با سقوط اسد، امپراتوری بزرگ موادمخدر متلاشی‌شد

سونه انگل راسموسن / وال استریت ژورنال

سقوط بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه، شبکه سودآور قاچاق مواد مخدر در خاورمیانه را متلاشی کرد و نقش رژیم سابق در تولید و قاچاق قرص‌هایی که جنگ و بحران‌های اجتماعی را در منطقه تشدید می‌کردند، آشکار ساخت.

کپتاگون، یک ماده مخدر شبیه به متامفتامین که سال‌ها در آزمایشگاه‌های سوریه تولید می‌شد، به رژیم اسد کمک کرد تا ثروت عظیمی به‌دست آورد و اثرات تحریم‌های شدید بین‌المللی را کاهش دهد، هم‌زمان متحدان اسد مانند گروه شبه‌نظامی حزب‌الله لبنان نیز از تجارت آن بهره‌مند می‌شدند.

چند روز پس از آنکه شورشیان سوری در یک حمله برق‌آسا اسد را سرنگون کردند، ویدئوهایی از تأسیسات تولید و قاچاق مواد مخدر در مقیاس صنعتی، واقع در پایگاه‌های هوایی دولتی و دیگر سایت‌های وابسته به مقامات ارشد رژیم اسد منتشر کردند.

در میان مکان‌هایی که به عنوان کارخانه‌های تولید و انبارهای کپتاگون کشف شدند، می‌توان به پایگاه هوایی «مزه» در دمشق، یک شرکت معاملات خودرو در زادگاه خانواده اسد در لاذقیه، و یک کارخانه سابق چیپس‌سازی در دومای نزدیک پایتخت اشاره کرد که به برادر رئیس‌جمهور سابق نسبت داده می‌شود.

فیلم‌های ضبط‌شده توسط شورشیان و خبرنگارانی که به دعوت آن‌ها از این مکان‌ها بازدید کردند، از جمله رویترز و شبکه خبری «کانال ۴» بریتانیا، هزاران قرص کپتاگون را نشان می‌داد که درون میوه‌های مصنوعی، موزاییک‌های سرامیکی و تجهیزات الکتریکی پنهان شده بودند. شورشیان اعلام کردند که دست‌کم بخشی از ذخایر کپتاگون را نابود کرده‌اند.

کپتاگون که توسط افراد مختلف، از رانندگان تاکسی و دانشجویانی که شب‌ها تا دیروقت کار می‌کردند، تا جنگجویان شبه‌نظامی که به دنبال شجاعت بودند، مصرف می‌شد، به افزایش تقاضای مواد مخدر در سراسر خاورمیانه، به‌ویژه در عربستان سعودی منجر شد و به منبعی برای تنش‌های بین‌المللی میان سوریه و همسایگانش تبدیل گردید.

تجارتی به ارزش ۱۰ میلیارد دلار

افشاگری‌های اخیر شواهدی را ارائه می‌دهد که صحت ادعاهای طولانی‌مدت درباره نقش رژیم اسد به‌عنوان نیروی محرک پشت تجارت جهانی کپتاگون را تأیید می‌کند؛ تجارتی که ارزش آن حدود ۱۰ میلیارد دلار در سال تخمین زده می‌شود و در سال‌های اخیر به محبوب‌ترین ماده مخدر در خاورمیانه تبدیل شده است. اسد از این منابع مالی برای حفظ حکومت خود و پاداش دادن به وفادارانش استفاده می‌کرد.

کارولاین رز، کارشناس تجارت کپتاگون در «مؤسسه نیو لاینز»، یک اندیشکده در واشنگتن، می‌گوید: «این افشاگری‌ها کاملاً ثابت می‌کند که رژیم به‌صورت سیستماتیک در تولید و قاچاق کپتاگون دست داشته است. آن‌ها قادر بودند این تأسیسات را به اندازه‌ای بزرگ بسازند که می‌خواستند و هر زمان که می‌خواستند، به کار گیرند.»

در حالی که مدت‌هاست مشخص شده بود کپتاگون در آزمایشگاه‌های کوچک‌تر در سراسر سوریه تولید می‌شود ــ با وجود انکارهای دولت سوریه ــ اندازه و مقیاس تأسیسات تازه افشا شده نشان‌دهنده گستردگی حیرت‌آور این تجارت در تمامی سطوح رژیم اسد است.

