آخرین‌ساعات اسد در سوریه: فریب، ناامیدی و فرار

خبرگزاری رویترز
نویسندگان گزارش: سامیا نخوله، مایا جبیلی، پریسا حافظی و سلیمان الخالد 

بشار اسد در مورد برنامه‌های فرار خود از سوریه، در حالی که حکومتش در آستانه سقوط بود، تقریباً با هیچ‌کس سخن نگفت. بیش از دوازده نفر از افرادی که از این رویدادها مطلع بودند به رویترز گفتند که دستیاران، مقامات و حتی نزدیکان او، فریب داده شده یا در بی‌خبری نگه داشته شدند. 

ساعاتی پیش از فرارش به مسکو، اسد در جلسه‌ای با حدود ۳۰ نفر از فرماندهان ارتش و مسئولان امنیتی در وزارت دفاع در روز شنبه تأکید کرد که حمایت نظامی روسیه در راه است و از نیروهای زمینی خواست که مقاومت کنند. این اظهارات را یکی از فرماندهان حاضر در جلسه که به شرط ناشناس ماندن صحبت کرده، بیان کرده است.

کارکنان غیرنظامی نیز از این برنامه بی‌خبر بودند. 

طبق گفته یکی از دستیاران نزدیک به اسد، او به مدیر دفتر ریاست‌جمهوری خود گفت که پس از پایان کار در روز شنبه به خانه خواهد رفت، اما در عوض به فرودگاه رفت.

همچنین، او با مشاور رسانه‌ای خود، بثینه شعبان، تماس گرفت و از او خواست به کاخ ریاست جمهوری بیاید تا یک سخنرانی برایش بنویسد. اما هنگامی که او به کاخ رسید، هیچ‌کس آنجا نبود. 

ندیم حوری، مدیر اجرایی اندیشکده منطقه‌ای «ابتکار اصلاحات عربی» می‌گوید: «اسد حتی آخرین ایستادگی را هم انجام نداد. او حتی نیروهای خودش را گرد هم نیاورد. او طرفدارانش را به سرنوشت خودشان واگذار کرد.» 

رویترز نتوانست با اسد در مسکو، جایی که به او پناهندگی سیاسی داده شده، تماس بگیرد. مصاحبه با ۱۴ نفر که از روزها و ساعات پایانی حکومت او مطلع بودند، تصویری از یک رهبر ارائه می‌دهد که در تلاش برای یافتن حمایت خارجی برای تمدید حکومت ۲۴ ساله‌اش بود و سپس با استفاده از فریب و پنهان‌کاری، طرح فرار خود از سوریه را در ساعات اولیه صبح روز یکشنبه عملی کرد.

بیشتر منابع که شامل دستیارانی از نزدیکان سابق رئیس‌جمهور، دیپلمات‌های منطقه‌ای، منابع امنیتی و مقامات ارشد ایرانی هستند، خواستند نامشان به دلیل حساسیت موضوع فاش نشود. 

ماهر اسد هم بی‌خبر یود

به گفته سه تن از دستیاران بشار اسد، او حتی برادر کوچکترش، ماهر، فرمانده یگان نخبه چهارم زرهی ارتش، را از طرح خروج خود مطلع نکرده بود. یکی از این افراد گفت ماهر با هلیکوپتر به عراق و سپس به روسیه پرواز کرد. 

به گفته یک دستیار سوری و یک مقام امنیتی لبنانی، پسرخاله‌های مادری اسد، ایهاب و ایاد مخلوف، نیز در حالی که دمشق به دست شورشیان سقوط کرد، جا ماندند. به گفته این منابع، این دو تلاش کردند با ماشین به لبنان فرار کنند، اما در مسیر توسط شورشیان کمین خوردند. شورشیان ایهاب را به ضرب گلوله کشتند و ایاد را زخمی کردند.  هیچ تأیید رسمی از مرگ وجود نداشت و رویترز نتوانست این حادثه را به طور مستقل تأیید کند. 

