«روزجهانی آب» و سایه سنگین بی‌آبی بر ایران

«روزجهانی آب» همه ساله در میان دید و بازدیدهای نوروزی و تعطیلی نهادهای دولتی و رسمی ایران گم می‌شود و این در حالی است که امسال سنگینی خشکسالی و بی‌آبی بر شانه‌های ایرانیان ملموس‌تر شده‌است. عکس‌های منتشر شده از عمق خالی دریاچه سدهای امیرکبیر و لار، نشانه‌ای از همین موضوع است.

تا کنون ۳۲ شعار برای روز جهانی آب تعیین شده و امسال نیز سازمان ملل «حفاظت از یخچال‌های طبیعی» را به عنوان شعار سال ۲۰۲۵ تعیین کرده‌ است.

نخستین‌بار در سال ۱۹۹۲ و در بیست و یکمین دستور جلسه کنفرانس محیط‌زیست و توسعه سازمان ملل (UNCED) در شهر ریودوژانیرو برزیل از همه کشورها خواسته شد تا در راستای اجرای بیانیه ۲۱ سازمان ملل، این روز را به روز ترویج و آگاه‌سازی مردم درباره آب اختصاص دهند و از طریق پخش نشریات و برگزاری کنفرانس‌ها، سمینارها و نمایشگاه‌ها در گرامی‌داشت آن بکوشند.

ایران با میانگین بارش یک سوم نرم جهانی و به عنوان کشوری خشک و بیابانی با مسئله آب و چگونگی مدیریت آن دست به گریبان است؛ با این وجود کمتر توجهی به این مناسبت جهانی آن هم در اوج تعطیلات نوروزی دارد. تا آنجا که محمدجواد سمیعی، قائم مقام مدیرعامل گروه مهندسی اجتماعی آبانگاه در این‌ باره به یورونیوز فارسی می‌گوید: «متاسفانه از کارکرد ارزشمندی که این مناسبت می‌تواند داشته باشد خیلی کم بهره برده‌ایم و به کم بسنده کرده‌ایم».

چیزی که دکتر منصور سهرابی، اگرو اکولوژیست و پژوهش‌گر بوم‌شناسی و محیط زیست هم از منظری دیگر آن را تایید می‌کند و به یورونیوز فارسی می‌گوید: «در ایران، به دلیل تقارن با نوروز، این روز کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد و افزایش مصرف آب در خانه‌تکانی، پیام صرفه‌جویی را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.»

اما برخلاف کشوری خشک و نیمه‌خشک چون ایران که منابع آب محدودی دارد، کشورهای اروپایی قاره سبز که از بارش کافی و منابع آب خوبی برخوردارند با حساسیت بیشتری با منابع آب برخورد می‌کنند.

دکتر حسین طبری، استاد دانشکده مهندسی کاربردی دانشگاه آنتورپ بلژیک به تجربه‌ کشورهای اروپایی از جمله توافق آبی اتحادیه اروپا (EU Blue Deal) اشاره کرده به یورونیوز فارسی می‌گوید: «توافق آبی اتحادیه اروپا الهام‌بخش بسیاری از توافق‌ها و برنامه‌های مشابه در کشورهای مختلف اروپایی بوده است».

مناسبتی برای توجه بیشتر به آب

پس از آن که در سال ۱۹۹۲ سازمان ملل از همه کشورها خواست تا به اجرای برنامه‌هایی در راستای ترویج و آگاه‌سازی درباره آب بپردازند، همه ساله با تعیین شعاری سعی شد که توجه ها بیش از گذشته بر این موضوع متمرکز شود.

برای مثال سال ۱۹۹۵ به نام «آب و زنان» نام گذاشته شد. «آب و شهرهای تشنه» عنوان دیگری بود که برای سال ۱۹۹۶ درنظر گرفته شد و این رسم همه ساله به اجرا درآمده تا کنون که شعار سال ۲۰۲۵ میلادی «حفاظت از یخچال‌های طبیعی» تعیین شده‌ است.

در سال ۲۰۱۵ میلادی نیز جهان با هدف توسعه پایدار SDG6 به عنوان بخشی از دستور کار ۲۰۳۰ متعهد شد که همه کشورها تا سال ۲۰۳۰ آب و فاضلاب را به طور ایمن مدیریت کنند. با این حال هنوز فاصله تا این هدف بسیار است تا آنجا که ۲.۲ میلیارد نفر در جهان هنوز به آب سالم و بهداشتی دسترسی ندارند.

سازمان ملل همچنین همه ساله از ۲۲ تا ۲۴ مارس اقدام به برگزاری کنفرانس آب می‌کند؛ برگزاری این کنفرانس فرصتی برای متحدسازی جهان در حل بحران آب و فاضلاب است.