رز افزود: «می‌توانید تصور کنید چه میزان نیروی انسانی و منابع برای این کار نیاز بود. این نشان‌دهنده سرمایه‌گذاری عظیم در این تجارت غیرقانونی است. این تجارت بخش‌های مختلف رژیم را، از دستگاه سیاسی و شبکه‌های حمایتی گرفته تا نهادهای امنیتی، درگیر کرده بود.»

کپتاگون نام تجاری ماده‌ای است که در دهه ۱۹۶۰ در آلمان برای درمان بیماری‌هایی مانند نارکولپسی (حمله خواب) و اختلال نقص توجه تولید شد. پس از آنکه این دارو به دلیل اعتیادآوری بالا در اکثر کشورها ممنوع شد، گروه‌های جنایتکار تولید آن را ابتدا به لبنان و سپس پس از آغاز جنگ داخلی سوریه در سال ۲۰۱۱ به این کشور منتقل کردند. در سال‌های اخیر، بخش اعظم کپتاگون جهان در سوریه تولید شده است.

اگرچه اندازه‌گیری دقیق اقتصادهای مواد مخدر غیرقانونی دشوار است، مؤسسه نیو لاینز ارزش تجارت سالانه کپتاگون را حدود ۱۰ میلیارد دلار تخمین زده است ــ تقریباً معادل بازار کوکائین اروپا ــ که از این میزان، رژیم اسد حدود ۲.۵ میلیارد دلار درآمد داشته است.

لشکر ویژه چهارم زرهی ارتش سوریه که فرماندهی آن بر عهده ماهر اسد، برادر رئیس‌جمهور پیشین بود، بر بیشتر تولید و توزیع کپتاگون نظارت داشت. این ادعا بر اساس گزارش مقامات آمریکایی، اروپایی و عرب مطرح شده است. وزارت خزانه‌داری ایالات متحده در ماه اکتبر سه نفر را به دلیل دخالت در تولید و قاچاق غیرقانونی کپتاگون به نفع رژیم اسد تحریم کرد. یکی از این افراد، صاحب کارخانه‌ای در سوریه بود که به‌عنوان یک شرکت پوششی فعالیت می‌کرد و قرص‌هایی به ارزش بیش از ۱.۵ میلیارد دلار را در رول‌های کاغذ صنعتی به اروپا ارسال کرده بود. 

گروه شورشی اسلام‌گرای هیئت تحریرالشام (HTS) که رهبری حمله سریع علیه اسد را بر عهده داشت، تجارت کپتاگون را به‌عنوان نمادی از فساد اخلاقی و مالی رژیم پیشین محکوم کرده است. رهبر این گروه، ابومحمد جولانی، در سخنرانی پیروزی در مسجد اموی دمشق گفت که اسد سوریه را به “بزرگ‌ترین کارخانه کپتاگون جهان” تبدیل کرده است. او افزود: “امروز سوریه به لطف خدای متعال در حال پاک‌سازی است.” 

متلاشی شدن امپراتوری کپتاگون اسد منابع مالی حزب‌الله را نیز تحت فشار قرار خواهد داد. به گفته مقامات امنیتی آمریکایی و عرب، حزب‌الله قاچاق کپتاگون را در مناطق تحت کنترل خود تسهیل می‌کرد و از خانه‌های فروشندگان مواد مخدر در جنوب سوریه محافظت می‌کرد. 

یک منبع مالی مهم حزب‌الله متلاشی شد

فعالیت‌های اقتصادی در سوریه، مانند مالیات‌گیری و قاچاق، از جمله کپتاگون، به حزب‌الله کمک کرد تا اثرات تحریم‌های بین‌المللی ــ که ایران، حامی اصلی آن نیز تحت تأثیرشان قرار دارد ــ را کاهش داده و از نظر مالی به استقلال بیشتری برسد. 

جوزف ظاهر، استاد مدعو در دانشگاه لوزان و نویسنده کتابی درباره اقتصاد سیاسی حزب‌الله، گفت: “کپتاگون به حزب‌الله این امکان را داد تا منابع درآمد خود را متنوع کند.” 

