زندگی‌نامه‌ی دکتر سید محمدرضا جلالی نائینی

۱- یک قرن زندگی در یک نگاه کوتاه

استاد دکتر سید محمدرضا جلالی نائینی، حقوقدان، پژوهشگر تاریخ ادیان، محقق، مترجم، روزنامه‌نگار، سیاستمدار و خلاصه یکی از شخصیت‌های ملی و تأثیرگذار ایران در صد ساله‌ی اخیر در یازدهم فروردین ۱۳۸۹ قفس تن را شکست و به رفیق اعلی پیوست.

جلالی نائینی، از رجال خوشنام و خدوم فرهنگی، مطبوعاتی و اجتماعی ایران بود که هفتاد و چند سال از نود و چند سال عمر پربار خود را به خدمت به هم‌وطنان خود موفق بود. جلالی نائینی به سال ۱۲۹۳ در نایین اصفهان متولد شد. دوره‌ی تحصیلات ابتدایی را در نائین و دوره‌ی اول متوسطه را در اصفهان و دوره‌ی دوم دبیرستان را در مدرسه‌ی دارالفنون تهران گذرانید. در ۱۳۱۳ وارد دانشکده‌ی حقوق دانشگاه تهران شد. پس از فراغت از تحصیل در ۱۳۱۶ به سربازی رفت و با مرحومان دکتر غلامحسین صدیقی و نصرت‌الله امینی هم اطاق شد. در ۱۳۱۸ به سمت قاضی دادگستری به استخدام دولت درآمد. پس از سه سال قضاوت در پی تحولات اجتماعی شهریور ۱۳۲۰ از خدمت قضایی استعفا داد و در ۱۳۲۱ پروانه‌ی وکالت دادگستری اخذ کرد و از آن پس ضمن اشتغال به حرفه‌ی وکالت، به کسب فیض از محضر دانشمندان و تکمیل دانش و بینش و اندک‌اندک تألیف و تصنیف و روزنامه‌نگاری روی آورد.

در کارنامه‌ی بلند و پربار جلالی نائینی، برگ‌های درخشان فراوان است. از جمله:
الف. یکی از درخشان‌ترین آن‌ها، پژوهش‌های او در زمینه‌ی تاریخ ادیان، عرفان تطبیقی و هندشناسی بود. سفرهای علمی‌اش به هند آموزش زبان سانسکریت، چاپ کتاب‌های متعدد و ایجاد ارتباط علمی و فرهنگی میان ایران و هند در بالاترین سطوح، از جمله جواهر لعل نهرو، ابوالکلام آزاد و ایندیرا گاندی و دکتر تاراچند با اخذ دکترای افتخاری از دانشگاه بنارس محصول این تلاش‌است.

ب. برگ زرین دیگر کارنامه‌ی او مبارزه‌ی سیاسی و روزنامه‌نگاری‌ست. او آخرین عضو بازمانده از مؤسسان اولیه‌ی جبهه‌ی ملی در ۱۳۲۸ به رهبری زنده‌یاد دکتر محمد مصدق بود. از جهت خدمات مطبوعاتی نیز، وی مدیر مسئول روزنامه‌ی کشور و سردبیر روزنامه‌ی باختر امروز به مدیریت پسرخاله‌اش دکتر حسین فاطمی (شهید نهضت ملی‌کردن صنعت نفت و وزیر امور خارجه‌ی دولت دکتر مصدق) بود.

ج. جلالی نائینی از جهت مشارکت در نهادهای مدنی و تشکل‌های اجتماعی در استقلال کانون وکلا مؤثر بود و خود سال‌ها عضو هیات مدیره‌ی کانون وکلای دادگستری و از دوره‌ی شانزدهم تا نوزدهم یعنی سه دوره رییس کانون وکلا بود.
وی داستانی از شکایت پرونده‌یی علیه محمدرضاشاه را که آن را به عنوان «وکیل معاضدتی» به مرحوم سید حسن امامی (امام جمعه) احاله داده بود، در مجله‌ی حافظ نوشته است.

