زندگی فرهنگی در دمشق بار دیگر زنده شده است

در شبی زمستانی در دمشق، صدها نفر در حیاطی در شهر قدیمی گرد هم آمدند و با شور و شادی به پایکوبی و آوازخوانی پرداختند – کنسرتی که با تأیید مقامات جدید اسلام‌گرای سوریه برگزار شد.

این صحنه‌ای بود که محمود الحدّاد، خواننده، نگران از دست رفتن آن بود؛ زیرا در ماه دسامبر، شورشیان اسلام‌گرا به رهبری گروه هیئت تحریر الشام (HTS) به پیشروی در شهر ادامه می‌دادند. الحدّاد گفت: «همه نگران بودند. آیا ما می‌توانیم کنسرتی برگزار کنیم یا نه؟»

سقوط بشار اسد به بیش از پنج دهه حکومت مستبدانه‌ی خانواده‌ی او و حزب بعث سکولار پایان داد و زمینه را برای تسلط HTS فراهم کرد؛ گروهی که از یک سازمان وابسته به القاعده منشأ گرفت تا اینکه در سال ۲۰۱۶ از آن جدا شد.

اسلام‌گرایان رویکردهای متفاوتی نسبت به فعالیت‌های هنری و میراث فرهنگی در مناطق تحت حاکمیت خود داشته‌اند. طالبان در افغانستان از سخت‌گیرترین آن‌ها بوده‌اند؛ به‌ویژه زمانی که در سال ۲۰۰۱ با نابودی مجسمه‌های غول‌پیکر بودا در بامیان جهان را شوکه کردند. در سال ۲۰۲۴، وزارت امر به معروف و نهی از منکر طالبان اعلام کرد که در یک سال گذشته ۲۱ هزار و ۳۲۸ ساز موسیقی را از بین برده است.

اما در سوریه، پس از یک وقفه‌ی کوتاه پس از سقوط اسد، زندگی فرهنگی در دمشق بار دیگر زنده شده است – با چراغ سبز مقامات جدید.

الحدّاد پیش از آنکه کنسرت‌های خود را در ماه ژانویه در رستوران بیت جَبری از سر بگیرد، از مقامات جدید استعلام کرد. او گفت: «پاسخی که دریافت کردیم برایمان غافلگیرکننده بود – “شما می‌توانید کنسرت برگزار کنید، و اگر نیاز به محافظت داشته باشید، ما برایتان محافظ می‌فرستیم.”»

انس زیدان، یکی از مقامات دولت موقت مسئول موزه‌ها و آثار باستانی، به رویترز گفت که دولت از «همه‌ی اشکال هنر» استقبال می‌کند و از حفظ میراث فرهنگی حمایت می‌کند. او گفت: «دولت مخالف هنر نیست. دولت از هنر حمایت می‌کند. هنر بخشی از انسانیت است.»

در واقع، یک نمایشگاه از یک هنرمند برجسته ماه گذشته در موزه ملی بازگشایی شد که شامل یک نقاشی بزرگ با تصاویری از بدن برهنه بود. در مؤسسه‌ی عالی هنرهای نمایشی، دانشجویان رقص معاصر تمرینات خود را از سر گرفته‌اند. ارکستر ملی سوریه اولین اجرای خود را پس از سقوط اسد برگزار کرد. اسدی که اگرچه یک حکومت پلیسی سکولار را اداره می‌کرد، اما فضایی برای هنر و فرهنگ فراهم می‌کرد، البته تا زمانی که تهدیدی برای حکومتش محسوب نمی‌شد.

هیئت تحریر الشام پس از آنکه مبارزانش در دسامبر از منطقه‌ی تحت کنترل خود در استان ادلب در شمال سوریه خارج شده و اسد را پس از بیش از ۱۳ سال جنگ داخلی سرنگون کردند، به قدرت رسید. این گروه رسماً در ژانویه منحل شد و رهبر آن، احمد الشرع، به‌عنوان رئیس‌جمهور موقت اعلام شد.

