یلدا از ریشه‌های باستانی تا تأثیرات فرهنگی و جهانی

شب یلدا، یکی از مهم‌ترین جشن‌های باستانی ایرانیان، نمادی از پیوند انسان با طبیعت، و نشانه ای از اتحاد، نور و امید است. این آیین باستانی، که هر سال در بلندترین شب سال برگزار می‌شود، در تاریخ و فرهنگ ایرانی جایگاه ویژه‌ای داشته و ریشه در اعتقادات و باورهای مردم به چرخه طبیعت، تغییرات فصلی و پیروزی نور بر تاریکی دارد و نه‌تنها در فرهنگ ایران بلکه در بسیاری از تمدن‌های دیگر نیز تأثیرگذار بوده است.

معنی لغوی کلمه یلدا و ریشه باستانی آن
کلمه “یلدا” از زبان سوریانی، یکی از زبان‌های باستانی رایج در ایران، گرفته شده است و به معنای “زایش” یا “تولد” است. این واژه اشاره به زایش خورشید جدید در بلندترین شب سال دارد. زبان سوریانی که از شاخه‌های زبان آرامی بود، در دوران اشکانیان و ساسانیان در ایران کاربرد گسترده‌ای داشت و تأثیر زیادی بر فرهنگ و آیین‌های این دوره گذاشت. جشن شب یلدا به دوران پیش از اسلام و باورهای زرتشتی برمی‌گردد. در اوستا، کتاب مقدس زرتشتیان، شب یلدا به عنوان زمانی مقدس شناخته می‌شود که در آن نیروهای اهریمنی (تاریکی) به اوج خود می‌رسند اما در نهایت مغلوب نیروهای روشنایی (خورشید) می‌شوند. زرتشتیان این شب را با نیایش برای خورشید و روشنایی جشن می‌گرفتند و آن را نمادی از امید و زندگی می‌دانستند.

جایگاه شب یلدا در فرهنگ ایرانی
شب یلدا به عنوان شبی که خانواده‌ها در کنار یکدیگر جمع می‌شوند، در فرهنگ ایرانی جایگاهی ویژه دارد. این شب فرصتی است برای تقویت پیوندهای خانوادگی، قصه‌گویی، خواندن اشعار حافظ و لذت بردن از خوراکی‌هایی مانند هندوانه به عنوان نمادی از گرما و تابستان، که در مرکز سفره قرار دارد و انار با دانه‌های قرمزش که نماد شادی و زایش است. این شب یادآور اهمیت امید، همبستگی و گرمای انسانی در برابر سختی‌ها و چالش‌های زندگی است. در دنیای امروز که سرعت زندگی و تکنولوژی بسیاری از روابط انسانی را تحت تأثیر قرار داده، یلدا می‌تواند یادآور ارزش‌های سنتی و فرهنگی ما ایرانیان باشد.

شب چله زمستان
شب یلدا در ایران با نام “شب چله” نیز شناخته می‌شود. چله به معنای دوره‌ای چهل‌ روزه از زمستان است که به دو بخش چله بزرگ (چله کلان ) و چله کوچک (چله خرد ) تقسیم میشود. چله بزرگ از اول دی ماه تا دهم بهمن ماه، چهل روز کامل و چله کوچک از یازدهم بهمن تا پایان بهمن ماه ۲۰ روز کامل محاسبه شده است. چله بزرگ و چله کوچک در هشت روز کنار هم به ( چار چار) معروفندـ روز آخر چله بزرگ جشن سده نام دارد. سده به معنای این است که، سد شبانه روز به نوروز مانده است. این اصطلاحات نشان‌دهنده درک عمیق ایرانیان از چرخه‌های طبیعت میباشد.

رابطه یلدا با طبیعت و مؤلفه‌های کیهانی
یلدا بازتابی از ارتباط عمیق انسان با طبیعت و چرخه‌های کیهانی است. بلندترین شب سال نمادی از تقابل تاریکی و روشنایی، مرگ و زایش دوباره طبیعت است. این رابطه با چرخه خورشیدی و تأثیرات کیهانی بر زندگی انسان‌ها در بسیاری از فرهنگ‌ها و اساطیر جهانی دیده می‌شود.

رابطه یلدا با اسطوره‌های ایرانی و در ادبیات ایران‌زمین
یلدا در اسطوره‌های ایرانی نمادی از پیروزی روشنایی بر تاریکی است. این مفهوم در داستان‌هایی مانند زایش میترا، خدای خورشید در آیین مهرپرستی، تبلور یافته است. در ادبیات فارسی نیز یلدا به عنوان استعاره‌ای از شب‌های طولانی هجران و انتظار برای وصال معشوق به کار رفته است. حافظ، سعدی و مولانا بارها از این نماد در اشعار خود بهره برده‌اند.

یلدا در تاریخ‌گذاری در ایران و روم باستان
در ایران باستان، شب یلدا به عنوان نقطه‌ای مهم در تقویم کشاورزی و آیینی شناخته می‌شد. در روم باستان نیز جشن “Dies Natalis Solis Invicti” (زادروز خورشید شکست‌ناپذیر) در همین زمان برگزار می‌شد. این شب به عنوان زمانی برای تجلیل از قدرت خورشید و بازگشت روشنایی به زندگی شناخته می‌شد.

رابطه یلدا و اسطوره روم باستان  (Dies Natalis Solis Invicti)
جشن روز زایش خورشید شکست‌ناپذیر در روم باستان، که با شب یلدا هم‌زمان است، نشان‌دهنده تأثیرات متقابل فرهنگی بین تمدن‌ها است. در این جشن، رومیان زایش دوباره خورشید را گرامی می‌داشتند که مشابه باورهای ایرانی در مورد پیروزی روشنایی بر تاریکی است.

رابطه شب یلدا و مسیحیت و کلیسا
با ظهور مسیحیت، کلیسا بسیاری از آیین‌های باستانی را در جشن‌های خود ادغام کرد. جشن میلاد مسیح که در ۲۵ دسامبر برگزار می‌شود، از نظر زمانی با جشن‌های یلدا و زایش خورشید شکست‌ناپذیر هم‌پوشانی دارد. این هم‌زمانی نشان‌دهنده تأثیر عمیق سنت‌های خورشیدی بر جشن‌های مذهبی است. شب یلدا نه تنها یک جشن ملی ایرانی است، بلکه پلی است میان فرهنگ‌ها و تمدن‌های باستانی. این شب نمادی از امید، زایش و پیوند میان انسان و طبیعت است که در تاریخ و اسطوره‌های بسیاری از ملت‌ها جایگاه ویژه‌ای دارد.

گرامی‌داشت یلدا فرصتی است برای بازنگری در ارزش‌های مشترک انسانی و تجدید ارتباط با ریشه‌های فرهنگی. شب یلدا جشن پیروزی نور بر تاریکی، یادآور زایش دوباره طبیعت و فرصتی برای نزدیکی دل‌ها است. این جشن باستانی، همچنان به عنوان نمادی از همبستگی و امید در قلب ایرانیان زنده است. بیایید در این شب، با نگاهی به گذشته و امید به آینده، لحظات زیبایی را با عزیزانمان سپری کنیم.

—————-
* داوید پارسیان، متولد ایران، تحصیلات خود را در رشته علوم سیاسی، تاریخ معاصر، شرق شناسی و علم اطلاعات، ارتباطات و اسناد، در شهرهای گراتس و وین اتریش انجام داده و از سال ۱۹۹۲ در دانشگاه وین در کادر تحقیقاتی مشغول به کار است.