دولت ملی، میراث بزرگ مصدق برای آیندگان

این متن کوتاه شده برای سخنرانی در مراسم صدو سی سالگی (یکشنبه اول جولای ۲۰۱۲، ۱۱ تیرماه ۱۳۹۱، کلن – آلمان) زادروز دکتر محمد مصدق تدوین شده است.

امروز دور هم جمع شدیم تا ۱۳۰ سالگی زادروز شخصیتی را گرامی داریم که بخشی از تاریخ سیاسی معاصر را بخود اختصاص داده است. دیگر سخنرانان میهمان و میزبان امروز ما از زوایای مختلف از شخصیت و اقدامات سیاسی وی سخن رانده و موشکافانه به نکات مهم و آموزنده‌ای اشاره کردند که در واقع حق کلام ادا شد. شاید سخنان کوتاه من تکراری باشد از آنچه گفته و شنیده شده است. اما بر نصیحت پدر عمل می‌کنم که می‌گفت انسان‌های بزرگ تمام نخواهند شد...

خانم ها و آقایان. مدعوین محترم خدمت شما سلام عرض می‌کنم.

موضوع سخنرانی امروز من دولت ملی، میراث بزرگ مصدق برای آیندگان است که سعی کردم در زمانی کوتاه بدان بپردازم... من فهرست وار از نخست وزیری احمد قوام شروع می‌کنم و با دولت و صدارت مصدق تمام خواهم کرد.

چنانکه مستحضرید از صدرات احمد قوام در سال ۱۳۲۴ تا کودتا در ۱۳۳۲ یعنی هشت سال، ده نخست وزیر در ایران به صدرات رسیدند. اما در ۱۶ اسفند ۱۳۲۹ در تهران نجاری بیست و شش ساله تحریک شده‌ای به نام خلیل طهماسبی تروری را در مسجد شاه تهران در مجلس ترحیم آیت‌الله فیض انجام داد که جامعه سیاسی ایران را تکان داد و در روحیه مجلسیان کشور تاثیر عمیقی گذاشت و در راستای این اقدام روز بعد از ترور رزم آرا "طرح ملی شدن نفت" در جلسه کمیسیون نفت مطرح شد و در ۱۷ اسفند ۱۳۲۹ طرح "ملی شدن نفت" به اتفاق آراء در جلسه کمیسیون نفت به تصویب رسید و با کمال تاسف ترور و تروریسم در تاریخ سیاسی کشور ما ایران؛ نسخه مطلوب مخالفان قرار گرفت.

ترور رزم آرا گرچه اولین ترور سیاسی در تاریخ معاصر ایران نبود گویا اولین ترور سیاسی را باید قتل میرزا علی اصغر خان اتابک صدراعظم دوران قاجاریه دانست. جالب توجه این است که گفته شد برای قاتل وی که عباس آقاصراف تبریزی (قاتل در ۲۱ رجب ۱۳۲۵ با شلیك گلوله‌ای در دهانش خود را كشت) نام داشت، مراسم عزاداری با شكوهی برگزار اما برای اتابك تنها سوگواری ساده‌ای از سوی بستگان نزدیکش برپا شد. در مورد خلیل طهماسبی نیز چنان رفت و فدائیان اسلام خواستار آزادی وی شدند چون قاتل نه تنها عملش منع نشد بلکه تشویق نیز شد... ناگفته نماند قتل اتابك زمانی روی داد كه قرارداد ۱۹۰۷ به امضاء رسید و کشور ما ایران عصر نا آرامی خود را تجربه می‌کرد و در مورد تقسیم خود توانائی نداشت.

با ترور رزم آرا توسط فدائیان اسلام که جامعه را ملتهب کرد، توده به روشنی می دید که چگونه و چه ساده، اراده عده‌ای قلیل از طریق ترور یک شخص، کل جامعه را تحت تاثیر قرار داده و خاستگاه‌های جامعه تغییر شکل و یا از میان می‌رود... با ترور رزم‌آرا و بوجود آمدن مشکلات و بحران‌های پی در پی مجلس به حسین علا رای مثبت داد... علا گرچه از اشراف زادگان بود و مورد توجه دربار، جبهه ملی نیز به خاطر سابقه مبارزاتی با وی موافق بود و امیر علائی در کابینه علا راه یافت.... در دوران صدرات کوتاه علا و کابینه وی اتفاقاتی افتاد که در تاریخ سیاسی ایران تاثیر گذاشت. در دوران نخست وزیری وی کاشانی از تبعید برگشت. تهدید نامه نواب صفوی از رهبران فدائیان اسلام علا را مورد خطاب قرار داد... طرح ملی شدن نفت به مجلس ارائه و در ۲۹ اسفند به تصویب سنا رسید. بدین ترتیب یک اقلیت کوچک در مجلس ایران یعنی جبهه ملی که به اراده و پشتیبانی ملی اعتقاد داشت، توانست این خواست ملی را که استقلال سیاسی کشور را تضمین می‌کرد به تصویب رساند.

