چرا خامنه‌ای به مذاکره با آمریکا رضایت داد؟

فرناز فصیحی / نیویورک تایمز / ۱۱ آوریل ۲۰۲۵

این یک جلسه فوری و محرمانه بود.

ایران در حال بررسی پاسخ به نامه دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، برای آغاز مذاکرات هسته‌ای بود. از این رو، رئیس‌جمهور ایران، رئیس قوه قضائیه و رئیس مجلس ماه گذشته با آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر ایران، دیدار کردند. این اطلاعات از سوی دو مقام ارشد ایرانی آشنا با این جلسه ارائه شده است.

خامنه‌ای پیش از این به‌صورت عمومی و مکرر هرگونه تعامل با واشنگتن را ممنوع و آن را نابخردانه و احمقانه خوانده بود. اما این مقامات ارشد، در اقدامی هماهنگ و غیرمعمول، از او خواستند تا مسیر خود را تغییر دهد. این دو مقام که نخواستند نامشان فاش شود، زیرا موضوع حساسی را مطرح می‌کردند، گفتند که پیام به خامنه‌ای صریح بود: به تهران اجازه دهید تا با واشنگتن مذاکره کند، حتی به صورت مستقیم اگر لازم باشد، در غیر این صورت حکومت جمهوری اسلامی ممکن است سقوط کند.

کشور در حال حاضر با اقتصاد ویران، سقوط ارزش پول در برابر دلار و کمبود گاز، برق و آب دست و پنجه نرم می‌کند. مقامات هشدار دادند که تهدید جنگ با آمریکا و اسرائیل بسیار جدی است. آنها به خامنه‌ای گفتند که اگر ایران از مذاکرات امتناع کند یا گفتگوها شکست بخورد، حمله نظامی به دو سایت اصلی هسته‌ای ایران، نطنز و فردو، اجتناب‌ناپذیر خواهد بود.

مقامات گفتند که در این صورت ایران مجبور به تلافی می‌شود و این خطر یک جنگ گسترده‌تر را به همراه دارد، سناریویی که می‌تواند اقتصاد را بیشتر تخریب کند و ناآرامی‌های داخلی از جمله اعتراضات و اعتصابات را شعله‌ور سازد. آنها افزودند که جنگ در دو جبهه، تهدیدی وجودی برای نظام حاکم محسوب می‌شود.

در پایان این جلسه چند ساعته، خامنه‌ای کوتاه آمد. به گفته این دو مقام، او ابتدا اجازه مذاکرات غیرمستقیم از طریق یک میانجی را صادر کرد و سپس، در صورت پیشرفت مذاکرات، اجازه گفتگوی مستقیم بین مذاکره‌کنندگان آمریکایی و ایرانی را داد.

در ۲۸ مارس، ایران پاسخ رسمی خود را به نامه ترامپ ارسال کرد و آمادگی خود را برای مذاکرات اعلام نمود.

روز شنبه(۱۲ آوریل)، ایران و آمریکا اولین دور مذاکرات را در عمان برگزار خواهند کرد. اگر این مذاکرات به دیدارهای رو در رو برسد، نشانه‌ای از یک امتیاز بزرگ از سوی ایران خواهد بود، کشوری که همواره اصرار داشته است نمی‌خواهد مستقیماً با آمریکایی‌ها دیدار کند. ایران همچنان تأکید دارد که مذاکرات غیرمستقیم خواهد بود — به این معنی که هر طرف در اتاق‌های جداگانه می‌نشیند و دیپلمات‌های عمانی پیام‌ها را رد و بدل می‌کنند — در حالی که آمریکا گفته است دو طرف قصد دارند مستقیماً با یکدیگر مذاکره کنند. برای هر دو طرف، خطرات این مذاکرات بسیار زیاد است.

«چرخش آقای خامنه‌ای نشان‌دهنده اصل بنیادین همیشگی اوست که “حفظ نظام از ضروری‌ترین ضروریات است”». این را حسین موسویان، دیپلمات سابق گفت که در تیم مذاکره هسته‌ای ایران برای توافق سال ۲۰۱۵ حضور داشت و اکنون پژوهشگر مهمان در دانشگاه پرینستون است.

