حاکمان ایران گرفتار میان فشارهای ترامپ و اقتصادی شکننده

پریسا حافظی / خبرگزاری رویترز
۱۴ مارس ۲۰۲۵

(۱۴ مارس - رویترز) برای رهبران روحانی ایران، مذاکره با «شیطان بزرگ» برای دستیابی به یک توافق هسته‌ای و کاهش تحریم‌های فلج‌کننده ممکن است این بار شر کمتری باشد.

با وجود بی‌اعتمادی عمیق به ایالات متحده و به‌ویژه رئیس‌جمهور دونالد ترامپ، تهران به طور فزاینده‌ای نگران است که خشم عمومی ناشی از مشکلات اقتصادی، به اعتراضات گسترده تبدیل شود. چهار مقام ایرانی این موضوع را تأیید کرده‌اند.

به همین دلیل است که با وجود مواضع سرسختانه و لفاظی‌های چالش‌برانگیز رهبران روحانی ایران در انظار عمومی، در پشت پرده فضای قدرت در تهران، تمایل عمل‌گرایانه‌ای برای رسیدن به توافقی با واشنگتن وجود دارد.

به گفته این منابع، نگرانی‌های تهران با بازگشت سریع سیاست «فشار حداکثری» ترامپ، که هدف آن رساندن صادرات نفت ایران به صفر از طریق تحریم‌های بیشتر و به زانو درآوردن اقتصاد شکننده کشور است، شدت گرفته است.

رئیس‌جمهور مسعود پزشکیان بارها به شدت بحران اقتصادی در جمهوری اسلامی اشاره کرده و وضعیت را دشوارتر از دوران جنگ ایران و عراق در دهه ۱۹۸۰ توصیف کرده است. او این ماه به دور جدید تحریم‌های آمریکا علیه نفتکش‌های حامل نفت ایران اشاره کرد.

یکی از مقامات ایرانی گفت که رهبران کشور نگران هستند که قطع کامل مسیرهای دیپلماتیک، نارضایتی داخلی علیه آیت‌الله علی خامنه‌ای را تشدید کند، چرا که او تصمیم‌گیرنده نهایی در جمهوری اسلامی است.

الکس وطن‌خواه، مدیر برنامه ایران در اندیشکده مؤسسه خاورمیانه در واشنگتن، گفت: «هیچ تردیدی وجود ندارد که شخصی که از سال ۱۹۸۹ رهبر عالی بوده و ترجیحات سیاست خارجی او، بیش از هر کس دیگری مسئول وضعیت کنونی است.» 

ضعف اقتصادی ایران بود که خامنه‌ای را به حمایت مشروط از توافق هسته‌ای سوق داد.

«برابر با طرف مقابل»

در حالی که ترامپ فشار بر ایران را با اعمال تحریم‌های جدید و تهدیدهای نظامی افزایش داده است، همزمان باب مذاکرات را نیز باز گذاشته و نامه‌ای به خامنه‌ای فرستاده و پیشنهاد گفتگوهای هسته‌ای را داده است.

خامنه‌ای این پیشنهاد را روز چهارشنبه رد کرد و بار دیگر تأکید کرد که واشنگتن خواسته‌های بیش از حدی را تحمیل می‌کند و تهران تحت فشار حاضر به مذاکره نخواهد شد.

عباس عراقچی، دیپلمات ارشد ایران، در مصاحبه‌ای که روز پنجشنبه در روزنامه ایران منتشر شد، گفت: «اگر در شرایطی که طرف فشار حداکثری تحمیل می‌کند، وارد مذاکره شویم، از موضع پایین وارد مذاکره شده‌ایم و دستاوردی نخواهیم داشت. »

او افزود: «طرف مقابل باید قانع شود که سیاست فشار بی‌اثر است - تنها در آن صورت می‌توانیم در شرایط برابر بر سر میز مذاکره بنشینیم.» 

