جهان ملک خاتون، شاعری از قبيله‌ی جسارت

چهارشنبه ١٣ دی ١٣٨٥

اکنون شايد در حدود ٦٠٠ سال از زمان جهان ملک خاتون – شاعره ی قرن هشتم- می گذرد، به زنان شاعر پيش از او که کم و بيش اشعاری از آنها باقی مانده؛ از قبيل رابعه قزداری و مهستی گنجوی کاری نداريم، چرا که اگر در مقام مقايسه برآييم، شعرهای رابعه بسيار شورمند تر از شعر های اوست، و نيروی خيال هم در شعر مهستی قابل قياس باجهان ملک خاتون نيست.
آنچه اين نوشتار را به پيش می راند، فقط جسارت او در قرن هشتم است که در آن زمان های دور و دير وی بر آن واداشته که شعر هايش را ثبت و ضبط کند و از آنها ديوانی فراهم آورد و صد البته که او اين سد را با دشواری بسيار شکسته است. و ديگر اين تأسف که چرا بعد از اينکه او اين دشوار را از پيش پا برداشته، شاعره های بعدی، از او پيروی نکرده اند، راه او را ادامه نداده اند و باز هم همچنان در پرده و حجاب شعر سروده اند و تا دوران فعلی هيچيک از آنان اقدام به جمع آوری اشعار خود نکرده و ديوانی از خود برای آيندگان به ميراث نگذاشته اند.
بيشتر زبان شناسان بر اين باورند که زبان فارسی يکی از زبان های شگفت انگيز و آهنگين جهان است و پر واضح است که چنين زبانی می تواند شاعران بسياری را در دامان خود بپروراند و با اينکه در ميان اين شاعران، تعداد شاعران زن هم کم نبوده، اما معلوم نيست که چرا از آنان رد پايی روشن و در خور اعتنا باقی نمانده و چرا کتاب های تاريخ ادبيات و تذکره های شاعران را انبوهی از مردان شاعر پر کرده اند؟
با نگاهی دوباره به تاريخ شعر فارسی از آغاز در می يابيم که تعداد زنان شاعر _ آنان که کم و بيش به آوازه ای رسيده اند، بسيار اندک و به قولی انگشت شمار است. در اين ميان فقط می توان به رابعه و مهستی نخستين شاعره ها اشاره داشت و بعد با فاصله ی بسيار از عالمتاج فراهانی( ژاله قائم مقامی١٢٣٣ شمسی) نام برد، سپس به پروين (١٢٨٥) زسيدو بعد هم ازقرةالعين(١٢٩٢)ياد کرد و حساب بعد از آنهم که به دوره ی جديد شعر فارسی می رسيم، ديگر جداست.
ترديدی نيست که در اين ميان، زنان شاعر ديگری هم بوده اند اما يا از آنها چيزی باقی نمانده ،يا بجز دو سه خطی از يک غزل ناقص يا دوسه تک بيتی چيزی باقی نمانده که اگر هم نمی ماند سنگين تر بود و راستش را بخواهيد از رابعه و مهستی هم بجز يکی دو غزل و يا تعدادی رباعی چيزی در دست نيست. از شعر های شور انگيز طاهره هم، با اينکه با زمان امروز چندان فاصله ای ندارد بجز مجموعه ای مخدوش چيزی ضبط نشده، چرا که در مورد اشعاری که به قرةالعين منسوب است، نظرهای مختلفی داده شده و بعضی از تذکره نويسان شعرهای او را به شاعرانی از قبيل«صحبت لاری»، «ام هانی»، «عشرت شيرازی» و ديگران نسبت داده اند و اصلا ً چرا راه دور برويم از شمس کسمايی هم که از پيشگامان شعر نو به حساب میآيد و مرگش در سال ١٣٤٠ خورشيدی اتفاق افتاده، بجز چند قطعه ی پراکنده در اينجا و آنجا چيزی باقی نمانده و به روايتی ديوانش گم شده است.
باز جای شکرش باقی است که از پروين اعتصامی مجموعه ی کاملی برای ما به ميراث رسيده، هر چند که به نقل قول از دکتر محمد جواد شريعت: « پدر پروين تا قبل از ازدواج با طبع ديوان شاعره ی عزيز ما موافقت نمی فرمود، زيرا اختمال می داد که در اين مورد سو ءتعبير شود و طبع ديوان را تبليغی برای به دست آوردن شوهر کنند.»(١)