ترامپ نیز روز چهارشنبه در دفتر بیضی‌شکل کاخ سفید بار دیگر تأکید کرد که در صورت شکست مذاکرات، «در صورت لزوم، قطعاً» اقدام نظامی علیه ایران انجام خواهد داد.

ترامپ گفت: «من خواسته‌های زیادی ندارم، آنها نمی‌توانند سلاح هسته‌ای داشته باشند.» و افزود: «من می‌خواهم آنها رشد کنند. می‌خواهم ایران بزرگ باشد.» 

این مذاکرات در حالی انجام می‌شود که نظم جهانی به سرعت در حال تغییر است؛ از تحولات منطقه‌ای گرفته تا تعرفه‌های جهانی و تغییر اتحادها. گروه‌های شبه‌نظامی حامی ایران در منطقه، حماس و حزب‌الله، توسط اسرائیل تضعیف شده‌اند، و ایران نیز پس از سقوط بشار اسد در دسامبر گذشته، یک متحد کلیدی در سوریه را از دست داد.

متحدان قدرتمند ایران، روسیه و چین، نیز این کشور را تشویق کرده‌اند تا بن‌بست هسته‌ای خود با آمریکا را از طریق مذاکرات حل کند. این سه کشور اخیراً دو نشست در پکن و مسکو برگزار کرده‌اند تا درباره برنامه هسته‌ای ایران گفتگو کنند.

از زمانی که ترامپ در ژانویه قدرت را به دست گرفت، روزنامه‌ها و کارشناسان ایرانی ابراز نگرانی کرده‌اند که آیا اتحاد حساب‌شده ایران با روسیه و چین در خطر است یا خیر.

دولت ترامپ مستقیماً با دولت روسیه درباره جنگ اوکراین و ایران گفتگو کرده است. ترامپ همچنین به چین فشار آورده تا از خرید نفت تحریم‌شده ایران خودداری کند و پالایشگاه‌های چینی که نفت ایران را خریداری می‌کنند، جریمه کرده است.

همایون فلک‌شاهی، رئیس تیم نفت خام در شرکت «کپلر» که محموله‌های نفتی را ردیابی می‌کند، گفت از ژانویه، ایران روزانه حدود ۱.۶ میلیون بشکه نفت خام صادر کرده که بیشتر آن به چین رفته است. این شرکت پیش‌بینی می‌کند در صورت گسترش تحریم‌های آمریکا علیه چین، صادرات نفت ایران روزانه نزدیک به نیم میلیون بشکه کاهش خواهد یافت. این مسئله تأثیر بزرگی بر اقتصاد ایران خواهد گذاشت.

نگرانی‌های اقتصادی بخشی از بحث‌هایی بود که مقامات ارشد در تلاش برای متقاعد کردن خامنه‌ای به اجازه مذاکرات مطرح کردند.

به گفته دو مقام ارشد ایرانی که درباره این جلسه با نیویورک تایمز صحبت کردند، محمدباقر قالیباف، فرمانده سابق سپاه پاسداران و رئیس کنونی مجلس که فردی محافظه‌کار است، به خامنه‌ای گفت که ترکیب جنگ با فروپاشی اقتصادی داخلی می‌تواند به سرعت از کنترل خارج شود.

رئیس‌جمهور مسعود پزشکیان نیز به خامنه‌ای گفت که مدیریت کشور در بحران‌های فعلی پایدار نیست. دولت اخیراً قطعی‌های جدید برق برای تهران و کارخانه‌ها در این ماه اعلام کرده که خطوط تولید را تهدید می‌کند. در شهر یزد نیز کمبود شدید آب باعث تعطیلی مدارس و ادارات دولتی به مدت دو روز در این هفته شد.

روز شنبه، ایران توسط وزیر امور خارجه، عباس عراقچی، و آمریکا توسط فرستاده ویژه خاورمیانه، استیو ویتکوف، نمایندگی خواهند شد.

اگرچه اهداف این نشست اولیه محدود است — توافق روی چارچوب مذاکرات و جدول زمانی — اما در صورت پیشرفت مذاکرات، دیدار بین عراقچی و ویتکوف ممکن است در همان روز شنبه برگزار شود.

زمان برای برنامه هسته‌ای ایران در حال اتمام است. ایران اکنون بسیار نزدیک‌تر از سال ۲۰۱۸، زمانی که ترامپ از توافق هسته‌ای بین ایران و قدرت‌های جهانی خارج شد، به توانایی تولید سلاح هسته‌ای دست یافته است.

