به یاد معلم ساده‌ای که اسطورۀ چریک‌ها شد

عصر ایران؛ مهرداد خدیر

نهم شهریور ۱۳۴۷ خورشیدی، معلم سادۀ روستاهای آذربایجان که با کتاب «ماهی سیاه کوچولو» به شهرت رسیده بود در رود ارس غرق شد. در حالی که تنها ۲۹ سال داشت و چون به گرایش‌های سوسیالیستی شهره بود یا چنین تصور می‌شد، به نماد عدالت‌خواهی و مبارزۀ طبقاتی بدل شد.

مرگ او را هم به ساواک نسبت دادند تا صمد بهرنگی از آموزگاری ساده به اسطورۀ شهید مبارزات طبقاتی در تاریخ معاصر ایران تبدیل شود.

با نگاه امروزی البته نمی‌توان معلمی را به‌خاطر القای مفاهیم ایدئولوژیک و خشم و کینه به کودکان و نوجوانان، ستود و مرگ او هم قتل و توطئه نبوده تا شهید خوانده شود.

حتی چریک و مسلح هم نبوده چنان که چریک‌ها او را به عنوان نیرویی الهام بخش معرفی می‌کردند اما همۀ اینها نشان می‌دهند جامعه چنان از بی‌عدالتی شدید در رنج بوده که صمد بهرنگی در آن اسطوره می‌شود.

ماندگاری نام صمد اگر تنها به خاطر تصور مرگ غیرطبیعی او یا فعالیت‌های چریکی بود باید با روشن شدن واقعیت رنگ می‌باخت حال آن‌که به رغم بی‌توجهی نظام آموزش و پرورش به او (چه پیش از انقلاب و چه بعد که کاملا ایدیولوژیک شد) نام صمد بر سر زبان‌ها ماند و اینها هم به خاطر «ماهی سیاه کوچولو»‌ست هم مرگ ابهام‌آمیز و شایعه‌خیز در جوانی و نه تصویر چریک فدایی که اگر چنین بود چریک‌های واقعی را دربرمی‌گرفت نه صمد را که معلم بود.

در این میان سهم «ماهی سیاه کوچولو» از هر مؤلفۀ دیگر بیشتر است چندان که آوازۀ آن از ایران فراتر رفته و گویا یک بار روزنامۀ گاردین از آن به عنوان یکی از ۱۰ اثر برجستۀ کودکان نام برده است.

صمد البته آثار دیگری هم دارد مانند «یک هلو، هزار هلو» که برگردانده شده در سریال ترکیه‌ای «دستمالم گلدوزی‌یه» برای آن که فشار و خفقان در دوران حکومت نظامیان پس از کودتا را نشان دهند معرفی این کتاب مایۀ سرزنش و تهدید خانم معلم می‌شود.

پنجاه و سومین سالمرگ صمد بهرنگی بهانه‌ای است برای اشاره به ۱۰ نکته‌:

۱. جریان چپ سوسیالیستی، عدالت‌خواهی صمد بهرنگی را به گرایش‌های سیاسی او ترجمه می‌کرد. در آن زمان وجه سنتی اسلام می‌چربید و نیروهای مذهبی به مرور برای این که گوی و میدان را از چپ‌ها بگیرند عدالت‌خواه و ضد سرمایه‌داری شدند تا جایی که اصطلاح «جامعۀ بی‌طبقه توحیدی» رایج شد تا انگاره موافقت اسلام با نظام طبقاتی را باطل کند.

۲. با معیارهای امروز، آموزه‌های صمد بهرنگی به کار آموزش و پرورش نمی‌آید چون بچه‌ها را با کینه و نفرت به دنیای بیرون پرورش می‌دهد. حال آن که در آموزش و پرورش مدرن، مهارت‌آموزی و تقویت اعتماد به نفس محور فعالیت‌های آموزش و پرورش است. نگاه او در ماهی سیاه کوچولو اما مدرن است. چرا که دربارۀ تکاپو و قانع نبودن است و پایانِ باز آن هم مجال تفسیر باقی گذاشته است.

۳. این که «ماهی سیاه کوچولو» در زمرۀ نخستین کتاب‌هایی است که کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان منتشر کرد از اتفاقات جالب است چرا که این نهاد زیر نظر فرح بود. نه مستقیم ولی منتسب به او بود و ایده‌های فرهنگی و هنری خود را در قالب کانون پی می‌گرفت و جای شگفتی بود که ساواک با چپ‌ها در ستیز بود و شالودۀ فکری هنرمندان و همکاران کانون چپ بود و فضای هنر اساسا این گونه بود. بسیار کم‌شمار بودند نیروهای مذهبی که اهل کار هنری هم باشند و اگر بودند جذب این گونه نهادها نمی‌شدند. کانون اما چنان برکشید که پس از انقلاب هم انکار‌شدنی نبود و بهترین هنرمندان سال‌های بعد از انقلاب نیز در کانون ریشه داشتند.

