دفاع دو تن از اعضای فرهنگستان سوئد از گزینش هاندکه

ماتس مالم (Mats Malm) ‏دبیر دائمی فرهنگستان سوئد، و اریک رونه‌سون (Eric Runesson) ‏عضو ‏فرهنگستان در گفت‌وگویی با روزنامه‌ی سوئدی داگنز نوهتر می‌گویند که خط قرمز فرهنگستان ‏می‌توانست «تحریک به جنگ» یا «تحریکات بر ضد گروهی از مردم» بوده‌باشد. ماتس مالم می‌گوید: ‏بسیاری از واکنش‌ها با تصویری که از اوضاع داریم، همخوانی ندارد.‏

روزنامه‌نگار د.ان. هوگو لیندکویست (‏Hugo Lindkvist) می‌نویسد: شب و روزی پس از اعلام برندگان ‏جایزه‌ی نوبل ادبیات، گفت‌وگوی تلفنی سه‌جانبه‌ای با دبیر دائمی فرهنگستان، و عضو حقوقدان ‏فرهنگستان انجام دادم. انتظار می‌رفت که فرهنگستان پس از بحران عمیق پارسال، اکنون از این ‏موقعیت برای برداشتن گامی به پیش استفاده کند، اما گزینش یکی از برندگان،‌ یعنی پتر هاندکه، ‏واکنش‌های شدیدی را در سراسر جهان به دنبال داشته‌است. این گزینش را کسانی «شرم‌آور»، ‏‏«غریب» و «شگفت‌انگیز» خوانده‌اند.‏

پن جهانی، که سازمانی‌ست برای دقاع از آزادی بیان، در نامه‌ای خطاب به روزنامه‌ی د.ان. ‏می‌نویسد که فرهنگستان گزینشی «بسیار تأسف‌آور» انجام داده‌است.‏

‏«مادران سربرنیتسا»، سازمان بستگان قربانیان قوم‌کشی در سربرنیتسا، خواستار آن شده‌است که ‏این جایزه‌ی نوبل پس گرفته‌شود‎.‎

روزنامه‌ی انگلیسی تایمز در سرمقاله‌ای می‌نویسد که فرهنگستان هرگز مشابه این «گزینش ‏منحرف» را انجام نداده‌است که «برای همیشه باید گریبان‌گیر بنیاد نوبل بماند».‏

ماتس مالم به هنگام گفت‌وگو تکرار می‌کند که این واکنش‌ها برایش غیرمنتظره بوده‌است. او ‏می‌گوید:‏

‏- معیار اولیه در کار جایزه‌ی فرهنگستان این است که منظور این نیست که ادبیات وسیله‌ای برای ‏حمله به جامعه‌ی متمدن باشد. از این رو ما از واکنش‌هایی که می‌بینیم کمی شگفت‌زده هستیم. ‏همه چیز بر اصل ارزش برابر همه‌ی انسان‌ها استوار است. همچنین پرسش آزادی بیان در برابر ‏ماست. مرزهایی برای آزادی بیان وجود دارد. اما در این مورد هیچ چیزی قوانین سوئد یا حقوق ‏بین‌المللی را زیر پا نمی‌گذارد.‏

انتقاد شدید از پتر هاندکه تازگی ندارد. از دهه‌ی ۱۹۹۰ و از هنگام سخنان او درباره‌ی جنگ خونین در ‏بالکان، از او انتقاد شده‌است. او را متهم کرده‌اند که جانب صرب‌های ملی‌گرا و رهبرشان سلوبودان ‏میلوسه‌ویچ را گرفته‌است. میلوسه‌ویچ برای جنایت‌های جنگی محاکمه شد. هاندکه از جمله هنگام ‏تدفین میلوسه‌ویچ در سال ۲۰۰۶ سخنرانی کرد.‏

گذشته از آن بسیاری از منتقدان بر جمله‌های ضد و نقیض او در مجموعه‌ی جستارهای «‏Eine ‎winterliche Reise zu den Flüssen Donau, Save, Morawa und Drina oder Gerechtkeit für ‎Serbien‏» [سفری زمستانی بر رودهای دونائو، ساوه، موراوا و درینا، یا عدالت برای صرب‌ها] (۱۹۹۶) ‏و سپس در مقاله‌ای در روزنامه‌ی فرانسوی لیبراسیون (۱۹۹۶) ایراد می‌گیرند.‏