از زمان نخست وزیری قوام و تشکیل مجلس پانزدهم تا کودتا علیه دولت ملی تقریبا یک دهه این سئوال تاریخی در حافظه ملت ایران بوجود آمده بود که مفهوم اراده ملی چیست و چگونه خلق و عملکرد دارد...؟ و یا اینکه دولت ملی چیست و چه خصوصیاتی را با خود بهمراه دارد...؟

زمانی که احمد قوام به صدرات رسید و دولت خویش را تشکیل داد ایران چه از نظر داخلی و چه خارجی با بحران روبرو بود. قوام بقدر کافی سرگرم رفع بحران‌های موجود بود که نه توان پاسخگوئی به این مفاهیم را داشت و نه اصولا این سیاست مدار زیرک اعتقادی به اراده ملی داشت. وی با آغاز کار خود سعی کرد به آمریکائی‌ها برای رفع بحران سیاسی نزدیک شود و دلسردی روسها را از این اقدام را نیز مطمح نظر داشت. برای این منظور پست وزارت امورخارجه را برای خود محفوظ نگهداشته بود و کم کم مشکل خارجی را مهمتر از داخلی قلمداد می‌کرد. با دادن پیشنهاد امتیاز نفت شمال به روسها، سعی می‌کرد جنوب کشور را در اختیار آمریکائی بگذارد. جالب است که این سیاستمدار که اعتقاد آنچنانی به حزب نداشت، برای مهار مشکلات و بکارگیری دوستان نزدیکش دست به تشکیل حزبی به نام دموکرات زد. گفته می‌شد که نیت قوام از تشکیل حزب دموکرات محدود کردن جناح راست و مشغول کردن جناح چپ بود که توان ربودن فرصت‌ها را داشته باشد.

با روی کار آمدن دولت رزم آرا و ۱۲ چهره جدید در کابینه خویش، سعی کرد برای رفع کمبودهای اقتصادی و پیش بردن برنامه هفت ساله در رابطه با اصلاحات اجتماعی و اداری به آمریکائی ها نزدیک شود. البته این تصمیم دور از چشم روسها نبود و می‌رفت که رابطه با آنان به سردی گراید. با ترور رزم آرا و روی کار آمدن علا بازار آشفته سیاسی داخلی روز بروز پر رونق تر شد.

با روی کار آمدن دکتر مصدق و تشکیل کابینه جدید مسئله نفت دوباره مطرح و این‌بار در سطح جهانی مطرح شد. وی بخوبی می‌دانست تا مسئله ملی شدن نفت در کشور حل نشود مشکلات مملکت همچنان باقی خواهد بود. نمایندگان مجلس در آن دوره که بیشتر از عوامل خارجی و دربار بودند نه اعتقادی به ملی شدن صنعت نفت داشتند و نه به استقلال سیاسی کشور اهمیت می‌دادند. زمانی که تاسیسات نفت در استان خوزستان تعطیل و نیروی دریائی انگلیس در اواخر پائیز ۱۳۳۰ درخلیج فارس مستقر شد، دکتر مصدق و دولت وی وارد یک جنگ نا خواسته دیپلماسی شدند... ونمایندگان جناح راست بالاخره متوجه تهدید جدی انگلیس شدند...

کابینه مصدق و شخص وی از این تاریخ به بعد باید در دو جبهه داخلی و خارجی می‌جنگید. در جبهه داخل در تیرماه ۱۳۳۱ با استفاده از حق قانونی نخست وزیر در تعیین وزیر جنگ، برای اولین بار بود که یک نخست وزیر در برابر شاه قرار گرفت و وی را به نقض قانونی اساسی گوشزد کرد. البته با این اقدام مشکلات زیادی را برای خود بوجود آورد.

سئوال مطرح است که چه ویژگی‌هائی باید دولت ملی داشته باشد که بتواند درسی برای آیندگان باشد. چنانکه می‌دانیم ایران در منطقه تنها کشوری است که عمر پارلمانش به بیش یک قرن می‌رسد. قانون اساسی آن تدوین شده بود. قوای سه گانه آن موجود، نمای دولت مدرن در کشور از صدر مشروطیت شکل و تکامل یافته بود... تقسیمات کشوری و نظامی... وجود وزارتخانه و موسسات علمی و سازمان‌های کشوری کشور ما را از کشورهای دیگر منطقه جدا می‌کرد. با این همه توسعه سیاسی و علمی با وجود استبداد کهن کشور ما را از گردونه پیشرفت جهانی عقب انداخت. متاسفانه با وجود ثروت بیکرانی که طبیعت به کشور ما اهدا کرده است باز وضع سیاسی – اقتصادی مردم از صدر مشروطیت تا بحال تاثیرات محسوسی نداشته است...

