسیر ایران به‌سوی دستیابی به سلاح هسته‌ای را نابود کنند، در نهایت، مگر با تغییر رژیم یا اشغال نظامی.»

او افزود: «در واقع، چنین حملاتی تنها می‌توانند به‌طور موقت بازدارندگی نظامی را بازگردانند، هزینه‌هایی تحمیل کنند و زمان گریز را به عقب بازگردانند؛ یعنی به همان جایی که چند سال پیش بودیم.»

منظور از «زمان گریز»، مدت زمانی است که برای تولید مقدار کافی مواد شکافت‌پذیر جهت ساخت یک بمب اتمی لازم است – که اکنون برای ایران تنها چند روز یا هفته طول می‌کشد. ساخت واقعی یک بمب – اگر ایران تصمیم به این کار بگیرد – مدت بیشتری زمان می‌برد.

توافق هسته‌ای تاریخی سال ۲۰۱۵ میان ایران و قدرت‌های بزرگ، محدودیت‌های سختی بر فعالیت‌های هسته‌ای ایران اعمال کرد که زمان گریز آن را دست‌کم به یک سال افزایش داد. اما پس از آنکه دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، در سال ۲۰۱۸ از این توافق خارج شد، آن توافق از هم فروپاشید و ایران نیز بسیار فراتر از محدودیت‌های آن پیش رفت.

اکنون ترامپ خواهان مذاکره برای اعمال محدودیت‌های جدید هسته‌ای در مذاکراتی است که از آخر هفته گذشته آغاز شده‌اند. او همچنین دو هفته پیش گفت: «اگر توافقی حاصل نشود، بمباران خواهیم کرد.»

اسرائیل نیز تهدیدات مشابهی مطرح کرده است. وزیر دفاع این کشور، اسرائیل کاتز، پس از آغاز به کار خود در ماه نوامبر گفت: «ایران بیش از هر زمان دیگری در برابر حمله به تأسیسات هسته‌ای‌اش آسیب‌پذیر است. ما این فرصت را داریم که مهم‌ترین هدف خود را محقق کنیم – یعنی خنثی‌سازی و نابودی تهدید وجودی علیه کشور اسرائیل.»

بزرگ و پرریسک

برنامه هسته‌ای ایران در مکان‌های متعددی پراکنده شده است، و یک حمله باید احتمالاً اکثر یا تمام این سایت‌ها را هدف قرار دهد. حتی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، نهاد نظارتی هسته‌ای سازمان ملل، نمی‌داند ایران برخی از تجهیزات حیاتی – مانند قطعات سانتریفیوژها، ماشین‌هایی که اورانیوم را غنی‌سازی می‌کنند – را کجا نگهداری می‌کند.

کارشناسان نظامی می‌گویند اسرائیل می‌تواند بیشتر این سایت‌ها را به‌تنهایی از بین ببرد، اما این عملیاتی پرریسک خواهد بود که نیاز به حملات مکرر دارد و باید با سامانه‌های ضدهوایی تأمین‌شده توسط روسیه مقابله کند – اگرچه اسرائیل سال گذشته توانست در حملاتی محدودتر علیه ایران از پس آن‌ها برآید.

غنی‌سازی اورانیوم در قلب برنامه هسته‌ای ایران قرار دارد، و دو سایت اصلی غنی‌سازی آن، تأسیسات غنی‌سازی سوخت در نطنز است که حدود سه طبقه زیر زمین قرار دارد – ظاهراً برای محافظت در برابر بمباران – و سایت فردو که در عمق بسیار بیشتری در دل کوه حفر شده است.

ایالات متحده برای از بین بردن این اهداف سخت‌دسترس، بسیار مجهزتر است؛ آن‌هم با قوی‌ترین بمب نفوذکننده در پناهگاه‌ها، یعنی «بمب نفوذی عظیم‌الجثه» (Massive Ordnance Penetrator) به وزن ۳۰ هزار پوند (۱۴ هزار کیلوگرم) که تنها بمب‌افکن‌های B-2 – مانند آن‌هایی که اخیراً به دیه‌گو گارسیا در اقیانوس هند منتقل شده‌اند – قادر به پرتاب آن هستند. اسرائیل چنین سلاحی را در اختیار ندارد.

ژنرال بازنشسته نیروی هوایی آمریکا، چارلز والد، که اکنون برای «مؤسسه یهودی امنیت ملی آمریکا» (نهادی که از روابط دفاعی نزدیک میان آمریکا و اسرائیل حمایت می‌کند) فعالیت می‌کند، گفت: «[اسرائیل] بمب‌های پنج هزار پوندی کافی برای از بین بردن فردو و نطنز را ندارد.»

او به قوی‌ترین بمب نفوذی موجود در زرادخانه اسرائیل اشاره داشت. با مشارکت ایالات متحده، حمله سریع‌تر و احتمال موفقیت آن بیشتر خواهد بود – هرچند والد برآورد کرد که این عملیات باز هم چند روز طول خواهد کشید.

سپس چه خواهد شد؟

اریک بروئر از «ابتکار تهدید هسته‌ای» (Nuclear Threat Initiative) که پیش‌تر تحلیل‌گر اطلاعاتی آمریکا بوده، گفت: «حمله‌ای از سوی ایالات متحده احتمالاً خسارات بیشتری نسبت به حمله اسرائیل وارد خواهد کرد، اما در هر دو حالت، هدف فقط خرید زمان است و خطر واقعی آن است که این اقدام ایران را به سوی بمب سوق دهد، نه از آن دور کند.»

او افزود: «حمله می‌تواند برنامه را مختل و به تعویق بیندازد، اما نمی‌تواند آن را نابود کند.»

در حالی که می‌توان سایت‌ها را از بین برد، دانش پیشرفته ایران در زمینه غنی‌سازی اورانیوم را نمی‌توان از بین برد. به گفته تحلیل‌گران و مقام‌ها، جلوگیری از بازسازی سایت‌ها، کاری مستمر و بسیار دشوار خواهد بود.

کِلسِی داونپورت از «انجمن کنترل تسلیحات» گفت: «روز بعد از حمله چه اتفاقی می‌افتد؟ ایران در واکنش به حملات به برنامه هسته‌ای‌اش، سایت‌های خود را مستحکم‌تر می‌کند و برنامه‌اش را گسترش می‌دهد.»

ایران پیش‌تر نیز نظارت‌های اضافی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را که طبق توافق ۲۰۱۵ اعمال شده بود، لغو کرده است. بسیاری از تحلیل‌گران اکنون نگران‌اند که در صورت حمله، ایران بازرسان آژانس را – که مانند چشم‌های جهان در سایت‌هایی چون نطنز و فردو عمل می‌کنند – اخراج کند.

علی شمخانی، مقام ارشد امنیتی پیشین ایران و مشاور کنونی رهبر عالی، هفته گذشته در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «ادامه تهدیدات خارجی و قرار گرفتن ایران در وضعیت حمله نظامی ممکن است منجر به اقدامات بازدارنده‌ای شود، از جمله اخراج بازرسان آژانس و توقف همکاری‌ها.»

تنها کشوری که پیش‌تر چنین اقدامی کرده، کره شمالی بود که سپس نخستین بمب هسته‌ای خود را آزمایش کرد.

جیمز اکتون از بنیاد کارنگی برای صلح بین‌المللی می‌گوید: «اگر به ایران حمله کنید، به نظر من تقریباً با قطعیت، ایران بازرسان بین‌المللی را اخراج خواهد کرد و با شتاب به‌سوی بمب حرکت خواهد کرد.»