به هنگام اعلام برندگی پتر هاندکه، اعضای فرهنگستان سوئد تمایلی برای سخن گفتن پیرامون ‏جنجال‌های او نداشتند. آندرش اولسون (‏Anders Olsson) سخنگوی بنیاد نوبل از میکروفون ‏فرهنگستان گفت: «این جایزه‌ای ادبی‌ست، جایزه‌ی سیاسی نیست.» و ماتس مالم کمی دیرتر در ‏تلویزیون گفت: «فرهنگستان این حق را ندارد که کیفیت ادبی را در برابر ملاحظات سیاسی قرار ‏دهد».‏

اما هنگام گفت‌وگو با د.ان. این دو عضو فرهنگستان نظر خود را درباره‌ی انتقادها بیشتر توضیح ‏می‌دهند. اریک رونه‌سون می‌گوید: «من و البته خیلی‌های دیگر می‌دانستیم که اگر پتر هاندکه را ‏برگزینیم، این گزینش از نظر خیلی‌ها جنجالی خواهد بود.» او در ضمن تأکید می‌کند که این تنها نظر ‏خود اوست و نه نظر همه‌ی فرهنگستان.‏

این حقوقدان تحلیلی را که به هنگام گزینش برنده داشته، تشریح می‌کند. تحلیل او پیش از هر چیز ‏بر کتابی از کورت گریچ (Kurt Gritsch) ‏از دانشگاه اینسبروک، و مقاله‌ای از کارولین فون اوپن (Karoline ‎von Oppen‏) ‏از دانشگاه بات (Bath) ‏استوار است. اریک رونه‌سون می‌گوید که پژوهش‌های دو نامبرده ‏تصویر متفاوتی از آن‌چه منظور هاندکه بوده به دست می‌دهد:‏

‏- کورت گریچ آن‌چنان که من می‌فهمم به این نتیجه می‌رسد که انتقاد از هاندکه فارغ از جانبداری ‏نیست. حتی شاید بر پایه‌ی سوء برداشت از آن‌چه هاندکه می‌خواسته بگوید بنا شده‌است.‏

‏- کارولین فون اوپن هم همین نظر را دارد. او می‌گوید که انتقادی که از گفته‌های هاندکه می‌کنند ‏چندان درست نیست. می‌توان آن‌ها را کم‌وبیش بر پایه‌ی سوءتفاهم دانست.‏

می‌پرسم: آیا همه‌ی شما در فرهنگستان این نوشته‌ها را خوانده‌اید، یا تنها شما؟

اریک رونه‌سون می‌گوید:‏

‏- من فرض را بر آن می‌گذارم که همه موضع گرفته‌اند و هر کس پژوهش‌های خود را انجام داده تا ‏ببیند ریشه‌ی این انتقادها چیست.‏

بحث پیرامون پتر هاندکه اغلب از آن می‌رود که چگونه باید او را فهمید یا این که او در واقع چه ‏گفته‌است. ماتس مالم برای مثال می‌گوید هاندکه در روزنامه‌ی سوددویچه سایتونگ (اول ژوئن ‏‏۲۰۰۶)  قتل عام سربرنیتسا را «شرم ابدی» نامیده‌است. اما در همان مقاله هاندکه ابراز تردید ‏می‌کند که آن‌چه را در سربرنیتسا روی داده آیا می‌توان «جنایت علیه بشریت» و «قوم‌کشی» ‏نامید؟

در یک کنفرانس مطبوعاتی خودجوش در شهر شاویل (Chaville) ‏[فرانسه] پس از اعلام برندگی ‏هاندکه، او از پاسخ دادن به پرسش‌های حساس شانه خالی کرد. سپس او به خبرنگار د.ان. گفت:‏

‏- از نظر من ملی‌گرایی و میهن‌پرستی با هم تفاوت دارند. کشور من همچنان اتریش است، و اگر ‏کسی به کشورم توهین کند، من میهن‌پرست می‌شوم. اما ضد ملی‌گرایی هستم. مطلقاً‌ چنین ‏است. البته در اصل واژه‌ی میهن‌پرستی (patriotism) ‏را هم دوست ندارم،‌ زیرا که دوست داشتن ‏میهن یک «ایسم» نیست.‏

با این همه محکوم کردن او و فرهنگستان همچنان ادامه دارد. جنیفر کلمنت (‏Jennifer Clement) دبیر ‏کل سازمان دفاع از آزادی بیان، پن جهانی، در پیامی کتبی خطاب به د.ان. می‌گوید:‏