یک مقام ارشد ایرانی گفت که چاره‌ای جز رسیدن به یک توافق وجود ندارد و تحقق آن ممکن است، هرچند مسیر پیش‌رو به دلیل بی‌اعتمادی ایران به ترامپ، پس از خروج او از توافق ۲۰۱۵، پرچالش خواهد بود.

ایران عمدتاً به لطف چین، که خریدار اصلی نفت آن و یکی از معدود کشورهایی است که با وجود تحریم‌ها همچنان با تهران تجارت می‌کند، از فروپاشی اقتصادی جلوگیری کرده است.

صادرات نفت ایران پس از خروج ترامپ از توافق هسته‌ای کاهش یافت، اما در چند سال اخیر احیا شده است. بر اساس برآوردهای اداره اطلاعات انرژی آمریکا، ایران در سال‌های ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ بیش از ۵۰ میلیارد دلار از این صادرات درآمد کسب کرده، زیرا توانسته است راه‌هایی برای دور زدن تحریم‌ها بیابد.

با این حال، ابهاماتی درباره پایداری این صادرات وجود دارد، چرا که سیاست فشار حداکثری ترامپ قصد دارد با اعمال چندین دور تحریم بر نفتکش‌ها و نهادهای درگیر در این تجارت، فروش نفت خام ایران را محدود کند.

نارضایتی عمومی در حال جوشیدن

حاکمان ایران با مجموعه‌ای از بحران‌های دیگر نیز روبرو هستند – کمبود انرژی و آب، سقوط ارزش پول ملی، شکست‌های نظامی متحدان منطقه‌ای و افزایش نگرانی‌ها درباره حمله احتمالی اسرائیل به تأسیسات هسته‌ای ایران.

همه این مشکلات با موضع سخت‌گیرانه ترامپ تشدید شده است.

بخش‌های انرژی و آب به دلیل کمبود سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، مصرف بیش از حد ناشی از یارانه‌ها، کاهش تولید گاز طبیعی و سیستم‌های آبیاری ناکارآمد، با خاموشی‌های گسترده و کمبود آب روبرو هستند.

بر اساس اطلاعات موجود در وب‌سایت‌های ارزی، گفته‌های مقامات و نمایندگان مجلس، ارزش ریال ایران از زمان اعمال مجدد تحریم‌ها در سال ۲۰۱۸ بیش از ۹۰ درصد در برابر دلار کاهش یافته است.

در مواجهه با نگرانی‌ها از سیاست سخت‌گیرانه ترامپ، ایرانیان برای حفظ ارزش پس‌اندازهای خود به خرید دلار، سایر ارزهای خارجی، طلا یا رمزارزها روی آورده‌اند، که این مسئله نشان‌دهنده تضعیف بیشتر ریال است.

بر اساس گزارش رسانه‌های دولتی، قیمت برنج از سال گذشته ۲۰۰ درصد افزایش یافته است. هزینه‌های مسکن و خدمات شهری در برخی مناطق تهران و دیگر شهرهای بزرگ طی ماه‌های اخیر حدود ۶۰ درصد افزایش یافته است که ناشی از سقوط شدید ارزش ریال و افزایش سرسام‌آور هزینه مواد اولیه است.

نرخ رسمی تورم در حدود ۴۰ درصد اعلام شده است، اما برخی کارشناسان ایرانی می‌گویند که این میزان بیش از ۵۰ درصد است. مرکز آمار ایران افزایش چشمگیری در قیمت مواد غذایی گزارش داده و اعلام کرده است که بیش از یک‌سوم کالاهای اساسی در ماه ژانویه ۴۰ درصد افزایش قیمت داشته‌اند، به طوری که قیمت آن‌ها نسبت به مدت مشابه سال قبل بیش از دو برابر شده است.