اگرچه میزان سود حزب‌الله از تجارت کپتاگون مشخص نیست، این گروه تحت فشار مالی شدیدی قرار دارد؛ به‌ویژه پس از کارزار نظامی ویرانگر اسرائیل علیه پایگاه‌های آن در جنوب لبنان که روستاهای مرزی را با خاک یکسان کرد. ارتش اسرائیل اعلام کرده است که در حملات چندماهه از اکتبر سال گذشته حدود ۳۵۰۰ نیروی حزب‌الله را کشته و دو برابر این تعداد را زخمی کرده است، به‌طوری که توانایی جنگیدن را از دست داده‌اند. 

حزب‌الله، که هم یک گروه شبه‌نظامی و هم یک حزب سیاسی قانونی در لبنان است، بخش زیادی از حمایت خود را مدیون توانایی‌اش در ارائه خدمات اجتماعی و رفاه به هوادارانش است و اکنون تحت فشار است تا خسارات وارده به اموال و خانواده‌های وفاداران خود را جبران کند. 

ظاهر گفت: “حزب‌الله به احتمال زیاد پس از دولت، بزرگ‌ترین کارفرما در لبنان است.” او تخمین زد که این گروه حقوق مستقیم و اشکال مختلف کمک‌هزینه را به حدود ۱۰۰ هزار نفر پرداخت می‌کند و انواع خدمات اجتماعی را به صدها هزار نفر ارائه می‌دهد. “منابع درآمد متنوع این گروه به حفظ سلطه آن بر بخش‌های بزرگی از جمعیت شیعه کشور کمک می‌کند.” 

کارشناسان می‌گویند که ریشه‌کن کردن تجارت کپتاگون بعید است بتواند از افزایش تقاضا برای مواد مخدر در خاورمیانه جلوگیری کند. تولید صنعتی در سوریه از اواخر دهه ۲۰۱۰ تقاضای کپتاگون را افزایش داده است و این تقاضا همچنان بالا باقی خواهد ماند.

کارولاین رز گفت: “اگر ضربه واردشده به تولید کپتاگون در سوریه منجر به کمبود دائمی عرضه شود، احتمالاً مصرف‌کنندگان یا هزینه بیشتری برای کپتاگون پرداخت خواهند کرد یا به سایر محرک‌های خطرناک‌تر که در منطقه در حال گسترش هستند، مانند شیشه (کریستال مت)، روی خواهند آورد.” 

وی افزود: “جنایتکاران در سطوح مختلف زنجیره قاچاق، ممکن است به سادگی عملیات خود را به کشورهای دیگر منتقل کنند، به‌ویژه عراق، که طبق گزارش دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد به‌عنوان یک “مسیر حیاتی” برای تجارت کپتاگون ظهور کرده است.” 

تا پایان سال ۲۰۲۳، مقامات عراقی ۳۰ برابر بیشتر از سال ۲۰۱۹ کپتاگون ضبط کرده‌اند. تنها در سال ۲۰۲۳ بیش از ۴.۱ تن قرص توقیف شد. 
دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرم سازمان ملل در گزارشی که اوایل امسال منتشر شد، اعلام کرد: “عراق در معرض خطر تبدیل شدن به یک گره مهم‌تر در اکوسیستم قاچاق مواد مخدر در خاورمیانه و نزدیک قرار دارد.” 

کپتاگون از طریق اردن به خلیج فارس قاچاق شده و همچنین از طریق لبنان به جنوب اروپا ارسال شده است، جایی که مدت‌ها به‌عنوان یک نقطه انتقال برای کپتاگون مقصد شبه‌جزیره عربستان عمل می‌کرد. در میان ضبط‌های بزرگ در جنوب اروپا، پلیس ایتالیا در سال ۲۰۲۰ قرص‌های کپتاگونی به ارزش ۱ میلیارد دلار را توقیف کرد. مقامات هلند و آلمان نیز آزمایشگاه‌های کپتاگون را در کشورهای خود شناسایی کرده‌اند. 

رز گفت: “در نهایت، وقتی به برخی از این عوامل جنایتکار نگاه می‌کنیم، آن‌ها از قبل شروع به متنوع‌سازی فعالیت‌های خود کرده‌اند.”