و جای شکر بيشتر هم اينکه پژمان بختياری فرزند خلف ژاله اقدام به جمع آوری اشعار مادر نموده و آنها را از آسيب های زمان حفظ کرده است. البته جا دارد که در اينجا درودی جانانه به روان حبيب يغمايی، مدير ماهنامه يغما فرستاد، زيرا هم او بود که پژمان را به اين کاربرانگيخت. در باره ی تاريخچه ی آن روايت است که پژمان بختياری که يکی از همکاران و همراهان ماهنامه ی يغما بوده، روزی در دفتر مجله ی يغما شعری از مادر می خواند، حبيب يغمايی با پافشاری از او می خواهد که چندی از اشعار مادر را که تا آن زمان جايی به چاپ نرسيده بوده، در اختيار ماهنامه ی يغما بگذارد. پژمان می پذيرد و به اين ترتيب قصيده ی«شوهر» در آذرماه ١٣٤٣، و قطعه ی «پس از مرگ شوهر» در بهمن ماه ١٣٤٣ و شعر «تصوير هستی» در اسفند ١٣٤٣ چاپ می شوند و خوانندگان را بسيار شگفت زده کرده و وادار به نوشتن نامه های ستايش آميز می کند، چنانکه يغمايی در اين مورد می نويسد: « اشعار ژاله سخت مورد پسند و ستايش دانشمندان واقع شده و حق هم همين است. تصور می رود که پژمان بعضی از کلمات قصيده ی «شوهر» را تغيير داده از جمله به نظر می رسد که مصراع اول اين قصيده بوده است هم بستر من طرفه شوهری است نه همصحبت من و امکان دارد چند بيتی را هم حذف کرده باشد که اگر اين حدس صائب باشد، خوب نکرده است.»
اما از جمله خوانندگانی که به ستايش برمی خيزند دکتر باستانی پاريزی و نيز شخصی است به نام محمد جواد شريعت ، که قطعه شعری بدين مضمون می سرايد:
دوش خواندم ز نامه ی يغما
چامه ای نغز و شعر چون شکری
لفظ و معنی ز غايت خوبی
هر يکی بود بهتر از دگری
لفظ در حد اعتدال و کمال
معنی اش سوی ذوق و عشق دری
چامه ای سخت استوار چنانک
خوبی اش را نبود حد و مری
وين عجب بين که چامه ای چونان،
بود از بانوی لچک به سری
شعری از بانويی، ولی خواهم
از يکی مرد همچو آن اثری
بود از «ژاله» مادر «پژمان»
که او شاعری است با هنری
کاش «يغما» هميشه اينسان بود
گرچه اينگونه هست بيشتری
شاد بادا هميشه «يغمايی»
که کند ياد صاحب ِ نظری
خوان يغمای او بود جاويد
که ورا هست نيک ما حضری
رحمت حق به مادر پژمان
که بدين خوان نهاد نقل تری
پس از آن پژمان با توجه به استقبال خوانندگان و نيز اصرار حبيب يغمايی اقدام به چاپ ديوان شعر مادر می کند.
و اما علت اينکه چرا از اين زنان شاعر مجموعه ای در دست نيست و چرا احساس شاعرانه ی زنانه در غبار زمان به فراموشی کشيده شده، اين است که در آن زمان ها که مردان به سادگی می توانستند در ميدان شعر و شاعری بتازند و از تمامی احساسات رزمی و بزمی خود به آشکار سخن بگويند، بازگويی احساسات شاعرانه برای زنان غير مجاز و ناپسند شناخته می شده و سرکوب می گرديده و اگر زنی شعری می سروده به فساد ذهنی محکوم می شده است. بنابراين زنان شاعر پيشه ای که از اين موهبت الهی برخوردار بودند، بجای آنکه بر خود ببالند، احساس گناه می کردند و چون به حال درونی خود راه می يافتند و شعری می سرودند، يا آن را پنهان و معدوم می کردند و يا اينکه آن را پشت تخلص های محقرانه ای از قبيل ضعيفه، کنيزه، عاجزه، افسرده، ملولی ، حجابی، عفتی، کمينه، بی نشان و خلاصه از اين دست تخلص ها، مدفون می ساختند که سراينده به درستی شناخته نشود.
اين است که سراسر تذکره های زنان، از قبيل « از رابعه تا پروين» پر است از نام های عاريتی محقرانه و يکی، دوبيتی که به هر کدام از اين نام ها ی نامشخص منسوب است که درنگ به روی اين مسأله می تواند کاملا ً موقعيت زن شاعر و بطور کلی موقعيت زن را در آن دوران آشکار سازد. از اين گذشته بسياری از اين بيت های پراکنده هم فاقد زنانگی شاعرانه است، زيرا بعضی از اين شاعران برای پنهان کردن حال و هوای زنانه، دست به سرودن شعر های مردانه زده، بدينگونه که خود را مرد پنداشته و معشوق خود را زن. مثلا ًشاعره ای با تخلص همدمی خود را در مقام مجنون و معشوق را ليلی می انگارد و می گويد:
مجنون صفت از عشق بتان زار و نزارم/ ديوانه ی ليلی صفتانم چه توان کرد؟