د. جلالی نائینی هم‌چنین در آخرین دوره‌ی مجلس سنا، سناتور انتخابی شد؛ اما در مجلس سنا قبل و بعد از دولت مهندس شریف امامی در جهت منافع ملی و حقوق شهروندان علیه دولت وقت سخنرانی کرد و عاقبت هم در روز سوم بهمن ۱۳۵۷ به عنوان اعتراض رسمی از سناتوری استعفا داد. هنگامی‌که اولین نطق آتشین او علیه رژیم در مجلس سنا در مطبوعات وقت بازتاب یافت، یحیی سمیعیان معروف به یحیی ریحان (۱۲۷۵-۱۳۶۳) از شاعران و روزنامه‌نگاران قدیمی، این غزل را در وصف او سرود:

مردم گشوده‌اند زبان بر ثنای تو / ای سرور عزیز که جانم فدای تو
آید هماره روح خلایق به اهتزاز / خوانند در جریده چو نطق رسای تو
هان ای جلالی‌ای شه اقلیم معرفت / در فضل و در ادب نرسد کس به پای تو
(ماهنامه‌ی حافظ، ش ۶۶، بهمن ۱۳۸۸، ص ۱۲)

هنگامی‌که جلالی نائینی در نطق خود در مجلس سنا گفت که: «جلو ترک‌تازی‌های ساواک را بگیرید!»، تهدیدهایی از جانب دربار علیه او صورت گرفت و از جمله سرلشکر ایرج مطبوعی، پیغام‌های تند به او ‌رساند ولی جلالی نائینی مردانه بر مواضع خود ایستادگی کرد و گفت: «اگر بخواهید مرا در همین ساختمان مجلس سنا همین الان دستگیر کنید و به زندان ببرید، من آماده‌ام.»

هـ. جلالی نائینی خاطرات خود را از غائله‌ی آذربایجان و دخالت شوروی در آن در ۱۳۲۴، جنبش ملی کردن صنعت نفت و تأسیس جبهه‌ی ملی اول در ۱۳۲۸، حمله به دفتر روزنامه‌ی باختر امروز در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، مکاتبات خود با مصدق، فعالیت‌هایش برای نجات جان دکتر حسین فاطمی از خطر اعدام، مراجعاتش به مهندس مهدی بازرگان برای انتقال بدون خونریزی قدرت در بهمن ۱۳۵۷ و چندین خاطره‌ی ارزشمند مشابه را طیّ ده‌ها مقاله در ماهنامه‌ی‌حافظ نوشته است. با این همه، وی پس از پیروزی انقلاب ۱۳۵۷ همانند بسیاری دیگر از رجال کشور که در رژیم سابق، مقامات مهمی را قبول کرده بودند، مدتی گرفتار و محبوس بود. اما به دلیل سلامت نفس و خدمات فرهنگی‌اش سرانجام آزاد شد و سی سال دیگر با عزت زیست.

۲- تألیفات و آثار قلمی دکتر جلالی نائینی

از استاد دکتر جلالی نائینی ده‌ها مقاله در مجله‌های معتبر ادبی ایران از جمله: یغما، وحید، گوهر، کِلک، کیهان فرهنگی، بخارا و حافظ چاپ شده است. وی هم‌چنین سخنرانی‌های متعددی در کنگره‌ها و همایش‌های داخلی و خارجی از جمله در کنگره‌ی تحقیقات ایران‌شناسی در سال‌های ۱۳۵۲ و ۱۳۵۴، انجمن ادبی ایران و دیگر انجمن‌های ادبی تهران ایراد کرده و در یادنامه‌های بزرگانی چون ابوریحان بیرونی، خیام نیشابوری، دکتر جعفر شهیدی، محیط طباطبایی، دکتر محمود افشار، ابوالحسن ورزی و دیگران قلم زده است. یکی دیگر از کارهای او چاپ سه نسخه از دیوان حافظ بود که اولی با همکاری نذیر احمد از استادان پارسی‌‌‌دان شبه قاره و دومی به همراهی دکتر نورانی وصال (نوه‌ی وصال شیرازی) بود که به دنبال آن ده‌ها مقاله و مصاحبه‌ درباره‌ی ذهن و زبان حافظ از او به چاپ رسید.