منصور سهرابی با تاکید بر این که «روز جهانی آب فرصتی برای آگاهی‌بخشی درباره بحران آب و بهبود مدیریت آن است» به یورونیوز فارسی می‌گوید: «از سال ۱۹۹۲، این مناسبت باعث افزایش توجه دولت‌ها و جوامع به مسائل آبی شده است و به بهبود کیفیت منابع آب، کاهش آلودگی و مدیریت بهتر خشکسالی کمک کرده است. در اروپا، سیاست‌هایی مانند “دستورالعمل چارچوب آب” و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین به پیشرفت‌هایی در این حوزه منجر شده‌اند».

ایران و مسئولانی که فقط بیانیه می‌دهند

عمق خالی دریاچۀ سدهای تامین‌کننده آب تهران در روزهای پایانی سال نگرانی‌ها از وضعیت پیش‌رو در سال ۱۴۰۴ را تشدید کرده‌ است. آمارهای ارائه شده از وضعیت سایر سدهای کشور نیز نگران‌کننده‌ است.

برای نمونه حمید احسانی، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای سمنان، از خالی بودن نیمی از مخازن سدهای تامین‌کننده آب این استان خبر داده‌ است. بی‌آبی سدها حتی سبب شده کمتر از وضعیت وخیم دریاچه ارومیه خبری بگیریم و کمتر به موقعیت این اکوسیستم بحرانی ایران توجه کنیم.

آنچه در دریاچه خالی پشت سدهای امیرکبیر و لتیان دیدیم را می‌توان از زبان محمدرضا کاویانپور، رئیس مؤسسه تحقیقات آب، با روایت مستند به پایش‌ماهواره‌ای شنید. او به ایسنا گفته است: «پایش‌های ماهواره‌ای نشان می‌دهند که ضخامت یخچال‌های ایران سالانه حدود ۲۵ سانتی‌متر کاهش می‌یابد. این کاهش تدریجی اما مداوم، تأثیر مستقیمی بر حجم آب رودخانه‌ها، افت سطح آب‌های زیرزمینی و خشک شدن چشمه‌های طبیعی دارد.»

ایرانیان در چنین شرایطی روز جهانی آب را در میان دید و بازدیدهای نوروزی پشت سر می‌گذارند و این مناسبت تنها به پیام‌های رسمی مسئولان که صرفا در رسانه‌های منتشر می‌شود و بدون بسیج عمومی یا اقدامی عملی محدود می‌ماند. مثل پیام وزیر نیرو و معاونش به همین مناسبت.

عباس علی‌آبادی، وزیر نیرو در دولت چهاردهم، وقتی می‌خواست از مجلس رای اعتماد بگیرد یک برنامه ۶۶ صفحه ارائه کرد که اگر از ۶ صفحه جلد و مقدمه آب بگذریم ۳۲ صفحه به مسائل مربوط به بخش برق پرداخته بود و ۲۷ صفحه به مسائل آب اشاره کرده‌ بود.

۵ صفحه از همین ۲۷ برنامه‌هایش در مورد مسائل آب مرور اسناد بالادستی بود. در این میان فقط در یک جا به «سازگاری با کم آبی» آن هم در مورد کاشت محصولات کم‌آب‌بر اشاره کرده بود و بیشتر بر «انتقال آب» و «سازه» برای حل مشکل آب تکیه کرده بود.

حالا علی‌آبادی به مناسبت روز جهانی آب پیامی منتشر کرده و در آن با تاکید بر «سازگاری با کم آبی» تصریح کرده‌ است: «سرزمین کهن و بزرگ ایران به عنوان بخشی از خاورمیانه و با اقلیم تاریخی خشک و نیمه خشک بیش از دیگر نقاط با معضلات تغییر اقلیم دست به گریبان است و هم اکنون اثرات این پدیده را در قالب تغییر الگوهای بارشی، افزایش دمای هوا و خشکسالی های تکرار شونده شاهدیم، چنانکه در سال آبی جاری نیز میزان بارش‌ها در ۱۹ استان کشور با کاهش چشمگیر مواجه بوده و در سال آبی جاری با خشکسالی جدی روبرو هستیم».

در همین حال محمد جوان‌بخت، معاون او در امور آب و آبفا نیز  پیامی به همین مناسبت داده و در آن آورده است: «گرمایش جهانی و تغییر اقلیم در کشور ما از حجم و سطح یخچال‌های طبیعی ایران در مناطق کوهستانی البرز و زاگرس مانند علم‌کوه، دماوند، سبلان، زردکوه بختیاری و تخت سلیمان کاسته است. بر اساس آمارها، حجم انباشت برف در یخچال‌های ایران در طول یک دهه اخیر حدود ۳۰ درصد کاهش یافته و میزان تولید برف در کشور نیز در طول دهه نود ۲۰ درصد کاهش یافته است».