يا شاعره ای به نام حيات يزدی در قرن دهم چون مجنون و فرهاد به دنبال عشق ليلی و شيرين است:
صحبت شيرين لبی، ليلی عذاری کرده ام پيدا/ در اين ايام خوشحالم که ياری کرده ام پيدا
به ياد لعل شيرين می کنم چون کوه کن جايی/ چو فرهاد از برای خويش کاری کرده ام پيدا

و شاعره ای ديگر به نام سلطان معشوق خود را به صورت حوری بهشتی متجلی می کند:
با خيال تو و کوی تو نخواهيم بهشت/ حور چون تو و چون کوی تو کی هست بهشت؟
بعضی از زنان هم که شور شاعرانه داشتند، اما جسارت زنانه نداشتند، شعر را به شعار بدل کردند و به شعر های ميهنی و اخلاقی روی آوردند و ندای آزادی و درس اخلاقيات سر دادند:
ايرانيان که فر کيان آرزو کنند / بايد نخست کاوه ی خود جستجو کنند
مردی بزرگ بايد و عزمی بزرگ تر / تا حل مشکلات به نيروی او کنند (نيم تاج سلماسی)
ای دل غمين برخيز،کن ثنای آزادی/تا کنم همی جولان در فضای آزادی (مهر تاج رخشان)

اما ناگهان در اين ميانه ، در قرن هشتم زنی ظهور می کند به نام جهان ملک خاتون که سرشار است از روانی شاعرانه . او بی اعتنا به همه ی آنچه که در دوره ی خود با آن روبروست، سراسر عمرش را شعر می سرايد و شعر می سرايد و شعر می سرايد ... و از آنجا که می داند بعد از او ممکن است اين سروده ها انکار شود و يا از ميان برود و يا چون از آن زنی است به دور ريخته شود، در سال های پايانی زندگی اش بر آن می شود که آنها را با دست خود گردآوری کند. از اين رو اشعار خود را که مجموعه ای از قصيده و قطعه و ترجيع بند و غزل و رباعی است، ظاهرا ً با هراس و پوزش و عذر خواهی از اين جسارتی که مرتکب می شود، اما در باطن با عزمی استوار و پابرجا،با استناد به شاعری فاطمه زهرا «ان النساء راحين خلقن لکم / و کلکم تشتهی شم الرياحي» و نيز با آوردن يک رباعی از عايشه مقربه که شايد منظور همان رابعه سمرقندی باشد و نيز تأکيد بر شاعری قتلغ ترکان و دخترش پادشاه خاتون، به قول خودش ملزم به اين جسارت( جسارت جمع آوری اشعارش) می گردد، و آثارش را در دفتری گرد می آورد که:
که گر اهل دلی روزی بخواند
به آتش، آتش دردی نشاند
وجودی عاقل از وی پند گيرد
دل داناش آسانی پذيرد
بخشی از پوزش خواهی او را از دست يازيدن به اين کار با هم مرور می کنيم:

«نزد ارباب علم و خداوندان عقل و ادب واضح و لايح باشد که اگر شعر فضيلتی خاص و منقبتی برخواص نبودی، صحابه ی کبار و علمای نامدار در طلب آن مساعی مشکور و اجتهاد موفور به تقديم نرساندندی، اما چون تا غايت به واسطه ی قلت مخدرات و خواتين عجم مکرر در اين مشهود شد، اين ضعيف نيز برحسب تقليد شهرت اين قسم را نوع را نقصی تصور می کرد و عظيم از آن مجتنب و محترز بودمی، اما به تواتر و توالی معلوم و مفهوم گشت که که کبری خواتين و مخدرات نسوان هم در عرب و هم در عجم به اين فن موسوم شده اند، چه اگر منهی بودی جگر گوشه ی حضرت رسالت، خاتون قيامت، فاطمه زهرا رضی الله عنها تلفظ نفرمودی به اشعار ...»
جهان ملک خاتون فرزند جلال الدين مسعود شاه اينجو، از سلاله ی خواجه رشيدالدين فضل الله و غياث الدين محمد وزير و به قولی نسب او از سوی مادر به خواجه عبدالله انصاری عارف و شاعر معروف می رسد. به روايتی مادر وی سلطان بخت نام داشته و به روايت ديگر سلطان بخت نام زن پدر او بوده که جهان ملک با او احساس همدلی و نزديکی بسيار می کرده، اما اساسا ً اين موضوع از آن جهت دارای اهميت است که جهان ملک بخاطر احساس همدلی با«سلطان بخت» نامی، اين اسم را به روی فرزندش گذاشته که اين فرزند در نوجوانی از دست می رود. ضربه ی اين مرگ آنچنان سنگين می نمايد که شاعر تا سال های سال سوگوار و غمگين بر جای می ماند و مرثيه های سوزناک می سرايد:

