سه میلیون کودک کار در کشور وجود دارد

سیدعلی پورطباطبایی / اعتماد

نشست نقش آگاهی مردم به پایان دادن کار کودک، دوشنبه ۲۱ خرداد به مناسبت ۱۲ ژوئن (۲۲ خرداد) روز جهانی مبارزه با کار کودکان و به همت سازمان مردم نهاد «ارفک» که در حوزه آموزش و توانمندسازی کودکان فعال است، در شهر کتاب راه آهن تهران برگزار شد و در آن موضوعات مختلفی از آمار کودکان کار تا ضرورت آگاهی بخشی جامعه و مطالبه‌گری از دولت و کنشگری فعال در این حوزه مطرح شد.

در این نشست که با اجرای زهره نیلی، روزنامه‌نگار حوزه ادبیات کودک و دبیری محمدصالح نقره‌کار، دبیر کمیسیون حقوق بشر کانون وکلای مرکز برگزار شد، فرشید یزدانی، فعال حوزه کودک، محمدحسن داوودی، مدیرعامل موسسه صبح رویش، رضا شفاخواه، مسوول کمیته حقوق کودک گروه حقوق بشر اسکودا و آصفه کامرانی، رییس هیات مدیره ارفک سخن گفتند.

مطالبه‌گری و کنشگری وظیفه اصلی سازمان‌های مردم نهاد است

محمد صالح نقره‌کار، وکیل و دبیر کمیسیون حقوق بشر کانون وکلای مرکز در ابتدای این نشست با اشاره به سوالات مطرح در حوزه کار کودکان گفت: این سوال مطرح است که آیا نهادهای عمومی غیردولتی می‌توانند در مطالبه‌گری، پاسخگوسازی و کنشگری نقش‌آفرینی کنند؟ پاسخ به این سوال مثبت است و به عنوان مثال مجموعه مردم نهاد ارفک‌ (برگزار کننده نشست) به‌رغم محدودیت‌ها و محرومیت‌ها در عرصه عمومی ظاهر شده و در حال نقش آفرینی است.

وی تصریح کرد: نمی‌توان از کار کودک صحبت کرد، اما علت اصلی آن یعنی فقر اقتصادی و فقر فرهنگی را نادیده گرفت. در مورد نقش دولت نیز رویکردهای مختلفی وجود دارد. طرفداران رویکرد هابز معتقدند که دولت باید به عنوان ید مقتدر سیاستگذاری و حکمرانی عمل کند و تنها مرجع سیاستگذاری باشد اما در مقابل این نظریه، رویکرد قرارداد اجتماعی نگاه جامعه محور را مطرح می‌کند و معتقد است زمانی می‌توان خیر عمومی و منافع عمومی را محقق کرد که با نگاه مسوولیت‌شناسانه و مشارکت‌پذیرانه از همه کسانی که ذی‌نفع هستند، استفاده شود.

نقره‌کار افزود: ایران در حال تجربه بحران‌های مختلفی چون تحریم، حضور اتباع خارجی و نابسامانی‌های اقتصادی در حوزه عمومی است که این موارد در کار کودکان نیز تاثیر بسزایی دارند و اگر بخواهیم به یک نقطه انسجام‌بخش برای حذف یا محو کار کودک برسیم، باید ۴ محور اصلی اهداف، برنامه، سازمان و روش در نظر گرفته شود.

کار کودکان پشت دیوارها پنهان است

فرشید یزدانی، فعال حوزه حقوق کودک در این نشست گفت: نگاه تقلیل‌گرایانه و تک‌بعدی به مساله کار کودکان سبب شده است تا روش مواجهه با این آسیب جدی اجتماعی ناکام بماند و بحث‌های ریشه‌ای این موضوع همچنان مغفول باشد. وی افزود: کار کودکان هم در سطح اقتصاد خرد و هم در سطح اقتصاد کلان مطرح است، زیرا وقتی یک نیروی کار از آموزش و توانمند شدن باز می‌ماند، در اقتصاد کلان نیز اثر می‌گذارد.

این فعال حوزه حقوق کودک تصریح کرد: بخش عمده‌ای از کار کودکان در پشت دیوارهایی دور از منظر عام انجام می‌شود. اگر دیوارهای بازار مولوی را بشکافید مشخص می‌شود پشت دیوارهای آن چه خبر است. به همین سیاق کارگاه‌های کوچک خانگی در مناطق شهری با کار کودکان فعال هستند و اثری از آنها در بیرون دیده نمی‌شود.

