بحران آب در ایران؛ تهدیدی برای ثبات نظام اسلامی

* دکتر شارونا مازالیان لوی، کارشناس مسائل ایران، می‌گوید قطعی‌های طولانی‌مدت آب، مخازن خالی و نابودی محصولات کشاورزی می‌تواند زمینه‌ساز ناآرامی‌های اجتماعی شود.

«ایران در حال خشک شدن است.» این هشدار را دکتر شارونا مازالیان لوی از مرکز مطالعات ایران در دانشگاه تل‌آویو مطرح کرده و تصویری نگران‌کننده از یکی از مهم‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی پیش روی جمهوری اسلامی ارائه می‌دهد.

مازالیان لوی تأکید کرد: «ایران با بحرانی بی‌سابقه در حوزه‌ی آب مواجه است که ثبات کشور را تهدید می‌کند.» او توضیح داد که عوامل متعددی در شکل‌گیری این بحران نقش داشته‌اند و چندین استان مهم کشور به نقطه‌ای رسیده‌اند که می‌توان آن را «نقطه‌ی اوج بحران» دانست.

بر اساس گفته‌های مازالیان لوی، وزارت نیروی ایران هفته‌ی گذشته اعلام کرد که استان‌های تهران، اصفهان، خراسان رضوی و یزد با بحران شدید آب روبه‌رو هستند. او وضعیت نگران‌کننده‌ی سد کرج را که منبع تأمین آب میلیون‌ها نفر در تهران و مناطق اطراف آن است، برجسته کرد.

او گفت: «ظرفیت سد کرج اکنون تنها ۶ درصد است.» وی با اشاره به گزارش‌های خبرگزاری تسنیم افزود: «۹۴ درصد از حجم مخزن این سد خالی است.» او هشدار داد که این وضعیت فقط یک مسئله‌ی زیست‌محیطی نیست، بلکه می‌تواند به‌عنوان یک عامل تحریک‌کننده‌ی ناآرامی‌های اجتماعی و بی‌نظمی عمل کند و در نهایت ثبات ملی را تهدید نماید.

مازالیان لوی دو عامل اصلی این بحران را «مدیریت ضعیف در بخش آب» و همچنین رشد جمعیتی بیش از ۲۵۰ درصد در عرض ۵۰ سال دانست. او توضیح داد: «این مسئله شامل برداشت بیش از حد از منابع طبیعی آب و سفره‌های زیرزمینی تا حد تخلیه‌ی کامل آن‌ها می‌شود.» 

با این حال، مازالیان لوی ریشه‌های این بحران را به گذشته‌ای دورتر نسبت داد. به گفته‌ی او، پس از انقلاب ۱۳۵۷، ایران در انزوای بین‌المللی قرار گرفت و مجبور شد یک نظام اقتصادی خودکفا ایجاد کند. رهبران مذهبی، از جمله رهبر وقت، روح‌الله خمینی، مردم را به کشاورزی و زراعت به‌عنوان شیوه‌ی زندگی ترغیب کردند و این سیاست را با استناد به متون مربوط به پیامبر اسلام توجیه نمودند.

او توضیح داد: «این سیاست کشاورزی، میزان مصرف آب را به‌شدت افزایش داد، آن هم در شرایطی که کشور همچنان به سیستم‌های آبیاری قدیمی و ناکارآمد متکی بود.» هم‌زمان، ایران با رشد جمعیتی عظیمی روبه‌رو شد و جمعیت آن از حدود ۳۷ میلیون نفر در آستانه‌ی انقلاب به حدود ۹۰ میلیون نفر در حال حاضر رسید.»

مازالیان لوی همچنین اشاره کرد که ورود میلیون‌ها مهاجر افغانِ فاقد مدارک قانونی، فشار بیشتری بر منابع آبی وارد کرده و موجب افزایش تصاعدی تقاضای آب شده است. مهاجرت به شهرها نیز این بحران را تشدید کرده، به‌ویژه با انتقال ساکنان مناطق روستایی به شهرهای بزرگی مانند تهران، مشهد و کرج که فشار مضاعفی بر منابع آبی شهری وارد کرده است.

او توضیح داد: «مهم‌ترین رود افغانستان، یعنی هیرمند، به ایران می‌ریزد.»

مازالیان لوی با اشاره به توافق‌نامه‌ی سال ۱۹۷۳ (۱۳۵۱) میان ایران و افغانستان گفت: «بر اساس این توافق، افغان‌ها متعهد شدند سالانه حدود ۸۲۰ میلیون متر مکعب آب را به ایران منتقل کنند (با امکان کاهش این میزان در صورت کم‌آبی). با این حال، اخیراً دولت افغانستان این توافق را نقض کرده و جریان آب ورودی به جمهوری اسلامی را مسدود کرده است. این اقدام، روابط پرتنش میان همسایگان شیعه و سنی را بیش از پیش وخیم‌تر کرده است.» 

ناآرامی‌های اجتماعی و افزایش نارضایتی‌ها

پیامدهای این تحولات در سراسر جامعه‌ی ایران احساس می‌شود. مازالیان لوی وضعیت وخیمی را توصیف کرد که در آن، مقامات به‌طور عمدی خطوط انتقال آب را قطع می‌کنند، آن هم برای مدت‌های طولانی و بدون اطلاع قبلی.

او با اشاره به شواهد تصویری از شهر اهواز گفت: «مردم با آب کدر و حتی گل‌آلود از شیرهای آب مواجه می‌شوند.» او افزود: «تانکرهای آبرسانی در سراسر کشور به کار گرفته شده‌اند، تیم‌های پزشکی بدون آب مجبور به آماده‌سازی برای جراحی می‌شوند، و فعالیت‌های روزمره‌ی خانوارها بدون هیچ‌گونه هشدار قبلی مختل می‌شود.» 