دردا و حسرتا که مرا کام ِ جان برفت
وان جان نازنين جوان، از جهان برفت
بلبل بگو که باز نخواند ميان باغ
کان روی همچو گل ز در ِ بوستان برفت
ای دل بگو به منزل جانان تو کی رسی؟
کارام جان من ز پی کاروان برفت
«سلطان بخت» ِ من به سر تخت وصل بود
آخر چرا به بخت من او ناگهان برفت؟

در مرثيه ی مؤثر و جانگداز ديگری، مادرانه از ژرفای جان می گريد و می گويد:

گلبن روضه ی دل، سرو گلستان روان
غنچه ی باغ طرب، ميوه ی شايسته ی جان
طفل محروم ِ شکسته دل بيچاره ی من
کام ناديده به ناکام برون شد ز جهان
گر کنم گريه مکن عيب که بی يوسف مصر
چشم يعقوب بود روز و شب از غم گريان
اين چه زخمی است که جز گريه ندارد مرهم؟
اين چه دردی است که جز ناله ندارد درمان؟

آنچه از تذکره ها بر می آيد جهان خاتون بانويی بوده است حساس، خوش گفتار، نژاده و دارای جوهره ی شاعرانه و افزون بر اين زيبايی معنوی از زيبايی ظاهر هم به نحوی چشمگير بهره مند بوده و دل آرام و خوش چهره می نموده است. چنانکه خود در پيرانه سری غزلی می سرايد و در آن با حسرت از زيبايی و جوانی از دست رفته ياد می آورد:

رخی داشتم چون گل اندر چمن
قدی داشتم راست چون سرو ناز
دو ابرو که بودی چو محراب دل
که جان ها ببستند در وی نماز
دو چشمم به نوعی که نرگس به باغ
يقينش به ديدار بودی نياز
دو گيسو که بودی بسان کمند
به دستان دو راهم بُدی جمله ساز
صبا گر گذشتی به راهم دمی
به گوشم سخن نرم گفتی به راز
دو لب همچو شکر، دو رخ همچو گل
به درد دل عاشقان چاره ساز

اينگونه که به نظر می رسد، جهان ملک در زندگانی خويش دو بار همسر گرفته. بار نخست به همراه همسر خود راهی کرمان و مقيم آنجا شده است که خود در قطعه ای به روشنی اعتراف می کند مدتی را که در کرمان بوده، به تکرار روز و شب گذرانده. وی پس از از دست دادن فرزند دلبندش سلطان بخت و نيز درگذشت همسرش (که هويت اين همسر نخستين مشخص نيست)، دوباره به شيراز بر می گردد و چون در شيراز هم پدر و مادر خود را از دست داده و ديگر خويشاوندی نزديک جز عمويش« شيخ ابو اسحاق اينجو» برايش نمانده، به او پناهنده شده و به دربار او می رود. و اين شيخ ابو اسحاق اينجو، همان است که حافظ بارها در شعر ش از او به نيکی ياد کرده و او را ستوده است، چرا که او سلطانی بسيار ادب دوست و شعر پرور و شاعر نواز و دربار او همواره محل آمد و رفت و نشست و برخاست شاعران بزرگی چون حافظ بوده است.
پر واضح است جهان خاتون هم که به شعر عشق می ورزيده، به اين نشست های شاعرانه جذب شده و در اين شب های شعر- البته از پشت پرده- شرکت می کرده و هماورد حافظ گرديده ، بطوريکه در ديوان وی بسياری از غزل هاست که به تأثير حافظ سروده شده و بسياری از غزل ها هم هست که در پاسخ حافظ سروده شده و پيداست که ميان جهان ملک خاتون و حافظ داد و ستد هايی شاعرانهبوده است. از اين رو بعضی از انديشمندان از جمله روانشاد سعيد نفيسی، جهان خاتون را همان شاخ نبات حافظ دانسته اند. همان زنی که حافظ به او عشق می ورزيده و در شعرش عاشقانه از او نام برده و ما هم هنگام تفأل از ديوان حافظ او را به شاخ نباتش سوگند می دهيم و می گوييم : حافظ! قسم به شاخ نباتت به من بگو/ او کی به سيل اشک ره خواب می زند؟
در اين نشست های شاعرانه، بجز شاعران ،اميران و وزيران نيز حضور داشتند که يکی از آنان خواجه امين الدين جهرمی، وزير ابواسحاق بود که شاه او را بسيار گرامی می داشت.
خواجه امين الدين پس از چندی شيفته ی احساسات پر شور و روان پر مايه و سخنوری پر مايه ی جهان خاتون می شود او را به همسری از عمويش خواستگاری می کند، اما جهان خاتون به اين همسری تن در نمی دهد. امين الدين در درخواست خود پافشاری می نمايد و سرانجام با پا در ميانی شاه ابواسحاق، و بعد از درنگ و ناز بسيار، جهان ملک خاتون اين وصلت را می پذيرد و بخشی از زندگانی خويش را در کنار وی سپری می نمايد.
يکی از شاعران نام آوری که در اين مجالس شاعرانه حضور می يافته،عبيد زاکانی شاعر طنز پرداز همدوره ی جهان ملک است، که دو بار به حقارت اين زن زبان هرزه می گشايد و به کژ راهی، طنز را با ياوه گويی اشتباه می گيرد. يک بار هنگامی که از شعر او سخن به ميان می آيد و عبيد شعرهای او را که سرشار از عشق و زنانگی است، به بيراهه قضاوت می کند. اين موضوع در تاريخ ادبيات دکتر صفا جلد سوم بدينگونه عنوان شده است:« مطايبه ی ديگری از عبيد درباره ی جهان خاتون و زنانه بودن اشعارش در تذکرة الشعراء دولتشاه آمده است که از نقل عين آن معذورم و مفهوم آن چنين است که اگر روزی غزل های جهان را به هند برند روح خسرو با حسن دهلوی خواهد گفت که اين سخن از شرم زن برآمده است! اين اظهار نظر عبيد که البته با لحن طيبت ادا شده درست است، زيرا بيشتر غزل های جهان در ذکر احساسات عاشقانه ی زنانه ی اوست و حتا در چند غزل ، شاعر از مردی بی وفا گله کرده است.» (تاريخ ادبيات دکتر صفا/ جلد سوم/ بخش ٢/ص١٠٤٨)
ديگر بار هنگام همسری اش با خواجه امين الدين جهرمی که عبيد رباعی بسيار زشتی با کاربرد جناس در کلمه ی «جهان» می سرايدکه عرق شرم بر پيشانی می آورد که صد البته با اين هجو گويی زننده بيشتر به حيثيت شاعرانه ی خويش آسيب رساند و نه به مقام جهان ملک خاتون که اين زن همواره در جايگاه بالا بلند خويش ايستاده است.(٢)
در مورد بخش پايانی زندگی جهان خاتون تاريخ ادبيات ها چيزی به دست نمی دهند، اما آنچه مسلم است، اين است که با بر افتادن اعتبار آل اينجو – چنانکه رسم روزگار است، جهان خاتون هم به رنج و بدبختی و تنگدستی و بی کسی گرفتار می آيد و فرومايگان بويژه زنان حسود از هيچگونه ظلم و ستمی به وی پرهيز نمی کنند، چنانکه خود در شعری، به زنی دون صفت که به او ستم بسيار روا داشته، نفرين می فرستد و او را بجای «خاتون»، « خاکِ تون» می خواند (خاک تون به معنای خاک در آتشدان گرمابه ها و محل هايی از اين دست)