کودک در اقتصاد سیاسی مطرح نیست

یزدانی به حساس نبودن حوزه سیاست در مورد کار کودکان اشاره کرد و گفت: در حوزه سیاسی کلا این مساله مورد اعتنا نیست و در مناسبات قدرت و نگاه اقتصاد سیاسی، کودک قسمت فراموش شده جامعه است، زیرا کودک رای ندارد.

او افزود: بخش عمده مسوولیت کار کودک به عهده دولت‌هاست، زیرا سیاست‌های آنها سبب ایجاد فقر، مشکل مسکن، مشکلات اقتصادی و... می‌شود و مسوولیت هم با‌ آنهاست. طرف دیگر این عرصه، جامعه است که از یک طرف شامل خانواده می‌شود که عرضه‌کننده کار کودک است و منافع آنی خود را به منافع آتی ترجیح می‌دهد و از طرف دیگر، بازار را شامل می‌شود که تقاضاکننده است و نیروی کار کودک را به کار می‌گیرد.

مافیای کار کودک افسانه است

یزدانی با اشاره به اهمیت نقش سازمان‌های مردم‌نهاد گفت: سازمان‌های مردم‌نهاد بایدتمام توان خود را به کار بگیرند تا کودکان از چرخه کار خارج شوند و وقتی می‌خواهیم مبارزه کنیم، باید این نقش را هم ببینیم. ضمنا نهادهای مدنی دو نقش به عهده دارند، یک خودشان آگاه شوند و بخش دیگر به مردم آگاهی بدهند.

این فعال حقوق کودک افزود: برخی آگاهی‌های کاذب برای جامعه مخرب است. مثلا مقامی در شهرداری گفته است که درآمد این کودکان کار اینقدر زیاد است که حاضر به ترک این کار نیستند که این یک افسانه است یا افسانه دیگر این است که کوکان زباله‌گرد باند هستند در حالی که این‌ طور نیست و حداکثر گروه‌های خانوادگی هستند برای حفاظت از خودشان اقدام می‌کنند. آن چیزی که باند دارد، پیمانکاران زباله‌ است که اگر باند هم باشند، وظیفه دستگاه‌های امنیتی برخورد و متلاشی کردن آنهاست.

عدم وجود آمار دقیق بهانه است

او تصریح کرد: بهانه دیگر برخی مدیران دولتی این است که آمار دقیقی وجود ندارد. پاسخ این است که براساس آماری که وجود دارد، عمل کنید. سال ۱۳۹۷ آماری برای کودکان زباله‌‌گرد گرفتیم که حدود ۴۵۰۰ نفر در سطح تهران بود و این آمار حتی اگر خطا هم داشته باشد، می‌تواند ملاک عمل اولیه باشد تا بعدا تصحیح شود.

یزدانی افزود: بهانه دیگری که برای فرار از مسوولیت مورد استناد قرار می‌گیرد، این است که اکثر کودکان کار از اتباع غیرایرانی هستند که در مورد زباله‌گردان تا اندازه‌ای صحت دارد؛ اما در کل این بهانه درست نیست، چون ما نزدیک به یک میلیون کودک کار داریم که حتی شامل کودکان کار بعد از ازدواج هم می‌شود که در کار خانگی مشغول هستند و در آنجا بعضا کار کودک با نوعی تجاوز پنهان یا آزار جنسی هم همراه است.

سه میلیون کودک کار در کشور وجود دارد

رضا شفاخواه، وکیل و مسوول کمیته حقوق کودک گروه حقوق بشر اسکودا سخنران دیگر این نشست بود و دولت را متولی اصلی و تنها مسوول امور اجتماعی در کشور دانست و گفت: اگر مردم کاری را انجام می‌دهند و از طریق تشکیل گروه یا موسسه کاری را انجام می‌دهند، به دولت کمک می‌کنند و باید از آنها تقدیر شود.

او افزود: کار کودک با حجم بالایی انجام می‌شود و اگرچه نهادها و سازمان‌های مدنی در این زمینه فعال هستند، تا زمانی که مشکلات این بچه‌ها به‌طور عمده حل نشود، به جایی نمی‌رسد و حل نمی‌شود.