در ژانویه، خبرگزاری تسنیم به نقل از ابراهیم صدیق‌فر، رئیس مؤسسه کار و رفاه اجتماعی ایران، گزارش داد که ۲۲ تا ۲۷ درصد از مردم ایران زیر خط فقر قرار دارند.

از سوی دیگر، روزنامه جمهوری اسلامی هفته گذشته اعلام کرد که نرخ فقر در کشور حدود ۵۰ درصد است.

مرتضی، ۳۹ ساله، که در بازار بزرگ تهران فرش‌فروشی دارد، در تماس تلفنی گفت: «به سختی می‌توانم اجاره مغازه‌ام را پرداخت کنم یا حقوق کارگرانم را بدهم. کسی پولی برای خرید فرش ندارد. اگر این وضعیت ادامه پیدا کند، مجبور می‌شوم کارگرانم را تعدیل کنم.» 

او افزود: «چطور انتظار دارند بحران اقتصادی را حل کنند، در حالی که حاضر نیستند با ترامپ مذاکره کنند؟ فقط با او صحبت کنید و به توافق برسید. شما نمی‌توانید با شکم گرسنه غرور داشته باشید.» 

خط قرمز هسته‌ای

بر اساس گزارش رسانه‌های دولتی ایران، حداقل ۲۱۶ تجمع اعتراضی در سراسر کشور در ماه فوریه برگزار شده که شامل بازنشستگان، کارگران، کادر درمان، دانشجویان و کسبه بوده است. این اعتراضات عمدتاً بر مشکلات اقتصادی از جمله دستمزدهای پایین و ماه‌ها تأخیر در پرداخت حقوق متمرکز بوده است.

هرچند که این اعتراضات در مقیاس کوچک بوده‌اند، اما مقامات نگران هستند که وخامت بیشتر شرایط زندگی می‌تواند منجر به انفجاری اجتماعی شود.

یکی از چهار مقامی که به دولت نزدیک است، گفت: «کشور مانند یک بشکه باروت است و فشار اقتصادی بیشتر می‌تواند جرقه‌ای باشد که آن را منفجر می‌کند.» 

به گفته این مقامات، نخبگان حاکم بر ایران کاملاً از خطر بازگشت ناآرامی‌هایی مشابه اعتراضات ۲۰۲۲-۲۰۲۳ در پی مرگ مهسا امینی در بازداشت یا اعتراضات سراسری سال ۲۰۱۹ به افزایش قیمت سوخت آگاه هستند.

یک مقام ارشد ایرانی گفت که در سطح عالی چندین جلسه برای بررسی احتمال وقوع اعتراضات گسترده جدید و راه‌های مقابله با آن‌ها برگزار شده است.

با این حال، علیرغم نگرانی از ناآرامی‌های احتمالی، مقامات ایرانی تأکید کردند که تهران فقط تا حد مشخصی در مذاکرات با ترامپ پیش خواهد رفت و «خواسته‌های بیش از حد» مانند برچیدن برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز ایران یا محدود کردن توان موشکی متعارف این کشور را نخواهد پذیرفت.

یکی از مقامات ارشد گفت: «بله، نگرانی‌هایی درباره فشار اقتصادی بیشتر وجود دارد، نگرانی‌هایی درباره افزایش خشم عمومی هست، اما ما نمی‌توانیم حق خود را برای تولید انرژی هسته‌ای فدای خواسته‌های ترامپ کنیم.» 

علی واعظ، مدیر پروژه ایران در گروه بین‌المللی بحران، گفت که حاکمان ایران بر این باورند که مذاکره با ترامپ تحت فشار، نشانه ضعف خواهد بود و در نهایت فشار بیشتری را به دنبال خواهد داشت، نه کاهش آن.

او افزود: «به همین دلیل است که آیت‌الله خامنه‌ای ظاهراً معتقد است که تنها چیزی که از رنج بردن تحت تحریم‌ها خطرناک‌تر است، تسلیم شدن در برابر آن‌هاست.»