بی نسق شد جهان ز مردم دون
خاک در چشم مردم دون باد!
خاک ِ تون است او، نه خاتون است
خاک ِ تون در دو چشم خاتون باد!
وانکه از غصه جان من خون کرد،
دلش از جور چرخ پر خون باد!
اخترش تيره باد و طالع نحس
عشرتش تلخ و بخت وارون باد!

در شعر ديگری که در زمان تنهايی و تنگدستی خود سروده، می گويد با اينکه قناعت گزيده ام و در کنار مدرسه ی ويرانه ای گوشه نشين شده ام، باز نمی دانم چرا اين مردم دست از سرم بر نمی دارند و به آزارم می پردازند:
به کنج مدرسه ای کز دلم خراب تر است،
نشسته ام من مسکين و بی کس و درويش
هنوز از سخن خلق رستگار نی ام،
به بحر فکر فرو رفته ام ز طالع خويش
دلم هميشه از آن روی پر ز خوناب است،
که می رسد نمک جور بر جراحت ريش
مرا نه رغبت جاه و نه حرص مال و منال
گرفته ام به ارادت قناعتی در پيش
ندانم از من ِخسته جگر چه می خواهند
چو نيست با کم و بيشم ، حکايت از کم و بيش

در مورد شعر جهان ملک خاتون بايد گفت که شعر اين شاعر بخاطر داد و ستدها و همنشينی های شاعرانه ای که با حافظ داشته، از نظر ساختمان بيرونی( از قبيل وزن، رديف، قافيه) و نه از نظر درونمايه ی فلسفی، بسيار زير تأثير غزل های حافظ است. برای نمونه می توان به موارد زير اشاره داشت:

حافظ: يوسف گم گشته باز آيد به کنعان غم مخور/ کلبه ی احزان شود روزی گلستان غم مخور
جهان ملک:ای دل ار سر گشته ای از جور دوران غم مخور/ باشد احوال جهان افتان و خيزان غم مخور

حافظ : ما ز ياران چشم ياری داشتيم/ خود غلط بود آنچه ما پنداشتيم
جهان ملک: ما تو را دلدار خود پنداشتيم/وز تو چشم مردمی ها داشتيم

