بُن‌نامه‌ی مَصدرهای زبانِ فارسی‌یِ دَری

تالیف کننده: دکتر شایان افشار

هم زمان با برگزاری جشن مهرگان، کتاب «بُن نامه‌ی مَصدرهای زبانِ فارسی‌ی دَری»، اثری یک جلدی و دو زبانه، به فارسی-انگلیسی، از دکتر شایان افشار، پژوهنده زبان‌شناسی، نویسنده، و استاد زبان فارسی به چاپ رسید. این فرهنگنامه در نوع خود گامی است بزرگ در تحقق اهداف زبان و ادب فارسی و در به یاد آوردن کارواژه‌های زیبا و موزون فارسی که به طور تحمیلی بدست فراموشی سپرده شده بودند. نکته شاینده‌ای که این کتاب را منحصر به فرد می‌کند این است که این واژه نامه دست آورد پژوهش هشت ساله‌ای است که در باز بینی و تکمیلِ تدریجی یِ آن، دکترافشار، بدون پشتبانی هیچ سازمان یا گروهی، مسئولیت این کار را به تنهایی برتابید، در حالی که انجام دادن چنین کار بزرگی مستلزم کوشش جمعی از پژوهشگرانی است که بتوانند گروهی در تمهید مقدمات و تهیه منابع موجود و بررسی آن‌ها با هم همکاری کنند.

دکتر افشارکه با توجه به جنبه‌های مثبت این دست آورد و نیز ضعف و یا کمبود آن در این بازبینی در حد توان خود کوشیده است، با فروتنی می‌گوید: «جایِ بازگشایی و کار در شکل‌ها و ساخت هایِ مصدری و ریشه یابی بسیار گسترده است و کار چندانی هم در این مورد صورت نگرفته است؛ و این کار/ پروژه درآمدی بر کاری گسترده‌تر است. اُمید است در چاپ و یا جلد دیگرِ این کار، با همکاری و همیاریِ هموندان دانشگاهی و کار آمدانِ زبان‌دان و زبان‌شناس، کار گسترده‌تر و پُربارتری صورت گرفته، به دست داده شود. هر آیینه، کاستی هایِ چندی در مدخل‌ها یی منفرد وجود دارد که کار بررویِ آن‌ها با آگاهی و دریافت هایِ بیشتر، ادامه خواهد داشت؛ از این رو، چشم به راهِ راهنمایی هایِ تکمیلی و انتقاد هایِ سازنده هم کاران و خاصه استادان ارجمند که فضل تقدم و بی‌شک تقدمِ فضل براین هماره دانش- جویِ زبان و ادبیات پارسی را دارند، هستم. امید است درچاپِ بعدی، نوشته‌ها و اشاراتِ مفیدِ همکارانِ آگاه و دانشمند، در متن یا بصورتِ پیوست، با ذکرِ نامشان، اِرائه گردد.»

هدف دکتر افشار از نگاشتن و تالیف این فرهنگنامه، زنده کردن کارواژه هایِ زیبایِ فارسی- دری در سهمی از متونِ فارسی- دری است و آگاهانیدَن پدیده یِ عقب نشینیِ تاریخیِ فعل هایِ ساده‌یِ «پارسی- دری» در برابرِ فعل هایِ مرکب جَعلی (ساختگی) است؛ که بخشِ چشمگیری از این فعل‌های مرکب از یک واژه‌ی عربی و فعل کمکی فارسی ساخته شده‌اند. درنگارش باز اندیشی زبان فارسی، از نقل قولی که در رویه‌ی ۳۳ کتاب ذکر شده، داریوش آشوری معتقد است:
«... ما بجایِ تمام یا بیشترِ فعلهایِ بسیط و صرف شدنیِ فارسی فعلهایِ ترکیبیِ زشت و ناهنجار و دست- و- پاگیر بکار می‌بریم که نه تنها صرفِ آن‌ها دشوار است، بلکه مشتق سازی از آن‌ها و ساختنِ انواعِ ترکیبهایِ لازم از آن‌ها ناشُدنی است. نتیجۀ اینگونه رفتار با زبان این بوده است که ما فعلهایِ بسیط و زیبا و اشتقاق پذیرِ فارسی را فراموش کرده‌ایم (مانند شکیبیدن و شگفتیدن و پناهیدن، و ده‌ها مانند آن‌ها) یا به حوزۀ زبان ادبی و شاعرانه تبعید کرده‌ایم (مانند گسیختن و رهیدن و شتافتن، و ده‌ها مانند آن‌ها و بجایِ آن‌ها «مُنقطع کردن» و «استخلاص حاصل نمودن» و «تعجیل نمودن» را بکار برده‌ایم!) و یا به قیاسِ همین فعلهایِ ترکیبی فعلهایِ سادۀ فارسی را به صورتِ ترکیبی بِکار برده‌ایم و به جایِ «کوشیدن» گفته‌ایم «کوشش بِعَمل آوردن» و حتّا گاهی این کار را هم نکرده‌ایم و به جایِ «ربودن» گفته‌ایم «سِرقت بعمل آوردن»! آسیب شناسیِ زبانِ فارسی به همین جا پایان نمی‌یابد...»