اسلام‌گرایی حاکمان جدید سوریه از زمان پیشروی آن‌ها به سمت جنوب و ورودشان به دمشق در ماه دسامبر، به شیوه‌های مختلفی نمایان شده است: برای مثال، نیروهای تازه جذب‌شده در یک نیروی پلیس جدید در حال آموزش قوانین اسلامی هستند، هم‌زمان تغییرات پیشنهادی در کتاب‌های درسی مدارس بر هویت اسلامی تأکید داشته‌اند.

سوری‌های سکولارتر و اعضای جوامع اقلیت در حالت نگرانی باقی مانده‌اند، چراکه مواردی از عدم تحمل و مدارا رخ داده است؛ از جمله، آتش زدن یک درخت کریسمس در شهر غربی حماه، که این حمله به‌سرعت توسط مقامات جدید حاکم محکوم شد.

تلاش‌ها برای ترویج هنجارهای محافظه‌کارانه - مانند نصب پوسترهایی که زنان را به رعایت پوشش تشویق می‌کند - نیز موجب نگرانی‌هایی شده است.

تغییرات ایدئولوژیک

الشرع که در ژانویه به‌عنوان رئیس موقت سوریه معرفی شد، بر پیامی فراگیر تأکید کرده است، در حالی که کنترل خود را تقویت کرده و به دنبال به رسمیت شناخته شدن از سوی دولت‌های غربی و عربی است که از هرگونه گرایش به افراط‌گرایی نگران خواهند شد.

اندرو هموند، استاد ارشد مطالعات اسلامی در دانشگاه ملی استرالیا، می‌گوید که این رویکرد نشان می‌دهد مقامات جدید آماده‌اند تا با جناح‌های تندرویی که هنر را اتلاف وقت مؤمنان و عامل انحراف اخلاقی می‌دانند، مقابله کنند. او افزود که این تغییر سیاست‌ها بازتابی از یک تغییر ایدئولوژیک از جهاد فراملی به سوی نوعی اسلام‌گرایی معتدل مبتنی بر ملی‌گرایی سوری است، که با رویکرد گروه‌های اسلام‌گرای دیگر در کشورهای عربی مانند مصر، اردن، تونس و ترکیه همخوانی دارد.

هموند پیش‌بینی کرد که دولت جدید سیاست‌های رادیکالی را که می‌تواند کشورهای غربی، منطقه‌ای و بسیاری از خود سوری‌ها را بیگانه کند، اتخاذ نخواهد کرد. او گفت: «ممکن است برخی مخالفت کنند... اما این متوقف یا ممنوع نخواهد شد.»

در ادلب تحت کنترل هیئت تحریر الشام (HTS)، گوش دادن به موسیقی بلند در خودروها زمانی منجر به توبیخ در ایست‌های بازرسی می‌شد، قلیان کشیدن ممنوع بود و سر مانکن‌ها در ویترین فروشگاه‌ها اغلب برداشته یا پوشانده می‌شد، که نشان‌دهنده دیدگاه سخت‌گیرانه این گروه نسبت به نمایش شکل انسانی بود.

هیئت تحریر الشام چند سال پیش تلاش‌های خود برای اعمال رفتارهای محافظه‌کارانه را کاهش داد و پلیس اخلاق را از خیابان‌ها کنار کشید** - اقدامی که کارشناسان آن را بخشی از حرکت تدریجی این گروه به سمت جریان اصلی سیاسی می‌دانند.

«سارا شما» (Sara Shamma)، هنرمند سوری، می‌گوید که برخی از هنرمندان نگران بودند که آزادی‌های خلاقانه با تغییر دولت محدود شود. او در مصاحبه با رویترز گفت: «آن‌ها فکر می‌کردند که ممکن است برخی افراد مجسمه‌ها یا آثار هنری پیکره‌ای (تصویرپردازانه) را نپذیرند» - اشاره‌ای به هنرهایی که بر اساس اشیای واقعی مانند انسان‌ها و حیوانات ساخته می‌شوند.