حافظ: تا ز ميخانه و می نام و نشان خواهد بود/ سر ما خاک ره پير مغان خواهد بود
جهان ملک: تا مدار فلک و دور زمان خواهد بود/ دل من طالب وصل تو به جان خواهد بود

حافظ: کسی که حسن خط دوست در نظر دارد/ محقق است که او حاصل بصر دارد
جهان ملک:کسی که شمع جمال تو در نظر دارد/ ز آتش دل پروانه کی خبر دارد

حافظ: ای صبا نکهتی از کوی فلانی به من آر/ زار و بيمار غمم راحت جانی به من آر
جهان ملک: ای صبا بويی از آن زلف پريشان به من آر/مژده ای زان گل سيراب به سوی چمن آر
و از اين دست نمونه ها که بسيار است.
از جهت درونمايه، مهم ترين ويژگی شعر جهان ملک خاتون زنانه بودن آن است. اين شعر بی هيچ پرده پوشی آنچه را که احساس حکم می کند، به رشته ی کلام در می آورد و چون اين احساس از روی روانی زنانه و شيدا عبور دارد، سرشار از شور و شيدايی است و گو اينکه در آن زمان ها ، باز گو کردن احساسات زنانه برای زنان، بسيار دور از ذهن و به بهای ننگين شدن شاعر تمام می شده ، اما جهان خاتون توجهی به آن نداشته و بيان حال درونی خود را مقدم بر سخن درشت ديگران می دانسته است، چنانکه در غزلی می گويد:
گر مدعی به منعم هر لحظه بر سر آيد،
در وسع من نباشد، از يار دل بريدن

در غزلی ديگر سيری ناپذيری خود را از عشق و عيش در نهايت سادگی اعلام می دارد:
بيا که بی رخ خوبت نظر به کس نکنم
بغير کوی تو جای دگر هوس نکنم
دلا مرا به جهان تا که جان بود در تن
ز عشق سير نگردم، زعيش بس نکنم


يا در غزلی ديگر با بی پروايی بسيار فقط پيراهن را حجاب ميان خود و دلدار می بيند و رازگونه معشوق را به برهنگی بدن ها دعوت می کند:
در ميان من و تو پيرهنی مانده حجاب/با کنار آی .... که آن هم ز ميان برخيزد
(فروغ فرخزاد هم با زبانی مدرن تر اين مضمون را در مثنوی عاشقانه ی خود بيان کرده است: ای تشنج های لذت در تنم/ ای خطوط پيکرت پيراهنم)
کلام جهان ملک در بيان احساسات آنقدر بی دغدغه است که گزارش ساده ترين چيزهايی که بر او می رود، در شعرش وارد می شود، مثلا ً بيخوابی شب های دراز زمستانی، يا زشتی معشوق:
شب های دراز تا سحر بيدارم
نزديک سحر، روی به بالين آرم
می پندارم که ديده بی ديدن دوست
در خواب رود .... خيال می پندارم

آن دوست که آرام دل ما باشد
گويند که زشت است، بهل تا باشد
شايد که به چشم کس نه زيبا باشد،
تا باری از آن ِ من ِ تنها باشد

بطور کلی شعرجهان ملک خاتون ساده و بدور از تصنع است و خواننده فقط گاهگاهی با بعضی از اصطلاحات در آن بر می خورد و اين نه از آن جهت است که شاعردر مورد آنها درنگ کرده باشد بلکه همان اصطلاحاتی است که در آن روزگار معمول بوده است، از جمله رويش سرو در کنار جويباريا بطور کلی آب( که اصلا ً از خصوصيات درخت سرو است که در کنار آب می رويد).
جهان ملک از اين ويژگی استفاده کرده و در بيت زير، قامت سرو معشوق را در کنار جويبار اشک خود نشانده است:
دايم خيال قد تو در ديده ی من است
زيرا که جای سرو بود در کنار ما
البته اين زمينه را حافظ و عبيد و نيز شاعران پيش از آنها هم در شعر به کار برده اند.به عنوان نمونه می توان به دو بيت از حافظ اشاره داشت:
قد تو تا بشد از جويبار ديده ی من/ به جای سرو جز آب روان نمی بينم
چشم من کرد به هر گوشه روان سيل سرشک/ تا سهی سرو تو را تازه به آبی دارد