‏- تصمیم فرهنگستان در گزینش نویسنده‌ای که به دفعات در صحت جنایت‌های مستند جنگی شک ‏کرده‌است بسیار تأسف‌آور است، پیش از همه از آن رو که این گزینش بی‌گمان برای قربانیان آن ‏جنایت‌ها بسیار دردآور خواهد بود.‏

انجمن سراسری بوسنی – هرتسه‌گووینا در سوئد در بیانیه‌ای می‌نویسد: «دادن جایزه به پتر ‏هاندکه، صاحب اندیشه‌ی انکارکننده‌ی قوم‌کشی، مانند پاشیدن نمک بر زخم‌های بوسنی‌هاست.»‏

از اریک رونه‌سون و ماتس مالم می‌پرسم که آیا نکته‌ی درستی در واکنش‌ها می‌بینند؟ ماتس مالم ‏می‌گوید:‏

‏- ما می‌دانیم که هاندکه جنجالی‌ست. اما بسیاری از واکنش‌ها با تصویری که ما از وضعیت داریم و با ‏دنبال کردن پژوهش‌ها و نوشته‌های تازه درباره‌ی او به‌دست آورده‌ایم، همخوانی ندارد.‏

اریک رونه‌سون ادامه می‌دهد: - من بسیار مایلم که با منتقدان به شکلی در بحث شرکت کنم. اما ‏در آن صورت با حرکت از بحثی که از جمله کورت گریچ و کارولین فون اوپن مطرح کرده‌اند. پژوهش ‏آنان نشان می‌دهد که با گذشت زمان افراد بیشتر و بیشتری  به این نتیجه می‌رسند که انتقاد از ‏هاندکه عادلانه نبوده‌است و بر سوءتفاهم بنا شده‌است. اما با پیش‌فرض‌هایی دیگر، روشن است و ‏می‌توان درک کرد که کسانی خشمگین می‌شوند.‏

پتر هاندکه در سخنرانی هنگام تشییع سلوبودان میلوسه‌ویچ از جمله گفته‌است: «من ‏حقیقت را نمی‌دانم اما می‌بینم، گوش می‌دهم، احساس می‌کنم، به یاد می‌آورم. برای ‏همین است که امروز این‌جا هستم، در کنار یوگوسلاوی، در کنار صربستان، در کنار ‏سلوبودان میلوسه‌ویچ.» این را چگونه تفسیر می‌کنید؟

اریک رونه‌سون می‌گوید: - به نظرم این جمله در درک او از اصطلاح ‏gerechtigkeit‏ (عدالت) ‏می‌گنجد. هاندکه جایی در این اثرش [مجموعه‌ی جستارها منتشر شده در سال ۱۹۹۶] می‌گوید، ‏اگر درست یادم مانده‌باشد، که در جست‌وجوی عدالت مسئله بر سر دفاع از یکی از طرفین نیست. ‏عدالت نخست  هنگامی جاری می‌شود که به جست‌وجوی آزاد راه داده‌شود. به حق یا به ناحق او ‏گزارش‌های رسانه‌ها از جنگ صربستان را جانب‌دارانه می‌دانست. او همان‌طور که خود در جایی ‏می‌گوید، فرض را بر آن می‌نهاد که لازمه‌ی عدالت آن است که به چیزی فکر کنیم که فکرش نشده ‏و باید بکوشیم که نادیده‌ها را ببینیم. تنها در آن هنگام است که می‌توان عدالت را تضمین کرد. به ‏نظر من نکته‌ی بسیار درستی در این گفته هست. برای داوری عادلانه باید همه‌ی فرضیه‌ها را زیر و ‏رو کرد.‏

ماتس، در برنامه‌ی تلویزیون از شما پرسیدند که مرز سیاسی فرهنگستان کجاست و ‏پاسخ دادید که فرهنگستان حق ندارد که کیفیت ادبی را در مقابل ملاحظات سیاسی قرار ‏دهد. منظورتان چه بود؟

‏- در واقع بار دیگر بر می‌گردد به آزادی بیان و این که حق داریم چه چیزهایی بگوییم. ادبیات در ‏محیطی ایدئولوژیک سیر می‌کند ولی ما نمی‌توانیم بگوییم که این یا آن ادبیات بد هستند زیرا که ‏جنبه‌ای سیاسی در آن‌ها هست.‏