درباز اندیشیِ زبان فارسی، دکتر افشار اعتقاد دارد که در فارسی یِ «امروز‌ها» و به نظر چندی از «امروزی‌ها» به دلیلِ زبان شناسیک تاریخی و شاید بِسَهمی جهان بینی یِ اجتماعی- تاریخی، در فارسی یِ دری، بطور زایا، فعلِ ساده یا بسیط ساخته نمی‌شود. بزبان دیگر، از اسم وُ صفت، جز به خواسته و دانایی، نمی‌توان فعل ساخت. یعنی، جنبه یِ زایایی زبان از ساختنِ فعل هایِ ساده وا مانده است؛ وَ، مدتهاست در مقابلِ فعل هایِ مرکبِ گویا بیش «جَعلی» پَس می‌نشیند؛ و این به این دلیل زبان را «عقیم» می‌کند زیرا در فارسی یِ دری فقط فعل هایِ ساده یا بسیط هستند که مشتق پذیرند، در نتیجه، وَجه یا جنبه‌ی زایایی دارند.

مخاطبان مورد نظر این کتاب می‌تواند دانشجویان، آموزگاران، استادان، و نویسندگان زبان و ادب فارسی باشد. دکترشایان افشار با تدوین و چاپ کتاب « بُن نامه‌ی مَصدرهای زبانِ فارسی ی دَری» گنجینه‌ای را برای ما باز می‌کند که بتوانیم با کارواژه‌های اشتقاق پذیر و موزون فارسی به غنا و زایایی زبان فارسی غنی ببخشیم.

در مقایسه با دیگر فرهنگ نامه‌های تدوین شده، تفاوت بدیهی این بُن نامه‌ی مَصدرهای زبانِ فارسی ی دَریی، به غیر از سادگی ساختار آن، دو زبانه بودن آن است که آن را یگانه می‌کند.
برای ساده کردن فرایند استفاده از بن‌های دوگانه‌ی فعل که برای دانش آموزان یا دانشجویان امری است دشوار، دو ستاک آینده و گذشته نیز در دسترس قرار داده شده است که برای شناخت و یاد گرفتن درست زبان فارسی اهمیت زیادی دارد.
برای نمونه فعل ساده‌ی شکیبیدن را که به جای فعل مرکب تحمل کردن، به شیوه‌ای ساده‌ی بکار برده شده است، مثال می‌زنم:

شَکیبیدَن (šákīb-īdán) (شَکیب > شَکیبید) ( شکیفتن)
((مَص.ناگذ.) صَبرکردَن. تَحّمُل نمودَن. قَرار و آرام گرفتن. ( بُرهان)│پاییدن. بماندن. ( دهخدا))
to endure. to undergo. to tolerate. to be patient. to calm down. …...................................≈
(شَکیبْ (šákīb) : "بمعنیِ عُجُب و تَعَجُب باشد و بمعنیِ صَبر و قَرار و آرام هم هست." ( بُرهان))
(شَکیبیده (šákībīdá/-è): آرام گرفته. صَیر کردَه.(pp.))