این فعال حقوق کودک، آمار کودکان کار در کشور را نزدیک به ۳ میلیون نفر عنوان کرد و گفت: یکی از کارهای مفید، تصویب قوانین حمایتی در زمینه حمایت از کودکانی است که در وضعیت خاص قرار دارند. در گذشته قانونی بودکه در سال ۱۳۸۱ با ۹ ماده تصویب شده و در ماده ۴ آن جرایم اندکی برای آزار کودک گذاشته شده بود. سال ۱۳۸۳ یک مورد کودک‌آزاری شامل آزار چند کودک در شهریار را پیگیری کردیم و پس از کش و قوس بسیار این مساله در دادگاه رسیدگی شد و در نهایت کارفرمای آزارگر تنها به ۳۰۰ هزار تومان جریمه محکوم شد و به این نتیجه رسیدیم که قانون باید اصلاح شود.

شفاخواه تصریح کرد: ۱۱ سال پیگیری صورت گرفت تا در سال ۱۳۹۹ قانون حمایت از اطفال و نوجوانان تصویب شد که اگر چه قانون کاملا ایده‌آل نیست ولی بسیاری از موارد را در بر گرفته است.

به کارگیری کودکان در مشاغل سخت و زیان‌آور جرم است

مسوول کمیته حقوق کودک گروه حقوق بشر اسکودا گفت: کار کودک به کار عادی و سخت و زیان‌آور تقسیم می‌شود که کار سخت و زیان‌آور جرم محسوب می‌شود و به‌ کارگیری در مشاغل عادی برای کودکان زیر ۱۵ سال غیرمجاز است.

او افزود: با سیاست‌ورزی نمی‌توان این مشکلات را حل کرد و باید با رویکرد اجتماعی با این مساله مواجه شد. از سوی دیگر تا خانواده توانمند نشود، این وضعیت مخاطره‌آمیز حل نمی‌شود.

شفاخواه به وظایف مشخص شده برای سازمان‌ها و نهادها در قانون حمایت از حقوق کودکان و نوجوانان اشاره کرد و گفت: سازمان‌ها در زمین حقوق کودکان تکالیفی دارند و به عنوان مثال در این قانون برای سازمان صدا و سیما تکلیف مشخص شده است که محتوای آموزشی و ترویجی تولید و توزیع شود، اما تاکنون شاهد کار منسجم و فراگیری در این عرصه نبوده‌ایم.

از کشورهای همسایه برای زباله‌گردی به ایران می‌آیند

این وکیل دادگستری افزود: در یکی از شهرهای کشورهای همسایه شنیدم که کودکی می‌گفت ما شنیده‌ایم که فلان منطقه ایران بهشت زباله‌گردی است و ما می‌خواهیم به آنجا بیاییم و پولدار شویم! یعنی از کشورهای همسایه به قصد زباله‌گردی به ایران می‌آیند تا از آن منفعت ببرند، منفعتی که در سال ۱۳۹۷روزانه حدود ۱۵۰ میلیون تومان برآورد شده است.

کارهای زیادی در حوزه کودکان انجام شده اما بخش باقیمانده هم عظیم است

محمدحسن داوودی، مدیرعامل سازمان مردم‌نهاد صبح رویش نیز در این نشست به ضرورت آگاهی‌بخشی به مردم اشاره کرد و گفت: بخشیدن به مردم، بحثی جدی است. وقتی ما به سازمان بهزیستی اعتراض کردیم، این سازمان گفت ما از مردم نظرخواهی کرده‌ایم و ۸۵ درصد گفته‌اند کودکان کار را جمع کنید و اینجا بحث آگاهی بخشی به مردم اهمیت پیدا می‌کند.

او افزود: گاهی اوقات که فعالیت‌های سازمان‌های مدنی کشور ما با کشورهای دیگر مقایسه می‌شود، می‌بینیم که ما در ایران کارهای زیاد و عظیمی انجام داده‌ایم اما کار باقیمانده اینقدر زیاد است که کمتر به چشم می‌آید. مثلا در مساله آموزش وقتی متولی رسمی وجود دارد، انتظار این است که متولی آن کار را پیش ببرد ولی عملا با روالی که پیش می‌رود، سازمان‌های مردم‌نهاد باید وارد حوزه آموزش هم شوند.

ملکه گدایان سریال خوبی نبود

این فعال مردم‌نهاد با اشاره به نقش رسانه‌ها در آگاهی بخشی به مردم، به سریال‌های شبکه نمایش خانگی اشاره کرد و گفت: سریال ملکه گدایان، بسیار بد بود و مسائل را به شکل غلطی تشریح کرد که از شبکه خانگی پخش شد و اگر آگاهی‌بخشی خوبی بین مردم صورت گرفته بود، باید با عدم استقبال و ضرر روبه‌رو می‌شد.