با این حال نسخه وزارت نیرو برای آنچه توصیفش می‌کند همچنان مثل سابق است کما این که هاشم امینی، مدیرعامل شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور روز اول فروردین امسال در توضیح چگونگی مواجهه وزارت نیرو با بحران خشکسالی و بی‌آبی سال ۱۴۰۴ به ایرنا گفت: «برای تامین پایدار آب شرب، تکمیل پروژه‌های انتقال درون‌حوضه‌ای، تامین آب از طریق شیرین‌سازی‌ آب دریا، بازسازی و احیای چاه‌ها، رصد مستمر منابع آبی سطحی و پایش لحظه‌ای کیفیت منابع در حال اجراست.»

مناسبتی که در تعطیلات نوروزی گم شده‌ است

منصور سهرابی، اگرو اکولوژیست با اشاره به این که «در ایران، به دلیل تقارن با نوروز، مناسبت روز جهانی آب کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد» به یوروزنیوز فارسی می‌گوید: «پیش از نوروز نیز با افزایش مصرف آب در خانه‌تکانی، پیام صرفه‌جویی تحت‌الشعاع قرار می‌گیرد.»

به گفته این پژوهشگر بوم‌شناسی و محیط زیست، برای پررنگ‌تر شدن این مناسبت، می‌توان اقدامات عملی مانند اصلاح شیوه‌های خانه‌تکانی، اجرای کمپین‌های اطلاع‌رسانی، مشارکت در پروژه‌های محیط‌زیستی، و بازتعریف سنت‌ها را در نظر گرفت تا نوروز به فرصتی برای مصرف بهینه آب تبدیل شود.

محمدجواد سمیعی، قائم مقام مدیر عامل گروه مهندسی اجتماعی آبانگاه نیز سه کارکرد «جلب‌ توجه عمومی»، «یادآوری آموزش‌های پایه در مورد آب» و «توجه محوری سالانه به یکی از معضلات مرتبط با آب» را برای روز جهانی آب برشمرده به یورونیوز فارسی می‌گوید: «در ایران هم مثل بسیاری از کشورها علاوه بر مناسبت روز جهانی مناسبت‌های ملی از جمله تعیین یک هفته به نام آب که همزمان با شروع تابستان و اوج مصرف آب است برای توجه دادن به این موضوع داریم؛ یا چند سالی است که به پیشنهاد اتاق بازرگانی روز ۱۳ اسفند که مناسبتی باستانی مرتبط با آب در ایران بوده به عنوان روز ملی آب تعیین شده است».

او درعین‌حال تاکید می‌کند: « متاسفانه از کارکرد ارزشمندی که این روزها می‌تواند داشته باشد خیلی به کم بسنده کردیم. ما در ایران نیاز داریم که صرفا از گرامی‌داشتن یک روز و صدور پیام گذر کنیم و به کارکردهای این مناسبت در عمل بپردازیم و برای این کار باید بیشتر از سابق از ظرفیت رسانه‌ها و اتفاقا هم‌زمانی مناسبت روز جهانی آب و نوروز بهره بگیریم».

قائم مقام مدیرعامل گروه مهندسی اجتماعی آبانگاه با اشاره به انتشار عکس‌های نگران کننده از خالی بودن دریاچه سدها و همچنین اطلاعات بسیار نگران‌کننده از وضعیت آب‌های زیرزمینی در ایران تاکید می‌کند: «باید در بخش بهینه‌سازی مصرف و آموزش‌های مرتبط با آن خیلی بیشتر توجه کنیم ولی شاهد هستیم که عموم توجه متولیان آب به سمت بحث‌های عرضه‌ای و تامین آب است و اصلا به این نکته توجه نمی‌کنیم که تا وقتی مشک ما سوراخ است هرچه آب در آن  بریزند باز هم آب کم می‌آوریم.»

سمیعی با تاکید بر اینکه حکمرانی آب در ایران گرفتار اقدامات سازه‌ای است می‌افزاید: «بیشتر اقدامات به چگونگی تامین آب بیشتر، چگونگی ساخت سدهای بیشتر، چگونگی حفر چاه‌های بیشتر و چگونگی انتقال بیشتر آب است در حالی که فراموش کرده‌ایم هر قدر هم آب تامین کنیم تا وقتی بهینه‌سازی مصرف نداشته باشیم باز هم با مشکل مواجه هستیم».