ايهام در شعر، که دربعضی از شعر های جهان ملک به چشم می خورد.(ايهام صنعتی است که يک کلمه را با دو معنا يا بيشتر در شعر به کار برند) به عنوان نمونه کلمه ی«باری» که در رباعی زير از جهان ملک به سه معنی به کار رفته:
تا بر درت ای دوست مرا باری نيست،
مشکل تر از اين بر دل من باری نيست
گر نيست تو را شوق ، مرا ، باری هست
ور هست تو را صبر ، مرا ، باری نيست ...
بيت زير و ايهام در کلمه ی پيچاندن:
در مصراع اول به معنی پذيرش، اجازه ی ورود؛ در مصراع دوم به معنی باری که حمل می شود و در مصراع سوم و چهارم به معنی حتما ًو بی گمان
يا پيچاندن در بيت زير با دو معنی: پيچاندن نامه(= طومار کردن،لوله کردن و در اصل خماندن نامه) ٢ – پيچاندن(= سرگشته داشتن. چنانکه مسعود سعد می گويد:کارم همه بخت بد بپيچاند/ در کام زبان همی چه پيچانم)
بر مثال نامه بر خود چند پيچانی مرا
چون قلم تا کی به فرق سر بگردانی مرا

کاربرد صفاتی که کمتر به کار گرفته شده اند، مثل صفت «بی نظير» در مورد معشوق:
خوبان روزگار بديدم به چشم سر
آن بی نظير در دو جهانش نظير نيست
کاربرد واژگان برخلاف قانون معتاد( = خلاف آمد عادت)
خلاف آمد عادت يا آشنايی زدايی شگردی شگفت انگيز در شعر و بطور کلی هنر است، در ميان شعرای زبان فارسی حافظ به صورت توانمندی خلاف آمد عادت را در شعرهای خود به کار می گيرد:
روزی که چرخ از گِل ما کوزه ها کند،/زنهار کاسه ی سر ما پر شراب کن
اينجا در حالی که انتظار فعل«مکن» می رود، چون زنهار هميشه بايد با فعل نفی يا نهی بيايد، خواننده بافعل«کن» روبرو می شود و احساس غرابت و شگفتی می کند. در مورد جهان ملک خاتون هم می توان به بيت زير اشاره داشت
کدام درد بگويم که از جفا چه نکرد
به حال زار دلم جور بی شمار جهان
عادت بر اين است که هميشه کلمه ی جفا با فعل مثبت بيايد (جفا کردن) اما در بيت مورد نظر با فعل منفی آمده و نتيجه ی مثبت از آن گرفته شده.

کاربرد شخصيت های اسطوره ای در شعر:
خوش باش و شادی و غم دنيا عدم شمر
رستم ز پی چه وا زد و کاووس کی چه برد؟

کاربرد نمادهايی از قبيل چهار عنصر(آتش،خاک،باد،آب) در يک بيت، بر اساس چگونگی حالات عاشقانه:
بر مثال نامه بر خود چند پيچانی مرا
چون قلم تا کی به فرق سر بگردانی مرا
ز آتش دل همچو خاکی چند بر بادم دهی
وز دو ديده در ميان آب بنشانی مرا

از ديوان جهان ملک خاتون دو نسخه در کتابخانه ی ملی پاريس محفوظ است و چه بهتر که آنجاست، چرا که ميراث ملی ما را ديگران بهتر از خود ما حفظ می کنند. از اين دو، نسخه ی suppl.٧٣٦ که از مجموع نسخ خطی فارسی کتابخانه ی مذکور است، تحت نظر خود شاعر کتابت شده است و آن ديگر به نشانیsuppl.١١٠٢ از مجموع نسخ خطی فارسی اين کتابخانه، از روی نسخه ی نخستين نوشته شده است.
دويست و بيست(=٢٢٠) غزل از اين ديوان به همت هانری ماسه شرق شناس پر آوازه به فرانسه برگردان شده و فرانسويان بعد از خواندن اين اشعار احساس شاعرانه ی جهان ملک خاتون را به شاعره ی خودشان مارسلين دبوردو – والمور Valmore Marceline Desbordes 1786 - 1859 نزديک يافته و جهان ملک خاتون را مارسلين ايرانی ناميده اند. (٣)
و اينک با نام جاودانگی نوشتار را با يکی از غزل های زيبای اين شاعر به پايان می بريم:


پيش روی تو دلم از سر جان برخيزد
جان چه باشد؟ ز سر هر دو جهان برخيزد
گر گذاری قدمی بر سر خاک عاشق،
از دل خاک سيه رقص کنان بر خيزد
چند در خواب رود بخت من شوريده
وقت آن است که از خواب گران برخيزد
فتنه برخيزد و آن گلبن نو بنشيند
سرو بنشيند و آن سرو روان بر خيزد
در ميان من و تو پيرهنی مانده حجاب،
با کنار آی .... که آن هم ز ميان برخيزد
گر کنم شرح پريشانی احوال جهان
ای بسا نعره که از پير و جوان بر خيزد