اما چنین چیزی اتفاق نیفتاد، شما افزود که نسبت به آینده خوش‌بین است.

’نشانه‌ای خوب - دست‌کم در حال حاضر’ 

نمایشگاه مرور آثار او با عنوان «سارا شما: پژواک‌های ۱۲ سال» در ماه نوامبر و پیش از سرنگونی اسد در موزه ملی افتتاح شد. این نمایشگاه که نخستین نمایشگاه او در سوریه از زمان خروجش در اوایل سال ۲۰۱۲ و آغاز جنگ داخلی بود، شامل آثاری از هر یک از سال‌هایی است که او در خارج از کشور سپری کرده است. 

موزه پس از سرنگونی اسد به مدت یک ماه تعطیل شد، اما در ماه ژانویه مجدداً بازگشایی شد و ۲۷ اثر او همچنان به نمایش گذاشته شد. 

آرون زلین، کارشناس HTS در مؤسسه‌ی واشنگتن برای سیاست خاور نزدیک، گفت که این گروه «در حالی که هنوز قدرت خود را تثبیت می‌کند، در حال تلاش برای پرهیز از ایجاد تنش است.»

او افزود که HTS در ادلب به این درک رسیده بود که باید در چارچوب واقعیت‌های جامعه عمل کند، نه اینکه چیزی را به زور به مردم تحمیل کند، زیرا این ممکن است منجر به واکنش منفی شود.

زلین گفت: «سؤال این است که آیا و چه زمانی احساس خواهند کرد که به‌اندازه‌ی کافی در قدرت تثبیت شده‌اند تا تغییرات بیشتری اعمال کنند.»

پس از به قدرت رسیدن، الشرع از پاسخ به سؤالات رسانه‌ها درباره‌ی اجرای شریعت در سوریه، حجاب زنان و مجاز بودن مشروبات الکلی طفره رفته و گفته است که چنین مسائلی مربوط به قانون اساسی جدید است و تصمیم افراد نیست.

او همچنین مقایسه سوریه با افغانستان را رد کرده و گفته است که جامعه سوریه بسیار متفاوت است و دولت جدید با فرهنگ و تاریخ این کشور همخوانی خواهد داشت.

هنرمندان و آینده‌ی هنر در سوریه

مصطفی علی، مجسمه‌ساز برجسته، نیز می‌گوید  که نگرانی‌های اولیه‌ی هنرمندان درباره‌ی دولت جدید از بین رفته است.

او توضیح داد که هنر اسلامی معمولاً به سمت اشکال انتزاعی مانند تزئینات هندسی گرایش دارد، اما همچنین اشاره کرد که هنر تجسمی در دوره‌های مهم تاریخ اسلامی مانند خلافت اموی که از ۶۶۱ تا ۷۵۰ میلادی از دمشق حکومت می‌کرد، ادامه داشته است.

پس از سقوط اسد، مؤسسه‌ی عالی هنرهای نمایشی برای چند روز تعطیل شد و مبارزان اسلام‌گرا در اطراف این ساختمان و تالار اپرای دمشق مستقر شدند.

نوراس عثمان، مدیر گروه رقص، گفت که بسیاری از دانشجویان نگران بودند که اسلام‌گرایان به‌کلی رقص را ممنوع کنند، اما نمایندگان HTS در دسامبر به ملاقات آن‌ها آمدند و نگرانی‌هایشان برطرف شد.

غزل البدر، دانشجوی ۲۲ ساله‌ی سال چهارم، گفت که دانشجویان رقص تصمیم گرفتند که در عرض چند روز به کلاس‌ها بازگردند تا اهمیت هنر خود را به مقامات جدید نشان دهند و عزمشان را برای ادامه‌ی کار ثابت کنند. او گفت: «ما احساس مسئولیت کردیم – حالا وقت آن است که حضور داشته باشیم و هنرمان را ادامه دهیم.»

نوشته‌: خلیل عشّاوی، کیندا مکّیه، یمام الشعار و تام پری 
خبرگزاری رویترز
۲۲ فوریه ۲۰۲۵