به گفته دو دیپلمات منطقه‌ای، خود اسد در روز یکشنبه، ۸ دسامبر، از دمشق با هواپیما فرار کرد. او با رادار خاموش پرواز کرد و فرستنده هواپیما خاموش بود، در حالی که شورشیان در حال تصرف پایتخت بودند. این خروج دراماتیک به حکومت ۲۴ ساله او و نیم‌قرن قدرت بی‌وقفه خانواده‌اش پایان داد و جنگ داخلی ۱۳ ساله را به طور ناگهانی متوقف کرد.

او به پایگاه هوایی حمیمیم روسیه در شهر ساحلی لاذقیه سوریه پرواز کرد و از آنجا به مسکو رفت. 

به گفته سه تن از دستیاران نزدیک پیشین و یک مقام ارشد منطقه‌ای، خانواده نزدیک اسد، همسرش اسماء و سه فرزندشان، قبلاً در پایتخت روسیه منتظر او بودند.

ویدیوهایی از خانه اسد، که توسط شورشیان و شهروندانی که پس از فرارش مجتمع ریاست‌جمهوری را پر کردند گرفته شده و در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد، نشان می‌دهند که او عجولانه از خانه خارج شده است. این ویدیوها غذاهای پخته‌شده باقی‌مانده روی اجاق و وسایل شخصی همچون آلبوم‌های عکس خانوادگی را نشان می‌دهند که جا مانده بودند. 

روسیه و ایران: بدون نجات نظامی

هیچ تلاشی برای نجات رژیم اسد از سوی روسیه، که مداخله‌اش در سال ۲۰۱۵ باعث تغییر جریان جنگ داخلی به نفع اسد شده بود، یا از سوی متحد سرسخت دیگرش، ایران، صورت نگرفت. 

به گفته افرادی که با رویترز صحبت کردند، این موضوع در روزهای منتهی به خروج اسد برای او روشن شد، هنگامی که در تلاشی ناامیدانه برای حفظ قدرت و تأمین امنیت خود، از منابع مختلف درخواست کمک کرد.

اسد در ۲۸ نوامبر به مسکو رفت، یک روز پس از آنکه نیروهای شورشی سوری به استان شمالی حلب حمله کرده و با سرعتی خیره‌کننده در سراسر کشور پیشروی کردند. اما درخواست‌های او برای مداخله نظامی در کرملین بی‌پاسخ ماند، جایی که تمایلی به مداخله نشان داده نشد، به گفته سه دیپلمات منطقه‌ای.

برخی هدایای شخصی بشار اسد در یکی از اتاق‌های کاخ ریاست جمهوری

هادی البحرة، رئیس اصلی‌ترین اپوزیسیون سوریه در خارج از کشور،  با استناد به منبعی در دایره نزدیکان اسد و یک مقام منطقه‌ای  می‌گوید اسد واقعیت اوضاع را به دستیارانش در داخل سوریه منتقل نکرده بود.

او افزود: «اسد پس از سفر به مسکو [این سفر چند روز پیش از سقوط او انجام شد] به فرماندهان و همکارانش گفت که حمایت نظامی در راه است. او به آن‌ها دروغ می‌گفت. پیامی که از مسکو دریافت کرده بود منفی بود.» 

سخنگوی کرملین، دیمیتری پسکوف، روز چهارشنبه به خبرنگاران گفت که روسیه در گذشته تلاش‌های زیادی برای کمک به تثبیت اوضاع در سوریه انجام داده است، اما اکنون اولویت آن درگیری در اوکراین است. 

چهار روز پس از آن سفر، در ۲ دسامبر، عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، در دمشق با اسد دیدار کرد. تا آن زمان، شورشیان گروه اسلام‌گرای هیئت تحریر الشام (HTS) کنترل دومین شهر بزرگ سوریه، حلب، را به دست گرفته و در حالی که نیروهای دولتی در حال فروپاشی بودند، به سمت جنوب پیشروی می‌کردند.

یک دیپلمات ارشد ایرانی به رویترز گفت، اسد در این دیدار آشکارا آشفته به نظر می‌رسید و اذعان داشت که ارتش او بیش از حد ضعیف شده تا بتواند مقاومت مؤثری داشته باشد.

با این حال، به گفته دو مقام ارشد ایرانی، اسد هرگز از تهران درخواست نکرد که نیروهایی را در سوریه مستقر کند، زیرا او فهمیده بود که اسرائیل می‌تواند از هرگونه چنین مداخله‌ای به عنوان دلیلی برای هدف قرار دادن نیروهای ایرانی در سوریه یا حتی خود ایران استفاده کند. 