مازالیان لوی به نمونه‌ای از یک گزارش خبری اشاره کرد که در آن، یک شهروند ناراضی در شهر پردیسِ استان تهران شکایت داشت که آب فقط دو ساعت در روز در دسترس است.

بخش کشاورزی به‌شدت آسیب دیده است. کشاورزان ناچار شده‌اند محصولات پرمصرفی مانند گندم و برنج را کنار بگذارند و به کشت محصولاتی روی آورند که با شرایط خشکسالی سازگارترند. بسیاری از آن‌ها به‌طور کلی کشاورزی را رها کرده و برای یافتن مشاغل جایگزین به شهرها مهاجرت کرده‌اند.

مازالیان لوی هشدار داد: «تنوع محصولات زراعی کاهش یافته و امنیت غذایی کشور در معرض تهدید قرار گرفته است.» او تأکید کرد که کمبود واقعی در زمینه‌ی میوه‌ها، سبزیجات، حبوبات، غلات و روغن‌ها به وجود آمده است که این امر موجب افزایش قیمت مواد غذایی و وابستگی بیشتر به واردات شده است.

این وابستگی در شرایط تورم افسارگسیخته‌ای که ایران در سال‌های اخیر تجربه کرده، به‌ویژه مشکل‌ساز شده است. تورم شدید، قیمت مواد غذایی وارداتی را بی‌ثبات و برای بسیاری از ایرانیان غیرقابل‌تحمل کرده است.

تأثیر مستقیم بحران آب بر طبیعت

یکی دیگر از قربانیان مستقیم بحران آب در ایران، خود طبیعت است؛ نمونه‌ی بارز آن دریاچه‌ی ارومیه است، دریاچه‌ای شور که در شمال غرب ایران، بین استان‌های آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی واقع شده است.

مازالیان لوی توضیح داد که در گذشته، این دریاچه یکی از بزرگ‌ترین دریاچه‌های نمکی جهان و بزرگ‌ترین دریاچه‌ی خاورمیانه با مساحتی حدود ۵۷۰۰ کیلومتر مربع بوده است. با این حال، طبق برآوردها، مساحت آن اکنون به کمتر از ۱۰۰۰ کیلومتر مربع کاهش یافته است.

او گفت: «در چند دهه‌ی اخیر، دریاچه‌ی ارومیه با خشکی قابل‌توجهی مواجه شده که منجر به کاهش چشمگیر اندازه‌ی آن شده است.» 

مازالیان لوی عوامل مختلفی را در این روند دخیل دانست:

«نخست، در کشور سدهای متعددی روی رودها و جویبارهایی که به این دریاچه می‌ریزند، احداث شده است تا نیازهای بخش کشاورزی، آبیاری و صنایع منطقه تأمین شود. این انحراف منابع آبی، میزان ورودی آب به دریاچه را کاهش داده است.»

او افزود: «دوم، تغییرات اقلیمی و کاهش بارندگی نیز میزان آبی را که به دریاچه می‌رسد، کم کرده است. سوم، برداشت بیش‌ازحد از منابع آب زیرزمینی و استخراج نمک از این منطقه برای تولید نمک صنعتی و مواد غذایی نیز بر سطح آب تأثیر گذاشته است.»

مازالیان لوی گفت که خشک شدن دریاچه‌ی ارومیه به اکوسیستم منطقه نیز آسیب زده است.

او توضیح داد: «این دریاچه زیستگاهی مهم و مرکزی برای طیف وسیعی از جانوران بود، از جمله کَل و بُز ایرانی، گوسفند وحشی، ماهی‌هایی با تحمل ویژه در برابر شوری آب، و پرندگانی مانند پلیکان، اردک، فلامینگو و غیره.» وی افزود: «برخی از گونه‌های منحصر‌به‌فرد منقرض شده یا از چشم‌انداز منطقه ناپدید شده‌اند و تنوع جانوری به‌شدت کاهش یافته است.»

اما این تنها آسیب واردشده نبود؛ ساکنان منطقه نیز تحت تأثیر قرار گرفته‌اند. کاهش سطح آب باعث بروز پدیده‌های جدیدی شده که زندگی آن‌ها را دشوار کرده است، از جمله طوفان‌های نمکی و گرد و غبار که بیماری‌های تنفسی و سوزش چشم را به همراه داشته‌اند.

مازالیان لوی خاطرنشان کرد: «صنعت گردشگری محلی و ماهیگیری نیز آسیب دیده است. طی یک دهه‌ی گذشته، دولت ایران وعده‌ی احیای این دریاچه را داده، اما این چالشی بسیار پیچیده است. برخی سدها باز شده‌اند تا جریان طبیعی آب به دریاچه بازگردد، اما به نظر نمی‌رسد که این اقدامات برای تغییر وضعیت کافی باشد.»

در نهایت، مازالیان لوی تأکید کرد که آب – بنیادی‌ترین منبع حیات – به عاملی حیاتی تبدیل شده است که می‌تواند سرنوشت ثبات و تاب‌آوری ایران را تعیین کند. او افزود که درخواست‌های دولت برای صرفه‌جویی در مصرف آب تأثیر چندانی نداشته است، چراکه در جامعه‌ای که بحران روزبه‌روز شدیدتر می‌شود، به گفته‌ی او، «هر کس به فکر خودش است.»

نوشته‌ی اوهاد مرلین
روزنامه‌ی جروزالم پست