هفت‌سین؛ سفره‌ای دیرپا، زیبا و پر برکت

پنجشنبه ٢٧ اسفند ١٣٨٣

گسترده به پهنای همه‌ی ایران زمین... پاک و مقدس، قشنگ و آراسته، دیرپا و ماندگار و در عین حال کهن‌ترین سفره‌ای که یک کشور ممکن است به پهنای همه‌ی وسعتش گسترده کند، تنها و تنها از آن ایرانیان است. سفره‌ی هفت سین سفره‌ای مقدس یادمان ایرانیان پاک دین و آتش فروزان اهورایی از دورترین گوشه‌های آذربایجان تا پرت‌ترین بخش‌های جنوب، از ارس خروشان تا چابهار همیشه سبز، از درون جنگل‌های مه آلود شمال تا کویر سوزان نمک. سفره‌ای که همه‌ی اقوام ایرانی، بدون در نظر داشتن زبان، دین و فرهنگ‌های گوناگون از کرد و ترک، لر و قشقایی و بختیاری، خوزستانی و خراسانی، مسلمان و مسیحی، کوچک و بزرگ، خرد و کلان، پیر و جوان، همه و همه هنگام تحویل سال گرد آن می‌نشینند و برای آبادانی و سربلندی ایران و سلامتی و تندرستی خویش و عزیزانشان و گذراندن یک سال شاد دست به دعا برمی‌دارند.
... و طبیعی است از چند هفته به نوروز مانده باید در تهیه و تدارک چنین سفره‌ی مقدسی بود، سبزه سبز کرد، شمع خرید، سنبل کاشت، ماهی قرمز در تنگ آب انداخت و از این روی است که می‌بینیم در برخی خانواده‌ها حتی پس از سیزده به در و از بیرون افکندن سبزه به کوه و دشت بازمی‌مانند، چه دل کندن از آن دشوار است. نشستن به پای سفره‌ی هفت سین هنگام تحویل سال همه‌ی شکوه و برازندگی آغاز یک سال جدید یک گردش دیگر کره‌ی خاکی را در بر دارد و در کم تر ملت یا قومی می‌توان چنین شکوهی را در آغاز سال‌هایشان یافت گو این شایستگی تنها از آن ایرانیان است و بس. از دیرباز در سفره‌ی هفت سین هفت چیز که نخستین حرف آن‌ها با سین آغاز می‌شود، گذاشته می‌شود، سبزه، سمنو، سیب، سماق، سنجد، سرکه، سیر، اما در کنار آن هفت سین، کتاب آسمانی، ماهی شناور در تنگ آب، آینه، نارنج، نمک، آرد، شمع، شیر و شکر، شهد و عسل و شیرینی، سکه گذاشته می‌شود و چنین است سفره‌ای پربرکت، آراسته و دل انگیزی که به قدمت همه‌ی تاریخ ایران سرگذشت و پیشینه آن است....
پژوهش و کنکاش در سفره‌ی هفت سین که ریشه در آیین و سنت گذشته‌های بسیار دور دارد، آسان نیست. اما از آن جا که هفت سین خود ریشه در نوروز دارد و نوروزدر نخست یک جشن کشاورزی و دهقانی بوده است، باید هفت سین را نیز از آیین‌های کشاورزی، چوپانی و دهقانی جست و جو کرد. نوروز با آمدن بهار، سبز شدن دوباره‌ی گیاهان، رویش سبزی‌های دیگر و جان گرفتن درختان آغاز می‌شود، از این روی در هزاره‌های نه چندان دور، روستایان و کشاورزان با رویاندن چند گونه تخم گیاه در پیاله‌ها، هم نزدیک شدن زمان سرسبزی و رویش آن‌ها را درمی یافتند و هم به تجربه به این نتیجه می‌رسیدند که هوای بهاری برای کدام یا کدامین از این تخم گیاه و سبزی‌ها مناسب و شایسته تراست. «هفت» این عدد مقدس و سفره‌ی هفت سین این سفره‌ی مقدس، یادگاری است از کسب این تجربه. ابوریحان بیرونی اندیش مند بزرگ ایران نوشتاری بسیار ارزش مند در کتاب «آثار الباقیه عن القرون الخالیه» (ص ٢٨٣) برجای گذاشته که چنین است:
«... و هر شخص از راه تبرک به این روز در طشتی جو می‌کاشت. سپس این رسم در ایرانیان پایدار ماند، که روز نوروز در کنار خانه، هفت صنف از غلات، در هفت استوانه، بکارند و از روییدن این غلات به خوبی و بدی زراعت و حاصل سالیانه حدس بزنند».
دکتر پرویز رجبی در کتاب «جشن‌های ایرانی» به این آیین پرداخته و نوشته است: «... هفت صنف از سبزه‌ها، در هفت ظرف بزرگ یا در هفت سینی و آن گاه پس از پایان آیین‌های نوروزی، ماهی به جوی و رود سپرده می‌شود، و به سبزه‌ها در کرانه‌ی رودها و کنار جوی‌ها، شانس زندگی بخشیده می‌شود...» (ص ٢٣). اشاره‌ی دکتر رجبی به ماهی و سبزه از این روی است که «... ماهی نماینده‌ی جانوران است و سبزی نماینده‌ی برداشت‌های کشاورزان. ماهی کوچک ترین جانور بی آزاری است که با هزینه‌ی اندک و پرستاری آسان در دست رس است و در آب که شرط اصلی ادامه‌ی کار چوپانان و کشاورزان است، می‌زید و... سبزی از دیر باز – شاید ا ز پیش از پیدایش رسم نوروز، - برای روستاییان کشاورز نبض سال نو را گرفته است و...» (ص ٢٢ و ٢٣)، اما این که چگونه این آیین کشاورزی – چوپانی، کاشت سبزی‌های گوناگون و بالاخره نوروز و هفت سین از فراز دشت‌ها و روستاهای دور و پرت ایران گذشته و به خانه‌های مردم دارا و پس از آن به دربار و کاخ شاهان راه یافته است، نوشتار یا سندی در دست نیست. مراسم نوروز و تخت جمشید چندان شکوه مند بوده که همه ساله در آغاز سال نو برپا می‌شده است و طبعاً هفت سین اما نه به این گونه که امروزما برپا می‌داریم، - نیز انجام می‌گرفته است. شادروان استاد سعید نفیسی به نقل قولی از «دمشقی» در «نخبة الدّهرفی عجایب البرّ و البحر» پرداخته که در آن از آداب نوروز و هفت سین در دربار شاهان ساسانی سخن رفته، چنین نوشته است: «... مردی وارد مجلس نوروزی پادشاه می‌شد و خانی سیمین با خود می‌آورد که بر آن گندم و جو و نخود و کنجد و برنج از هر یک هفت خوشه و هفت دانه و پاره‌ای شکر و دینار و درهمی گذاشته بودند و آن را روبه روی پادشاه می‌گذاشت...».
هفت سین امروز ما، ریشه در چنین سنن و آدابی کهن و ارزشمند دارد که باید در نگه داری و پاس از آن بکوشیم و این سفره‌ی مقدس را حفظ کنیم و آن را همین گونه پاک و مقدس به آیندگان بسپاریم.