اریک رونه‌سون می‌گوید که اگر نویسنده‌ای ادبیات را همچون ابزاری به‌کار برد برای حمله به توصیفی ‏که خود از بنیاد ساختار دولت ما می‌کند، یا حمله به برابری ارزش و حقوق انسان‌ها، آن وقت مسئله ‏برای او سیاسی می‌شود. او می‌گوید:‏

‏- ما در فرهنگستان، به نظر من، می‌توانیم این نکته‌ها[ی بالا] را در نظر داشته‌باشیم. تمامی ‏جامعه‌ی مدنی و دموکراتیک بر این‌ها بنا شده‌است. تا جایی که کسی به این‌ها احترام می‌گذارد، و ‏معتقدم که پتر هاندکه این احترام را می‌گذارد، من مسئله‌ای ندارم.‏

پس شما نظرهای متفاوتی دارید؟ شما ،‌اریک، می‌گویید که می‌شود جنبه‌ی سیاسی را ‏در نظر گرفت، ولی شما، ‌ماتس، می‌گویید که شما حق این کار را ندارید؟

ماتس می‌گوید: - بستگی به این دارد که کسی برای مثال از مرز تحریک به جنگ پا فراتر بگذارد. و ‏همین است که برای ما غیرمنتظره بوده‌است. برخی از کسانی که واکنش نشان داده‌اند معتقدند ‏که هاندکه کم‌وبیش تحریک به جنگ کرده. ما نشانه‌ای در تأیید این ادعا نیافته‌ایم.‏

اما اگر چنین نشانه‌هایی یافته‌بودید، آن‌وقت می‌توانستید بگویید که او نباید جایزه بگیرد؟

ماتس مالم می‌گوید: - آری.‏

اریک رونه‌سون می‌گوید: - يا اگر که او برای مثال مرتکب تحریک بر ضد گروهی از مردم شده‌بود. در ‏آن صورت بی‌گمان خیلی‌ها [در فرهنگستان] به فکر فرو می‌رفتند.‏

پتر هاندکه در سال ۲۰۱۴ جایزه‌ی ایبسن را برد و همان هنگام اعتراض‌های شدیدی بر ‏گزینش او شد. آیا شما هنگامی که تصمیم گرفتید که نوبل را به او بدهید، بر آن ‏اعتراض‌ها آگاهی داشتید؟

ماتس مالم پاسخ می‌دهد: - ما اطلاع داشتیم.‏

آیا برای اعتراض‌هایی که این جا در سوئد ممکن است صورت بگیرد آمادگی دارید، برای ‏مثال به هنگام تحویل جایزه؟

اریک رونه‌سون پاسخ می‌دهد: - به سهم خودم در هر حال امیدوارم که واکنش‌ها با خردمندی ‏باشد. یعنی بتوان با حرکت از تفسیرهای متعادل‌تر از آن‌چه پتر هاندکه در واقع گفته، بتوان بحث ‏کرد. اما شاید این امید بی‌جایی‌ست. من بر خردمندی باور دارم. باور دارم که سرانجام جایی خرد ‏پیروز می‌شود.‏

ماتس مالم فقط می‌گوید که همین را تأیید می‌کند، و گفت‌وگو به پایان می‌رسد. لحظه‌ای بعد اریک ‏رونه‌سون پژوهش‌هایی را که کاویده‌است با ای‌میل می‌فرستد و خواندن آن‌ها را توصیه می‌کند. او ‏کمی بعد ای‌میل دیگری می‌فرستد و جنبه‌ی دیگری از آن‌چه را در استدلالش به سود پتر هاندکه به ‏کار برده می‌افزاید. او می‌نویسد:‏

‏«برای من [همچون حقوقدان] این نیز مهم است که دادگاهی در فرانسه پتر هاندکه را در شکایتش ‏از روزنامه نوول ابسرواتوار که تهمت‌هایی از همین دست به او زده‌بود که این روزها نیز بر سر ‏زبان‌هاست، پیروز اعلام کرد. امیدوارم که موارد مشابهی این جا در سوئد پیش نیاید.»‏

برگردان از روزنامه‌ی سوئدی داگنز نوهتر، دوشنبه ۱۴ اکتبر ۲۰۱۹‏

نشانی متن اصلی

توجه: برگرداندن این متن تنها برای اطلاع‌رسانی‌ست و بیانگر موضع مترجم نیست.‏