پا نوشت ها:
١ - پروين ستاره ی ادب آسمان ايران/ دکتر محمد جواد شريعت/مؤسسه ی انتشاراتی مشعل/ ص١٦
٢ - وزيرا! جهان قحبه ای بی وفاست
تو را از چنين قحبه ای ننگ نيست؟
برو .... فراخی دگر را بخواه
خدای «جهان» را «جهان» تنگ نيست (لطايف عبيد زاکانی با تصحيح و مقدمه ی عباس اقبال/ انتشارات اقبال)
آيا زنان بايد از عبيد گلايه ای داشته باشند که در ٦٠٠ سال پيش اين رباعی را می سرايد، در حالی که هنوز هم که هنوز است، نويسندگان پرآوازه ی ما با کتاب هايی که بر آنها چاپ های متعدد می خورد بگونه ای ديگر در حقارت زنان رستاخيز می کنند. مثلا ً نويسنده ای چون م.ف.فرزانه از مادر صادق هدايت(خانم زيورالملوک) بهانه می گيرد که چرا فقط کلفت های پير و زشت را انتخاب می کرده تا صادق هدايت نتواند کلفت بازی کند و غرايز جنسی اش را خاموش نمايد و نهايتا ً دارای گره های روانی بشود و سرانجام خود را بکشد. آيا اينگونه انديشيدن در مورد يک قشر اجتماع – کلفت ها- که نام شان بيان کننده ی سرنوشت شان است،(کلفت به معنی رنج، زحمت) و نيز اينگونه برخوردهای فرويدييسم در مورد نويسنده ای که خط زندگی اش يک خط معمولی نبوده و از يک قدرت شگفت انگيز خلاقه برخوردار بوده ، در نوجوانی روی به متافيزيک آورده، از جوانی با نويسندگانی چون جيمز جويس گره خورده و اصلا ً دارای ساختمان ذهنی ديگر گونه و فرهنگ درونی متعالی است، سلامت است؟ بايد از جناب فرزانه پرسيد پس چرا افراد ديگری که در آن خانه زندگی می کرده اند، هيچيک به اين عارضه گرفتار نيامده اند؟ نويسنده در صفحات ديگر داستان های کلفت بازی خود را با رقيه و بتول و مليحه و ديگر زنان بدبختی که به نام کلفت و بخاطر يک لقمه نان به خانه ی آنها پناهنده می شدند با آب و تاب شرح می دهد و ضمن پرداختن به اين مسأله می خواهد که نتيجه ای مثبت و مساعد را به دوش خواننده آوار کند.(صادق هدايت در تار عنکبوت/ انتشارات فروغ / سال ٢٠٠٤) امثال «فرزانه» ها را بايد به داستان واقعی «رفعت» ،جلد اول کتاب تهران قديم، صفحه ی ٣٨١ نوشته ی جعفر شهری ارجاع داد، تا بخوانند و ببينند که اين طبقه وقتی زخمی بشوند، چگونه انتقام می گيرند. رفعت دختر بچه ای ده، دوازده ساله ای بود که به نام کلفت از روستا به تهران آمد و در خانه ی شخص متمولی مشغول به کار و پس از مدتی توسط ارباب و پسرش آلوده شد و خانم خانه پس از باردار شدن وی، او را بی انصافانه از خانه بيرون انداخت، رفعت هم پس از مدتی که برای يک دلاله کار کرد و پول و پله ای به هم زد، خانه ی فسادی داير نمود و شکارچی دختران و زنان طبقه ی اعيان و اشراف شد و بدين ترتيب انتقام خود را از اشراف زادگان بی شرم گرفت. البته پرداختن به اين موضوع (کلفت و کلفت بازی – که از محقرترين چهره های خوار داشت زنان است) گنجای بيشتری می طلبد که اکنون در حوصله ی اين نوشتار نيست و در آينده پيشکش خوانندگان گرامی خواهد شد.
٣ – Sainte Beuve در مورد مارسلين گفته است:« صدای اين بانو پر از سوز و غم است که تا پايان عمر بايد خاطره ی وی را به خاطر داشت.

مأخذ:
پژمان بختياری/ديوان کامل شعر/ نشر پارسا/تهران ١٣٦٨
پروين، ستاره ی آسمان ادب ايران/دکتر محمد جواد شريعت/مؤسسه انتشاراتی مشعل/چاپ اول،زمستان٦٦
جهان ملک خاتون/ دکتر ذبيح الله صفا/ تاريخ ادبيات /جلد سوم(٢)/از ص١٠٤٥ تا١٠٥٦
سرو در بوستان ادب فارسی/دکتر بهرام گرامی/فصلنامه ی ره آورد/شماره ی ٥٦
صادق هدايت در تار عنکبوت/م.ف.فرزانه/انتشارات فروغ/چاپ اول،پاييز ٢٠٠٤
ماهنامه يغما/حبيب يغمايی/ سال ١٧/شماره های دی،بهمن،اسفند
هماورد حافظ/ پوران فرخزاد/نيمه های نانمام/کتابسرای تنديس/تهران چاپ اول