او افزود: آن زمان بیشتر سازمان‌های مردم‌نهاد می‌گفتند که باید این سریال را بایکوت کنیم در حالی که ما باید در هر مرحله‌ای برای اثرگذاری تلاش کنیم و در مورد این سریال هم جمله‌ای توضیحی از قسمت‌های دوم یا سوم به ابتدای آن اضافه شد که حداقل تاثیرگذاری بود.

برخورد با کودکان کار به مردم آموزش داده شود

مدیرعامل سازمان مردم‌نهاد صبح رویش افزود: در مورد آگاهی‌بخشی به مردم باید کار آموزشی انجام شود. مردم خوب است بدانند که با کودک سر چهارراه چه برخوردی باید شود و آیا شیشه را بالا بکشند یا او را تحویل بگیرند. این رفتارها اگر درست آگاهی‌بخشی نشود، سبب می‌شود تا حتی رفتارهای غلط از سوی آدم‌های دغدغه‌مند نیز صورت بگیرد.

او به ضرورت برندسازی و ارتباط با رسانه در سازمان‌های مردم‌نهاد نیز اشاره کرد و گفت: وقتی می‌گوییم یک سازمان مردم‌نهاد، باید برای برندینگ و تبلیغات خود کار کند، برخی می‌گویند که سازمان مردم‌نهاد نباید این کارها را بکند. این در حالی است که ما باید حضور رسانه‌ای خودمان را داشته باشیم و به دیگران از جمله صدا و سیما و نهادهای دیگر هم محتوا بدهیم و کار رسانه‌ای قوی ضرورت دارد. همچنین ما باید حرف‌های‌مان را به مساله روی میز مسوولان تصمیم‌گیر تبدیل کنیم و این یعنی قدرت مذاکره.

فقر عامل اصلی کار کودکان است

آصفه کامرانی، رییس هیات مدیره سازمان مردم نهاد ارفک و برگزار کننده این نشست سخنران پایانی این نشست بود. او به فقر به عنوان عامل اصلی به وجود آمدن کار کودک اشاره کرد و گفت: فقر یکی از اساسی‌ترین و اصلی‌ترین دلیل به وجود آمدن مساله‌ای به اسم کار کودک است. وقتی کودک برای فقر و حفظ بقای خودش وارد چرخه کار اجباری می‌شود، یعنی سرپرستان او نتوانسته‌اند او را تامین کنند و اقتصاد خانواده او نیز دچار مشکل است.

او افزود: تصور در جامعه ما این است که کودک در حال دریافت خدمات است ولی اگر کودک یک کودکی امنی داشته باشد‌، می‌تواند در بزرگسالی، مفید و ارزشمند باشد. سیاستگذاری‌های جامعه ما هم به همین صورت است.

لزوم تمرکز سازمان‌های مردم‌نهاد بر اهداف مهم

این فعال حقوق کودک تصریح کرد: نقش نهادهای مدنی و سازمان‌های مردم‌نهاد برای آگاهی‌بخشی به جامعه بسیار مهم است ولی متاسفانه هیچ وحدت رویه‌ای بین سازمان‌های مردم‌نهاد وجود ندارد. از سوی دیگر ما رسانه نداریم و اگر بخواهیم کوچک‌ترین کمپینی راه بیندازیم آنقدر درگیر بروکراسی می‌شویم که هدف اصلی کمپین را فراموش می‌کنیم و به همین دلیل خیلی اوقات سازمان‌های مردم‌نهاد از رسالت اصلی و هدف خودشان به ‌طور ناخواسته دور می‌شوند. گاهی اوقات به جای تمرکز بر اهداف اساسی، وقت سازمان‌ها به کارهای ضروری فوری مثل محافظت از جمع‌آوری و دستگیری کودکان کار غیرایرانی می‌گذرد.

او افزود: گاهی اوقات فریب هم می‌خوریم مثلا کودک کار را سر چهارراهی گرفته‌‌اند و برای آزادی او که مراجعه می‌کنیم، می‌گویند اگر پدر و مادر با برگه شناسایی بیایند، بچه را آزاد می‌کنند، اما می‌بینیم که پدر و مادر را هم می‌گیرند و رد مرز می‌کنند که البته سه ماه بعد بر می‌گردند.

کامرانی تصریح کرد: باید کودک را تقویت کنیم تا بتواند با وجود این تجربه‌های غم‌انگیز، توانمند شود و در آینده فرد مفیدی در جامعه باشد.