لوجین اسماعیل، بازیگر سوری، نقش «معاویه» را در سریال «معاویه» بازی می‌کند

سریال معاویه و اختلاف شیعه و سنی

یک سریال تلویزیونی جدید که در ماه مبارک رمضان پخش می‌شود، با روایت داستانی از یک شخصیت بحث‌برانگیز در تاریخ اسلام که نزد مسلمانان سنی مورد احترام است اما بسیاری از شیعیان او را منفور می‌دانند، تنش‌های فرقه‌ای در خاورمیانه را تشدید کرده است.

این سریال با نام «معاویه» به زندگی معاویه بن ابی‌سفیان می‌پردازد، شخصیتی برجسته در تاریخ آغازین اسلام. او یکی از نخستین حاکمان اسلامی و بنیان‌گذار سلسله امویان بود — اولین سلسله موروثی در اسلام که در آن قدرت در میان اعضای یک خاندان انتقال می‌یافت. معاویه همچنین به‌عنوان یکی از یاران پیامبر اسلام شهرت دارد.

این مجموعه تلویزیونی به روایت رویدادهای قرن هفتم میلادی می‌پردازد که به نخستین جنگ داخلی اسلام میان سنی‌ها و شیعیان انجامید.

این سریال توسط یک غول رسانه‌ای در عربستان سعودی، که مانند بیشتر کشورهای خاورمیانه تحت سلطه سنی‌هاست، تولید شده است. اما در ایران شیعه و عراق، که یکی از معدود کشورهای عربی با اکثریت شیعه محسوب می‌شود، برخی مخالفت‌های شدیدی را ابراز کرده‌اند.

سازمان تنظیم مقررات رسانه‌ای عراق در اول مارس، که مصادف با نخستین روز ماه رمضان بود، اعلام کرد که پخش این سریال را مسدود خواهد کرد.

در بیانیه این نهاد آمده بود: «پخش محتوای تاریخی بحث‌برانگیز می‌تواند باعث دامن زدن به مباحث فرقه‌ای شود و همبستگی اجتماعی را تهدید کرده و بافت جامعه را، به‌ویژه در ماه رمضان، دچار اختلال کند.»

ماه رمضان، که در آن بسیاری از مسلمانان از طلوع تا غروب روزه می‌گیرند، همچنین فصل اوج تماشای تلویزیون در جهان عرب محسوب می‌شود، زمانی که خانواده‌ها پس از افطار تا پاسی از شب به تماشای برنامه‌های تلویزیونی می‌نشینند.

حواشی پیرامون «معاویه» از دو سال پیش، زمانی که گروه رسانه‌ای ام‌بی‌سی (MBC) که متعلق به عربستان سعودی است، اعلام کرد که در حال تولید یک مجموعه تلویزیونی مهم است، آغاز شد. این گروه این پروژه را یکی از گران‌ترین تولیدات تاریخ تلویزیون عربی توصیف کرد.

قرار بود این درام تلویزیونی در رمضان ۲۰۲۳ پخش شود، اما دولت عراق از همتایان سعودی خود خواست که پخش آن را لغو کنند و دلیل این درخواست را نگرانی از تشدید تنش‌های فرقه‌ای عنوان کرد.

واکنش مقتدی صدر و تغییر معادلات ژئوپلیتیکی

مقتدی صدر، روحانی بانفوذ شیعه عراقی، در همان زمان موضع خود را اعلام کرد و گفت که این سریال «برخلاف سیاست‌های جدید و میانه‌روی است که کشور برادر عربستان سعودی دنبال می‌کند.»

صدر که در سال ۲۰۲۲ تا حد زیادی از سیاست کناره‌گیری کرد اما همچنان نفوذ گسترده‌ای در میان شیعیان دارد، افزود: «هیچ نیازی به جریحه‌دار کردن احساسات برادران مسلمان‌تان نیست.»

در پی این واکنش‌ها، دولت عربستان سعودی پخش این سریال را به تعویق انداخت و اعلام کرد که این مجموعه هنوز در مرحله تولید قرار دارد.

اما از سال ۲۰۲۳ تاکنون، معادلات ژئوپلیتیکی خاورمیانه تغییر کرده است.

ایران، که از دیرباز رقیب اصلی عربستان سعودی برای قدرت و نفوذ در منطقه بوده، در یک سال و نیم گذشته تضعیف شده است. بسیاری از گروه‌های نیابتی و متحدان منطقه‌ای آن یا در جنگ با اسرائیل دچار شکست‌های نظامی شده‌اند، یا مانند رژیم بشار اسد در سوریه، به‌طور کامل از قدرت کنار رفته‌اند.

در همین ماه، شبکه تلویزیونی سعودی «ام‌بی‌سی» (MBC) پخش سریال «معاویه» را آغاز کرد.