کرملین و وزارت امور خارجه روسیه از اظهار نظر در این باره خودداری کردند و وزارت امور خارجه ایران نیز فوراً در دسترس نبود تا اظهار نظری ارائه کند. 

اسد با سقوط خود روبه‌رو می‌شود

پس از آنکه همه گزینه‌هایش به پایان رسید، اسد سرانجام سقوط خود را پذیرفت و تصمیم به ترک کشور گرفت، که به حکومت سلسله‌ای خانواده او که از سال ۱۹۷۱ آغاز شده بود، پایان داد.

سه نفر از اعضای دایره نزدیکان اسد گفتند که او ابتدا می‌خواست به امارات متحده عربی پناهنده شود، در حالی که شورشیان حلب و حمص را تصرف کرده و به سمت دمشق پیشروی می‌کردند.

تصویر اسما، همسر بشار اسد در یکی از اتاق‌های کاخ ریاست‌جمهوری

آن‌ها گفتند که اماراتی‌ها درخواست او را رد کردند، چرا که نگران واکنش بین‌المللی بودند به دلیل اینکه ممکن بود متهم به پناه دادن به فردی شوند که تحت تحریم‌های آمریکا و اروپا بود. این تحریم‌ها به خاطر ادعای استفاده از تسلیحات شیمیایی علیه شورشیان وضع شده بود؛ ادعاهایی که اسد آن‌ها را رد کرده و جعلی خوانده است. 

دولت امارات متحده عربی به درخواست برای اظهار نظر فوراً پاسخ نداد. 

با این حال، به گفته یک منبع دیپلماتیک روس که خواست نامش فاش نشود، مسکو، اگرچه تمایلی به مداخله نظامی نداشت، آماده نبود که اسد را رها کند. 

سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، که در روزهای شنبه و یکشنبه در مجمع دوحه در قطر حضور داشت، رهبری تلاش‌های دیپلماتیک برای تضمین امنیت اسد را بر عهده گرفت. به گفته دو مقام منطقه‌ای، لاوروف با ترکیه و قطر وارد مذاکره شد تا از ارتباطات آن‌ها با هیئت تحریر الشام (HTS) برای تأمین خروج امن اسد به روسیه استفاده کند.

یک منبع امنیتی غربی گفت که لاوروف “هر کاری که می‌توانست” برای تضمین خروج امن اسد انجام داد. 

به گفته سه منبع، قطر و ترکیه با هئیت تحریر الشام (HTS) برای تسهیل خروج اسد هماهنگی کردند، با وجود آن که هر دو کشور به‌طور رسمی ادعا می‌کردند هیچ ارتباطی با HTS ندارند. HTS توسط ایالات متحده و سازمان ملل به عنوان یک سازمان تروریستی شناخته شده است. 

به گفته سه منبع، مسکو همچنین با کشورهای همسایه هماهنگی کرد تا اطمینان حاصل کند که هواپیمای روسی حامل اسد که از حریم هوایی سوریه خارج می‌شود، رهگیری یا هدف قرار نخواهد گرفت.

وزارت امور خارجه قطر فوراً به سؤالات در مورد خروج اسد پاسخ نداد و رویترز نیز نتوانست با HTS تماس بگیرد. 

آخرین نخست‌وزیر اسد، محمد جلالی، گفت که شنبه شب ساعت ۱۰:۳۰ شب با رئیس‌جمهور وقت خود تلفنی صحبت کرده است.

جلالی در این هفته به تلویزیون العربیه عربستان گفت: «در آخرین تماس‌مان، به او گفتم که وضعیت چقدر دشوار است و اینکه جابجایی گسترده‌ای (از مردم) از حمص به سمت لاذقیه در حال انجام است... اینکه وحشت و هراس در خیابان‌ها حاکم است.» 

او افزود: «او پاسخ داد: “فردا خواهیم دید.” ‘فردا، فردا’ آخرین چیزی بود که به من گفت.» 

جلالی گفت که سعی کرد صبح روز یکشنبه دوباره با اسد تماس بگیرد، اما پاسخی دریافت نکرد.