کافی است بدانیم پرفروش‌ترین نوار کاست تاریخ ربا‌عیات خیام با صدای احمد شاملو و با آواز محمدرضا شجریان با موسیقی فریدون شهبازیان را کانون تولید و منتشر کرد.

عباس کیارستمی هم از کانون برخاست و بسیار نام‌های دیگر. به این ترتیب جای شگفتی باقی نمی‌ماند که چرا «ماهی سیاه کوچولو» را منتشر کرد و یک تصادف نبوده است.

۴. آثار صمد به ترکی استانبولی هم ترجمه شد و مورد استقبال قرار گرفت. اشتراکات فرهنگی ایران و ترکیه موجب شد هم صمد بهرنگی در ترکیه خواننده داشته باشد و هم عزیز نسین در ایران.

۵. ادبیات آذربایجان غنی است اما بیشتر در بخش بزرگسال و به همین خاطر صمد با نگاه به کودکان رتبۀ قابل توجهی به دست می‌آورد.

۶. چنان که اشاره شد «ماهی سیاه کوچولو» به عنوان یکی از آثار برجستۀ کودک در سطح جهان شناخته می‌شود. خیلی بد است که بچه‌های ما‌ هانس کریستین آندرسن و «جوجه اردک زشت» را بشناسند و صمد بهرنگی و ماهی سیاه کوچولو را نه. هر چند نسل اینستاگرامی نه آن را می‌شناسد نه این را و فلان سلبریتی با چند میلیون دنبال کننده را نیک می‌شناسد!

۷. «ماهی سیاه کوچولو» در سرزنش ملال زندگی و تکرار و قناعت به محدوده‌ای کوچک است. سال‌ها پیش از آن که کلاس‌ها و کتاب‌های موفقیت از آرزوهای شخصی و توجه به خود بگویند صمد بهرنگی ماهی سیاه کوچولو را در میان ۱۲ «هزار ماهی دیگر» شاخص و برجسته کرد.

علاقۀ چریک‌ها به معرفی این کتاب چنان که اول بار همسایۀ جوان ما با گرایش چپ به من هدیه داد به خاطر برخی گفته‌های ماهی سیاه کوچولو در این کتاب است که کودکانه نیست و افراد را به عمل به جای رؤیاپردازی ترغیب می‌کند:

- «شما زیادی فکر می‌کنید. همه‌اش که نباید فکر کرد. راه که بیفتیم ترس‌‎مان به کلی می‌ریزد.»

- «راستی راستی زندگی یعنی این که تو یک تکه جا هی بروی و برگردی تا پیر شوی و دیگر هیچ؟ یا این که طور دیگری هم می‌شود زندگی کرد؟»

۸. صمد دغدغۀ مسایل تربیتی و نظام طبقاتی آموزش و پرورش را داشت و کتابی هم نوشت با عنوان «کند و کاو در مسایل تربیتی ایران».

این کتاب در آن زمان از این نظر مهم بود که کودکان غیرپارسی زبان ناگهان در نظام آموزشی رسمی با زبان فارسی مواجه می‌شدند ولی در حال حاضر که با گسترش ارتباطات بچه‌هایی که فارسی، زبان مادری‌شان نیست هم قبل از دبستان از ده‌ها کانال و رسانه با زبان فارسی آشنا شده‌اند مثل زمان خود موضوعیت ندارد.

فراتر از بحث زبان، صریح و روشن باید گفت جهان امروز تغییر کرده و نگاه ابرازی به بچه‌ها و این که موم‌ها و خمیرهایی هستند که باید به آنها شکل داد خود مصداقی از خشونت است.

تنها اعتماد به نفس آنان را باید تقویت و استعدادشان را کشف کرد و اجازه باید داد از زندگی لذت ببرند و با پرورش فکر و نیروی بدن خود مهارت بیاموزند؛ همان که «مونته‌سوری» می‌گفت نه آن که در قالب‌های طراحی شده شکل داده شوند. هر کودک یک انسان مستقل است که با دیگری تفاوت دارد و هیچ ضرورتی ندارد مسابقه بدهد و مقایسه شوند و مثل سربازخانه یک شکل و یک صدا باشند. کار گروهی یک بحث است و تربیت سربازخانه‌ای و کشتن فردیت و ترساندن و مقایسه با هم یک بحث دیگر و دومی در دنیای توسعه یافته منسوخ شده است. حتی در خدمت اهداف توسعه‌ای چه رسد به انگاره‌های ایدیولوژیک.

از این رو این گونه آثار صمد بیشتر به کارِ کارهای تحقیقی و تاریخی دربارۀ آموزش و پرورش می‌آید نه آن که تمام رؤیاهای او به مثابۀ یافتۀ علمی الگو قرار گیرد. دغدغۀ عدالت البته فروکاستنی نیست اما نه با القای خشم و کین که از دو راه: یکی فرصت‌های برابر و دیگری رفع تبعیض.

۹. نام صمد با «ارس» گره خورده و همین در اسطوره شدن و جاودانگی او بی‌تأثیر نیست. تعابیری چون «صمد به ارس پیوست» سبب شده هر بار نام «ارس» را می‌شنویم به یاد صمد هم بیفتیم.