تألیفات جلالی نائینی که بیشتر در زمینه‌ی هندشناسی، قرآن‌پژوهی، تاریخ ادیان و ادبیات است، بسیارند از جمله:

۱- «تاریخ جمع قرآن کریم» با مقدمه‌ی دکتر‌ احمد مهدوی دامغانی
۲- کتاب توضیح الملل، ترجمه‌ی فارسی ملل و نحل شهرستانی
۳- سه نسخه تصحیح شده دیوان حافظ یکی با همکاری دکتر نذیر احمد، دیگری با همکاری دکتر نورانی وصال و سوم به استقلال
۴- تصحیح و چاپ تفسیر مواهب علیه ملاحسین کاشفی واعظ سبزواری
۵- «اوپانیشادها» موسوم به سرّ اکبر، ترجمه‌ی محمد داراشکوه، با همکاری دکتر تاراچند
۶- «پنچاکیانه یا پنج تنتره (کلیله و دمنه)»، تصحیح و تحقیق با همکاری دکتر تاراچند و دکتر عابدی
۷- «گزیده سروده‌های ریگ‌ودا» ترجمه و تحقیق و نگارش
۸- «مهابهارت» ترجمه‌ی فارسی نقیبخان در چهار جلد، با همکاری دکتر شوکلا
۹- «پارسی پرکاش» (فرهنگ مختصر سانسکریت به فارسی) تألیف کریشنا داس
۱۰- «جوگ باشت» در فلسفه و عرفان هند، ترجمه نظام پانیپتی
۱۱- «لغات سانسکریت در کتاب ماللهند بیرونی»، با مقدمه‌ی دکتر تاراچند، چاپ شورای عالی فرهنگ و هنر
۱۲- «مجمع البحرین» (دریای دو اندیشه‌ی هندی و ایرانی) تألیف محمد داراشکوه فرزند شاه‌جهان
۱۳- «هند در یک نگاه» مشتمل بر تاریخ و ادبیات و مکتب‌های فلسفی هند
۱۴- «طریقه‌ی گرونانک و پیدایی آیین سیک»
۱۵- «منتخبات آثار داراشکوه»
۱۶- «شرح حال جواهر لعل نهرو» که نسخه‌یی از آن در دانشگاه جواهر لعل نهرو، جزو شرح احوال و شخصیت جواهر لعل نهرو قرار گرفته است.
۱۷- «فرهنگ سانسکریت به فارسی» جلد اول و جلد دوم از انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی
۱۸- ثنویان در عهد باستان
۱۹- ترجمه‌ی «کتاب الاصنام» (تنکیس الاصنام)، تاریخ پرستش عرب پیش از اسلام، تألیف ابومنذر هشام بن محمد کلبی
۲۰- تصحیح و چاپ سکینه‌ الاولیاء

۳- مجالس بزرگداشت

استاد دکتر جلالی نائینی در قطعه‌ی ناموران بهشت زهرا در کنار مشاهیری چون دکتر سید احمد سیادتی، دکتر محمد خوانساری، دکتر سیف‌الله وحیدنیا دفن شد. مجلس ترحیم باشکوه او که از سوی خانواده‌اش روز سه‌شنبه ۱۷ فروردین ۱۳۸۹ در مسجد الرضا برگزار شد، شاهد حضور انبوهی از عقلای قوم و بزرگان مملکت و نشانه‌ی محبوبیت آن زنده‌نام بود. در این مجلس نخست سید محمد جندقی کرمانی‌پور (رییس کانون وکلای دادگستری مرکز) و سپس حجت‌الاسلام والمسلمین حمیدزاده (واعظ) سخنرانی غرایی کردند. هم‌چنین در روز پنجشنبه ۱۹ فروردین ۱۳۸۹ مجلس بزرگداشت دیگری از طرف هیئت مدیره‌ی کانون وکلای مرکز در سالن اجتماعات کانون وکلا در تهران برگزار شد که در آن آقایان سید محمد جندقی کرمانی‌پور (رییس کانون)، جهانگیر امیرحسینی (عضو هیات مدیره‌ی کانون وکلا در دوره‌ی ریاست مرحوم دکتر جلالی نائینی)، حسن رستگار (وکیل مبرز دادگستری)، این بنده سید حسن امین و در خاتمه حجت‌الاسلام والمسلمین حق‌پناه (واعظ و وکیل دادگستری) سخنرانی کردند. سومین جلسه‌ی بزرگداشت او روز شنبه ۲۱ فروردین در انجمن ادبی ایران در محل دایره المعارف ایران‌شناسی با حضور استادان، نویسندگان، روزنامه‌نگاران، شاعران و هنرمندان برگزار گردید که بیشتر به جنبه‌ی خدمات مطبوعاتی و فرهنگی آن مرحوم پرداخت.

عاش سعیداً و مات سعیداً