پس از آنکه قسمت‌هایی از این مجموعه با زیرنویس فارسی به‌صورت آنلاین در ایران منتشر شد، سازمان تنظیم مقررات رسانه‌ای ایران در آغاز ماه رمضان اعلام کرد که دوبله و پخش آنلاین این سریال را در تمامی پلتفرم‌های درخواستی، وب‌سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی ممنوع کرده است.

برخی علمای سنی در منطقه نیز مخالفت خود را با این سریال اعلام کرده‌اند.

عبدالفتاح عبدالغنی العواری، از علمای برجسته مؤسسه الازهر مصر — که مهم‌ترین مرکز علمی اهل سنت محسوب می‌شود — بیان داشت که به تصویر کشیدن یاران پیامبر اسلام بر پرده سینما یا تلویزیون حرام است و از لحاظ شرعی جایز نیست.

معاویه بن ابی‌سفیان به‌عنوان یکی از مخالفان کلیدی علی بن ابی‌طالب، چهارمین خلیفه مسلمانان و شخصیتی محوری در اسلام شیعه شناخته می‌شود.

شکاف تاریخی میان سنی‌ها و شیعیان 

تقسیم‌بندی میان سنی‌ها و شیعیان به سال ۶۳۲ میلادی، پس از وفات پیامبر اسلام بازمی‌گردد. محور اصلی این اختلاف، مسئله رهبری جهان اسلام بود.

سنی‌ها معتقد بودند که انتخاب رهبر باید با اجماع مسلمانان صورت گیرد، که در نهایت منجر به انتخاب ابوبکر به‌عنوان اولین خلیفه اسلام شد.

در مقابل، شیعیان بر این باور بودند که رهبری باید در خاندان پیامبر باقی بماند و علی، پسرعمو و داماد پیامبر، جانشین برحق اوست.

معاویه نقش محوری در نخستین جنگ داخلی اسلام پس از ترور خلیفه سوم، عثمان بن عفان، ایفا کرد.

پس از کشته شدن علی بن ابی‌طالب در سال ۶۶۱ میلادی، معاویه بر سر تصاحب خلافت با حسن بن علی، پسر علی، به رقابت پرداخت. در نهایت، حسن برای جلوگیری از خونریزی بیشتر، از ادعای خود برای خلافت صرف‌نظر کرد.

این کشمکش بر سر قدرت، نقطه عطفی در شکاف میان سنی‌ها و شیعیان بود و تنش‌هایی را ایجاد کرد که تا به امروز در خاورمیانه ادامه دارد. تلاش سریال برای برجسته کردن میراث معاویه از سوی برخی به‌عنوان بیانیه‌ای در حمایت از سلطه سنی‌ها تفسیر شده است.

دفاع نویسنده سریال از محتوای آن 

خالد صلاح، نویسنده این سریال، از محتوای آن دفاع کرده و تأکید دارد که این مجموعه جانب هیچ گروهی را نمی‌گیرد.

او روز پنجشنبه به نیویورک تایمز گفت: «هدف اصلی ما از این پروژه، برجسته کردن روایت پیروز بر شکست‌خورده نبود.»

وی افزود: «در عوض، این سریال را تولید کردیم تا نسل‌های آینده در جهان اسلام از آنچه در جنگ‌های داخلی گذشته اسلام رخ داده آگاه شوند، از جنبه انسانی به آن نگاه کنند و درس‌هایی را که می‌توان از آن آموخت، درک کنند.»

شرکت تولیدکننده سعودی «ام‌بی‌سی» (MBC) پیش‌تر نیز به دلیل دامن زدن به تنش‌های فرقه‌ای میان عربستان سعودی و کشورهای شیعه با انتقاداتی روبه‌رو شده است.

در سال گذشته، مقامات عراقی مجوز پخش MBC در این کشور را تعلیق کردند، پس از آنکه یک گزارش خبری در این شبکه، رهبران سابق گروه‌های شبه‌نظامی تحت حمایت ایران، یعنی حماس و حزب‌الله، را «چهره‌های تروریسم» توصیف کرد.

مدتی بعد، شبه‌نظامیان عراقی مرتبط با ایران به دفتر MBC در بغداد حمله کردند و تجهیزات آن را تخریب کردند. تصاویری که در رسانه‌های اجتماعی منتشر شد، نشان می‌داد که مهاجمان تجهیزات این دفتر را نابود کرده‌اند.

اسمائیل نعار / نیویورک تایمز 
۲۸ مارس ۲۰۲۵ 
* اسمائیل نعار خبرنگار بین‌المللی نیویورک تایمز است که اخبار کشورهای حاشیه خلیج فارس را پوشش می‌دهد. او در دبی، امارات متحده عربی مستقر است.