«توقیف»؛ مستندی که می‌شد بهتر و مفیدتر باشد

فیلم مستند «توقیف»، ساخته بابک غفوری آذر، را در سایت «رادیو فردا» دیدم و پسندیدم؛ ‏هرچند مشکلاتی دارد که اگر در هنگام ساخت توجه بیشتری به آن‌ها شده بود شاید ‏می‌توانست بهتر و مفیدتر از این که حالا هست باشد.‏

اول از همه باید یک «دستت درد نکند» به غفوری آذر بگویم که به یک چنین سوژه مهم و ‏بااهمیتی از لحاظ تاریخ سینمای ایران و بحران‌هائی که با آن روبروست پرداخته و معلوم است ‏که از بابت تحقیق و سر و سامان دادن به آن هم زحمت زیادی کشیده‌ است.
‏
به نظرم «توقیف» مستندی خوش ساخت و حاوی اطلاعاتی ذی‌قیمت برای کسانی است که با ‏زمینه‌ها و دلایل توقیف خیلی از فیلم‌های ایرانی از سوی حکومت اسلامی آشنا نیستند یا کم ‏و در حد خبرهائی که منتشر می شود می‌دانند. اما با دیدن فیلم برخی نکات به ذهنم رسید ‏که در اینجا مختصرا به آن‌ها اشاره می‌کنم.
‏
هرچند بخش آغازین و به اصطلاح فصل افتتاحیه فیلم جذاب و چشم‌گیر است اما از آنجا که با ‏یک صحنه تاریخی از فیلم «ناصرالدین شاه آکتور سینما»ی محسن مخملباف - که مربوط به ‏دوران ناصری است - شروع می شود این شبهه را در بیننده بوجود می آورد که گوئی با ‏مستندی درباره علت و علل و تاریخ «توقیف» فیلم‌ها از ابتدای پیدایش سینما در ایران تا کنون ‏روبروست در حالی که بعدا معلوم می‌شود که دوره زمانی فیلم محدود است به زمان انقلاب ‏اسلامی و چهل سال پس از آن.‏

در طول فیلم دلایل و چگونگی توقیف فیلم‌ها را از زبان گوینده متن و چهار منتقد فیلم و ‏کارشناس امور سینمائی می‌شنویم و «تا حدودی» با آن آشنا می شویم اما این توضیحات ‏هیچگاه نه به «عمق» می‌رسد و نه در حد یک گزارش تحقیقی جامع و کامل می‌شود و بیشتر ‏شبیه «مروری» است که آخر سر، به دلیل قابل‌فهم فشردگی و محدودیت زمانی فیلم، تبدیل ‏می‌شود به «تورقی» در تاریخ و اشاره‌ای به نام فیلم‌های دیگری که فرصت بحث درباره آن‌ها ‏نبوده است.‏

فکر استفاده از سالن سینما برای ضبط صحبت‌های منتقدان فیلم و کارشناسان امور ‏سینمائی، با توجه به موضوع فیلم، بسیار خوب است؛ بخصوص که سازنده فیلم جمشید ‏اکرمی را، برخلاف سه نفر دیگر که در سالن هم‌کف سینما نشسته‌اند، در «بالکن» نشانده‌ تا ‏وجه برتری و «استادی» او محفوظ بماند. اما راستش نفهمیدم چرا روی پشتی صندلی‌های ‏سالن سینمائی که امیر عزتی، یکی دیگر از منتقدان فیلم و کارشناسان سینمای ایران، در آن ‏نشسته و صحبت می کند تصاویری از هنرمندان غیرایرانی و به اصطلاح خارجی دیده می‌شود! ‏فکر می‌کنم اگر این ایده جالب با استفاده از عکس‌های سینماگران ایرانی مورد بحث پیاده ‏می‌شد هم جذاب‌تر بود و هم موجب حواس پرتی و طرح پرسش درباره چرائی و ربط آن به ‏سینمای ایران نمی‌شد.‏

مهمتر این که احساس کردم در کنار گفتار متن فیلم، جای توضیحات و نظرات سازندگان ‏فیلم‌های توقیفی دوره مورد بحث خالی است و بهتر بود اگر شماری از خود فیلم‌سازان و ‏کارگردان‌هائی که فیلم‌هایشان در این دوره - به هر دلیل - توقیف شده در این باره توضیح ‏می‌دادند و تجربه‌هاشان را بیان می‌کردند و نه چند منتقد و کارشناس که، هرچند همه‌شان ‏صاحب‌نظرند و نسبت به موضوع اشراف دارند، ولی واقعیت این است که بیشتر «نظاره‌گر» ‏بوده‌اند و دستی، حتی نه از دور، در این قضیه نداشته‌اند و لاجرم نمی‌توانند مثل ‏شخصیت‌هائی که به‌طور مستقیم درگیر این مساله بوده‌اند درباره علل و چگونگی و جوانب ‏مختلف توقیف فیلم‌های سینمائی در دوره مورد بحث توضیح دست اول و بلاواسطه‌ای بدهند ‏که محتملا مخاطب از آن بی‌خبر است.‏

من البته از میزان و گستردگی امکانات سازنده فیلم برای تولید این مستند خبری ندارم و ‏نمی‌دانم تا چه حد دست و بالش باز بوده است ولی فکر می‌کنم اگر کسانی مثل بهرام ‏بیضائی، محسن مخملباف و بهمن قبادی (که در خارج از کشور هستند و دسترسی به آن‌ها ‏آسان است) یا افرادی مثل جعفر پناهی، رسول‌اف و دیگرانی که در این مستند به فیلم‌‏هاشان اشاره می‌شود (که می‌توانستند از داخل ایران و مقابل دوربین حرف‌های خودشان را ‏زده و برای فیلم‌ساز بفرستند) از دلایل توقیف فیلم‌هاشان و تجربه‌های دست اولی که داشته‏اند حرف می‌زدند «استناد» این «مستند» خیلی بیشتر و قوی‌تر می‌شد.‏

و آخرین نکته این که متاسفانه صدای گوینده متن فیلم نسبت به صداهای دیگر توضیح ‏دهندگان ضعیف و تا حدود زیادی پائین است به‌طوری که علی‌رغم این که من به هنگام دیدن ‏فیلم درجه صدا را تا بیشترین میزان ممکن بالا بردم ولی باز در شنیدن و فهم گفتار متن فیلم ‏مشکل داشتم.‏

جز این‌ها، آنچه می‌باید بگویم این که، مستند «توقیف» در کل کار بسیار خوب و باارش و ‏ماندگاری است و امیدوارم کارهای بعدی بابک غفوری آذر از این هم موفق‌تر باشد.‏