پس از خروج ترامپ از این توافق و اعمال تحریم‌ها، ایران نیز برخی از تعهدات خود تحت این توافق را کنار گذاشت، تعهداتی که سطح غنی‌سازی اورانیوم را به ۳.۵ درصد محدود می‌کرد. ایران اکنون به غنی‌سازی ۶۰ درصدی رسیده است.

ایران همواره ادعا کرده که برنامه هسته‌ای آن برای مقاصد صلح‌آمیز است، هرچند سازمان اطلاعات آمریکا اوایل امسال به این نتیجه رسید که ایران در حال بررسی مسیری سریع‌تر (اگرچه ابتدایی‌تر) برای دستیابی به سلاح هسته‌ای است در صورتی که تصمیم به دنبال کردن آن بگیرد. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، که مسئول نظارت بر سایت‌های هسته‌ای ایران است، اعلام کرده که شواهدی از تسلیحاتی شدن این برنامه نیافته است.

ترامپ بارها تأکید کرده که توافق قبلی کافی نبوده و او خواستار یک توافق جامع‌تر است.

از سوی دیگر، خامنه‌ای طبق گفته سه مقام ایرانی، شرایط و چارچوب‌هایی برای مذاکرات تعیین کرده است. او چراغ سبز برای بحث درباره برنامه هسته‌ای — شامل مکانیسم‌های نظارتی دقیق و کاهش قابل توجه غنی‌سازی اورانیوم — را داده است. اما به گفته این مقامات، او تأکید کرده که موشک‌های ایران بخشی از دفاع ملی هستند و قابل مذاکره نخواهند بود.

موسویان، مذاکره‌کننده سابق هسته‌ای، گفت ایران هرگز به درخواست واشنگتن و اسرائیل برای تعطیلی کامل برنامه هسته‌ای تن نخواهد داد و چنین شرطی را “خراب‌کننده توافق” خواند.

به گفته مقامات ایرانی، ایران همچنین آماده است درباره سیاست‌های منطقه‌ای خود و حمایت از گروه‌های مقاومت گفتگو کند و تمایل دارد از نفوذ خود برای کاهش تنش‌های منطقه‌ای، از جمله با حوثی‌های یمن، استفاده نماید.

چهار مقام ایرانی گفتند خامنه‌ای چند تن از مشاوران و افراد نزدیک به خود — کمال خرازی در امور سیاست خارجی، علی لاریجانی در استراتژی و محمد فروزنده در امور نظامی — را مأمور کرده تا مذاکرات با واشنگتن را در هماهنگی نزدیک با وزارت خارجه مدیریت کنند.

در نشانه‌ای دیگر از نرم‌شدن موضع ایران، پزشکیان روز چهارشنبه در یک سخنرانی عمومی گفت خامنه‌ای آماده است اجازه ورود کسب‌وکارها و سرمایه‌گذاری‌های آمریکایی به بازار بکر ایران را بدهد.

خبر مذاکرات روز شنبه این هفته به عنوان تیتر اول روزنامه‌های ایرانی منتشر شد و حتی اقتصاد نیز نشانه‌های کوچکی از بهبود را نشان داد. قیمت ریال ایران در بازار سیاه اندکی در برابر دلار افزایش یافت و بورس تهران با رشد بسیاری از شرکت‌ها بازگشایی شد.

علی واعظ، مدیر بخش ایران در گروه بحران (یک گروه تحقیقاتی مستقل)، گفت ایران با ترامپ فرصتی بی‌نظیر برای رسیدن به یک توافق پایدار با آمریکا و احتمالاً حل یک اختلاف دیپلماتیک نزدیک به پنج دهه دارد. نفوذ ترامپ بر اسرائیل و حزب جمهوری‌خواه، که به طور سنتی مخالف توافق با ایران بوده، می‌تواند به هر توافق احتمالی وزن بیشتری بدهد.

واعظ گفت: «زمان بسیار کم، خطرات بسیار بالا و مسائل بسیار پیچیده‌اند تا دیپلماسی بدون گفتگوی مستقیم دو بازیگر اصلی شانسی داشته باشد.»