یکی از ویژه‌گیهای دولت مصدق که برای اولین بار در تاریخ سیاسی ایران بی‌سابقه بود... استقلال دولت از حاکمیت موجود بود. اولین بار بود دولتی کارگزار حاکمیت نبود برعکس حاکمیت را مجبور کرد در سیاست دخالت نداشته و از دخالت در امور سیاسی کشور پرهیز کند. این ارثیه گرانبهائی است که دولت ملی مصدق برای آیندگان بجای گذاشت. چنانکه بخوبی می‌دانیم که اکثر دولت‌های قبل و بعد از وی تا امروز بهره‌ای از استقلال نبرده و همیشه به نوعی کارگزار شاه و شیخ بوده‌اند... و این مهم در عمل خود را نشان داد.

قطع بخشی از بودجه دربار و اختصاص آن به وزارت بهداری، نظارت کامل دولت بر بنیاد خیریه سلطنتی، منع شاه در ارتباط با دیپلماتهای خارجی، اجبار اشرف پهلوی به ترک کشور و مهمتر از آن تغییر نام وزارت جنگ به وزارت دفاع، کاهش بودجه نظامی و نیروهای اطلاعاتی، در اختیار گرفتن تمام قدرت که از شهریور ۲۰ در اختیار شاه بود... تشکیل کمیسیونهای مختلف زیر نظر وزارت اقتصاد و دارائی جهت رسیدگی به دعاوی خرید تسلیحات نظامی و رسیدگی به ترفیع نیروی نظامی، پایان دادن به ماموریت هیئت نظامی آمریکا و اخراج افسران و ژنرالهای ارتش در این رابطه. این اقدامات دولتی با عمری بسیار کم بود که می‌کوشید آینده ساز باشد و سنگ بنای حکومتی قانونی را بنا گذارد...

این دولت به ریاست دکتر محمد مصدق بخوبی می‌دانست که تنها اصلاحات در امور انتخابات، امور قضائی و آموزشی ضروت توسعه کشور است. گرفتن قدرت ویژه شش ماهه از مجلس به وی امکان می‌داد قانون اصلاحات ارضی را وضع کند تا بتواند شوراهای روستائی تشکیل و سهم دهقانان از محصول سالانه ۱۵ درصد افزایش یابد. با وضع قانون مالیاتی که در آن دوره بی‌نظیر بود، بار مالیاتی را از دوش مصرف کنندگان بکاهد. از وزرای دادگستری؛ کشور و فرهنگ خواسته شد در ساختار های قضائی، انتخاباتی و آموزشی اصلاحات شود با اینکه سنا این اقدامات را نادرست تشخیص میداد.

دکتر مصدق با پشتیبانی مجلس و کابینه خویش در اواسط خرداد ۱۳۳۲ تقریبا بر اوضاع نابسامان کشور مسلط شد. سازمان‌های دولتی برای اصلاحات و توسعه کشور برنامه‌ریزی کردند. نفوذ شاه تقلیل و به شاهی تشریفاتی تبدیل شد. نفت ملی شد. مبارزه منفی را عملی ساخت. شیلات شمال را از روسها باز پس گرفت. و کم کم می‌رفت تا جامعه به طبقه متوسط سپرده شود و جامعه شهروندی و مدنی رشد و اراده ملی تقویت شود.

دکتر مصدق با آگاهی کامل به علم حقوق قانون اساسی کشور را در سطح جامعه سیاسی مطرح کرد و در شرابط بحرانی نه تنها بدان رجوع می‌کرد به آرای عمومی نیز توجه ویژه داشت. باور و اطمینان ملت ایران به دولت ملی، خود درس بزرگی است برای آیندگان. در مورد حق رای به زنان موفقیت کسب نکرد چون روحانیون بویژه کاشانی دولت را از این عمل منع کرد. ناگفته نماند که طلاب برای ابراز مخالفت خویش با این اقدام. به خیابانهای قم ریختند و چندین زخمی و کشته بجای گذاشتند. دخالت دین و طلاب در سیاست از زمان صدرارت قوام ظاهری محسوس بخود یافت. در دوره صدارت علا و مصدق شدت گرفت و در دوران کودتا به اوج رسید. تقریبا اولین مخالفت را خلیل ملکی که از یاران دکتر مصدق بود آغاز واز دخالت روحانیون در سیاست اعتراض میکرد.

با موفقیت کودتا عمر کوتاه و پربار دولت قانونی و ملی و کابینه دکتر محمد مصدق به پایان رسید. ایران وارد مرحله دیگری از تاریخ سیاسی خود شد و ملت ایران با گذشت بیش از نیم قرن هنوز هم از نبود آزادی، دموکراسی و حاکمیت قانون محروم است.

با تشکر از حوصله شما.
یکشنبه 11 تیرماه 1391 کلن - آلمان