اروپایی‌ها؛ زندگی سختگیرانه با وجود وفور آب

اروپاییان در دهه‌های اخیر با وجودی که در قاره‌ای موسوم به قاره سبز زندگی می‌کنند رفتارهای سخت‌گیرانه‌تری در مدیریت آب به کار گرفته‌اند. نمونه اخیر آن «توافق آبی اتحادیه اروپا» است که در سال ۲۰۲۳ به تصویب رسیده‌است.

دکتر حسین طبری، استاد دانشکده مهندسی کاربردی دانشگاه آنتورپ بلژیک به یورونیوز فارسی می‌گوید: «کم‌بارشی به‌عنوان یکی از پیامدهای مهم تغییر اقلیم، تهدیدی جدی برای منابع آبی و امنیت آب در سراسر اروپا به شمار می‌آید. کشورهای اروپایی با هدف کاهش تأثیرات این چالش، به تدوین و اجرای استراتژی‌های جامع پرداخته‌اند که شامل مدیریت پایدار منابع آبی، بازسازی اکوسیستم‌ها، و افزایش آگاهی عمومی است».

به گفته این هیدرولوژیست، توافق آبی اتحادیه اروپا (EU Blue Deal) یکی از مهم‌ترین چارچوب‌های سیاستی در اروپا برای مقابله با کم‌بارشی است. این توافق بر تضمین امنیت آبی، تاب‌آوری در برابر خشکسالی، و مدیریت پایدار منابع آبی تمرکز دارد.»

توافق آبی اتحادیه اروپا در حالی در قالب ۲۱ دستورالعمل به تصویب رسید که در بیانیه آن تصریح شده‌است که «با توجه به ماهیت حیاتی آب و اهمیت چالش‌های پیش‌رو، آب را نمی‌توان به یک سیاست صرفاً زیست محیطی در قرارداد سبز محدود کرد، بلکه باید به عنوان یک اولویت استراتژیک مستقل، مکمل استراتژی کربن‌زدایی و ادغام در تمام سیاست‌های اتحادیه اروپا اتخاذ شود».

دکتر طبری، اهداف کلیدی این چارچوب را «تضمین دسترسی عادلانه و پایدار به آب»، «حفظ اکوسیستم‌های آبی و تنوع زیستی» و «مقابله با چالش‌هایی نظیر خشکسالی، سیلاب‌ها، و آلودگی منابع آبی» برشمرده و ۴ استراتژی کلیدی برای مقابله با کم‌بارشی را راهکار دولت‌های عضو اتحادیه در این زمینه عنوان می‌کند.

به گفته این استاد دانشکده مهندسی کاربردی دانشگاه آنتورپ بلژیک، «سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های سبز و آبی»، «بهبود کارایی سیستم‌های آبی»، «مدیریت تقاضای آب و استفاده مجدد» و «ارتقای آگاهی و مشارکت عمومی» چهار استراتژی کلیدی برای مقابله با کم‌بارشی است.

دکتر طبری با تاکید بر این که «توافق آبی اتحادیه اروپا الهام‌بخش بسیاری از توافق‌ها و برنامه‌های مشابه در کشورهای مختلف اروپایی بوده است» می‌افزاید: «اعضای اتحادیه اروپا برای تطبیق با این چارچوب، توافق‌ها و ابتکارات منطقه‌ای و کشوری خود را به منظور مدیریت منابع آبی و مقابله با اثرات تغییرات اقلیمی به اجرا درآورده‌اند. برای مثال، در منطقه فلاندرز بلژیک، توافق آبی منطقه‌ای به‌طور خاص برای مقابله با کم‌بارشی و بحران‌های آبی در تابستان سال ۲۰۲۰ طراحی شد. این برنامه شامل بیش از ۷۰ اقدام بلندپروازانه است که به طور ویژه بر مقابله با خشکسالی و کم‌آبی تمرکز دارد و اقدامات متنوعی را برای بهبود مدیریت منابع آب و افزایش تاب‌آوری در برابر بحران‌های آبی در این منطقه دربر می‌گیرد.»

براساس آنچه این استاد دانشکده مهندسی کاربردی دانشگاه آنتورپ بلژیک توضیح می‌دهد «اقدامات قابل توجهی از جمله بازسازی ۸۸ کیلومتر از زیرساخت‌های آبی، ایجاد بیش از ۶هزار و ۳۰۰ هکتار تالاب و جمع‌آوری ۴ تا ۸ میلیون مترمکعب آب باران اضافی برای استفاده مجدد به اجرا درآمده است».

یورونیوز فارسی