۱۰. مرگ صمد طبیعی بود اما باور نشد و سال‌ها دوست و همراه او - افسر دام‌پزشکی به نام حمزۀ فراهتی- به عنوان قاتلی که نقشۀ ساواک را به اجرا درآورد معرفی می‌شد تا این که نخستین بار مجلۀ آدینه از زبان او ماجرا را روشن کرد و بعدها خود او شرح مفصل آن را در کتاب خود آورد.

حمزۀ فراهتی در تابستان سال ۱۳۸۵ خاطرات خود را در کتابی به نام «از آن سال‌ها و سال‌های دیگر» در آلمان منتشر کرده و در آن به قضیه درگذشت صمد بهرنگی هم به طور کامل پرداخته است.

خلاصۀ ماجرا به نقل از کتاب او (که سال پیش درگذشت) چنین است:

«حمزه فراهتی که دامپزشک ارتش بوده ماموریت می‌گیرد همه طول نوار مرزی شمال غرب ایران را پیموده و اسبان و استران پاسگاه‌های مرزی را معاینه و مایه‌کوبی کند. در آن دوران بسیاری از پاسگاه‌های مرزی ایران در آن ناحیه کوهستانی جاده ماشین رو نداشتند و تنها وسیله جابجایی اسب و قاطر بوده است.

وقتی بخش نخست این ماموریت در هوای دلکش و طبیعت بکر و زیبای کوهستان‌های شمال شرق ایران، بسیار شاد و مفرح انجام می‌شود، دکتر فراهتی به سراغ دوستش بهروز حقی می‌رود که کوه‌نورد و طبیعت‌دوست بوده و از او دعوت می‌کند در بخش دوم ماموریت او را همراهی کند.

در روزی که بهروز حقی روبه‌روی «کتاب فروشی شمس» شهر تبریز برای دکتر فراهتی توضیح می‌داده نتوانسته برنامه‌های کاری خود را تغییر دهد، صمد بهرنگی اتفاقی سر می‌رسد و ابراز تمایل می‌کند دکتر را در این سفر همراهی کند.

دکتر می‌پذیرد و فردای آن روز سفرشان آغاز می‌شود. دو نفر دیگر نمی‌آیند و صمد و دکتر تنها می‌مانند.

روز هشتم شهریور به شوخی و خنده و سوارکاری می‌گذرد با آب تنی در ارس.

فردای آن روز نهم شهریور نوبت دومین پاسگاه می‌رسد که باید ویزیت می‌شده درست کنار ارس بوده است. بعد از ظهر کار دکتر تمام می‌شود و همراه صمد به آب می‌زنند. صمد اما چون شنا بلد نبوده با احتیاط در حاشیه رود حرکت می‌کرده است.

ساحل طرف ایران کم عمق و آرام و آن طرف عمیق و خروشان بود و فراهتی هنگام شنا ناگهان صدای صمد را می‌شنود که فریاد می‌زده می‌زده‌: «دکتر، دکتر». جریان آب صمد را به آن سوی خروشان رود کشانده بوده و صمد دست و پا می‌زد تا سرش را از آب بیرون نگاه دارد.

فراهتی می‌نویسد: تلاش کردم خلاف جهت رود شنا کنم و به طرف صمد بروم و مدام داد می‌زدم دست و پا بزن صمد، دست و پا بزن...

صمد یک بار دیگر «دکتر» را صدا می‌زند و بعد برای همیشه خاموش می‌شود. فریادهای این دو، پنج نفر سرباز پاسگاه را بیرون می‌کشد و آنها هم به آب می‌زنند تا کمک کنند اما جریان تند آب صمد را با خود برده بود.

به گفتۀ فراهتی این صحنه را غیر از او ۵ سرباز پاسگاه شاهد بودند و «اگر شیر پاک خورده‌ای یکی از آنها را گیر بیاورد، تمام جریان را خواهند گفت. آنها خواهند گفت که چقدر در آن آب کور این ور و آن ور زدم. آنها خواهند گفت که در آخرین نفس‌ها خودم را به پای رسان کنار رود رساندم.»

خبر به خانواده صمد می‌رسد و اسد بهرنگی و دوست شان کاظم سعادتی با دو نفر از شوهر خواهرهای صمد به محل می‌روند و جست و جو را آغاز می‌کنند تا اینکه در روز ۱۲ شهریور چند کیلومتر پایین تر، پیکر بی جان او را پیدا می‌کنند.

ماهی سیاه کوچولو زندگی را در جریان آب می‌جُست و زندگی خالق آن را آب خروشان ارس گرفت.

آزادۀ اخلاقی که تصویر ۱۷ واقعۀ تاریخی را بازسازی کرده یکی را هم به صمد بهرنگی اختصاص داده و اگر تاریخ آن را ۱۲ شهریور ۱۳۴۷ قرار داده به خاطر آن است که جنازۀ آقا معلم را سه روز بعد پیدا کردند.