این فرهنگ شامل پیش درآمد فارسی- انگلیسی؛ درآمدی بر مصدرهای ساده پارسی و میانه فارسی- اانگلیسی؛ متن اصلی؛ گِرد آورده ای از مَصدر های پیش آوندی؛ اُفتادگی ها و باز یافته ها؛ اَفزودگی ها وَ پیوست ها؛ کتابنامه؛ نمایه یِ مصدرها یِ ساده (به ترتیبِ "الف بایی")؛ و نمایه یِ مَصدر هایِ پیش آوندی می باشد.

با توجه به جنبه‌های مثبت این دست آورد، ضعف و یا کمبودهایی هم در این فرهنگنامه به چشم می‌خورد. اولین آن، این است که بسیاری از مدخل‌ها شامل شواهدِ متنی هستند ولی تعداد چشمگیرِ دیگری مثال متنی ندارند که این می‌تواند کمبود این کار به حساب بیاید. دوم این که در ابتدا برای پیدا کردن مصدرمورد توجه،این فرهنگ نامه از نظر دَسته بَندی یا طبقه بندیِ مصدرهایِ ساده‌ی پارسی برای کسی که تسلطی به جدول ساختمانیِ فعل‌های ساده‌یِ فارسی که در گروه‌های هشتگانه جای دارند، نداشته باشد، کمی پیچیده بنظر می‌رسد. ولی بعد از آشنایی با جدول ساختمانی فعل‌ها و رجوع کردن به نمایه‌ی الفبایی مصدر‌ها، هر مصدر مورد نظر را در صفحه‌ی مربوطه می‌تواند بیابد.

خواندن «بُن نامه‌ی مَصدرهای زبانِ فارسی ی دَری » باید با نگاه کردن به کتاب فرهنگنامه شروع شود. با نگاه کردن به جلد کتاب، باید به دنبال سرنخ برای ماهیت این کتاب گشت. پوشش این واژه نامه چه تصویر سازی را نشان می‌دهد؟ زیر نیم قوسی رنگ برنگ به رنگ روشنایی، دری قدیمی که نیمه باز است. دری که دکتر افشار نیمه باز می‌کند و ما را بدرون دنیایِ ادبیِ زبانیِ شاعرانه دعوت می‌کند. پس زبان خود یک هدف می‌شود. در مقابل سه در بسته‌ی دیگر قرار می‌گیریم. از اینجا به بعد مسئولیت با ماست که انتخاب کنیم و احساس پنهان در واژه‌ها را زنده کنیم. و باید خانه‌ی زبان هوشنگ گلشیری را هم بیاد داشته باشیم که می‌گفت:

«او از زبان، نه، خانه‌ی زبان گفته بود که تنها ریشه‌ای است که دارد. گفت من فقط همین را دارم، از پسِ آن همه تاخت و تاز‌ها فقط همین برایمان مانده است، هر بار که کسی آمده است و آن خاک را به خیش کشیده است با همین چَسب و بَست زبان بوده که باز جمع شده‌ایم، مجموعمان کرده‌اند...»

مجموعۀ یک جلدی «بُن نامه‌ی مَصدرهای زبانِ فارسی ی دَری» مشتمل بر بیش از پانصد صفحه واژه‌های ساده‌ی فارسی و ترجمه‌ی انگلیسی آن، در کتاب فروشی‌های لس آنجلس در دسترس خوانندگان خواهد بود. همچنین، دریافت این مجموعه از طریق پست، با تماس با ایمیل و تلفن امکان پذیر است.


لس آنجلس
سپتامبر ۲۰۱۱


نام کتاب: بُن نامه یِ مصدر هایِ فارسی
A Lexicon of Persian-Dari Language

چاپ:
Bay Printing

قیمت 35 دلار
شابک: 9780615540139
ISBN: 978-0-615-54013-9

دکترشایان افشار
Email: .(JavaScript must be enabled to view this email address)