درخواست فرانسه برای اجرای مکانیسم ماشه ایران

مکانیسم ماشه چیست و کشورهای اروپایی چطور می‌توانند آن‌را فعال کنند؟

امانوئل ماکرون، رئيس جمهوری فرانسه روز دوشنبه گفت که شتاب برنامه‌ای ایران «در حال رسیدن به نقطه‌ بی‌بازگشت است» و این مسئله باعث می‌شود که در ماه‌های آینده این پرسش پررنگ‌تر شود که «آیا باید از مکانیسم ماشه استفاده کنیم یا خیر؟» اما مکانیسم ماشه چیست و اروپا چطور می‌تواند آن‌را فعال کند؟

در ماه‌های اخیر بحث‌های زیادی در خصوص احتمال فعال شدن مکانیسم ماشه یا «اسنپ‌بک» مطرح شده است. اما این ساز و کار چیست و فرآیند اجرای آن به چه نحوی خواهد بود و در صورت اجرا چه تبعاتی در پی دارد؟

موضوع بر سر چیست؟

با توافقنامه هسته‌ای برجام که در سال ۲۰۱۵ بین ایران و شش قدرت جهانی منعقد شد، ایران متعهد شد تا در ازای لغو تحریم‌های جهانی، محدودیت‌ها و نظارت‌های جهانی را بر برنامه هسته‌ای خود بپذیرد.

این توافق که در وین امضا شد بعدتر با قطعنامه ۲۲۳۱ به اتفاق آرا به تصویب اعضای شورای امنیت سازمان ملل رسید.

در جریان مذاکرات وین دولت آمریکا موفق شد بندی را در توافق نهایی بگنجاند که امکان بازگرداندن تمامی تحریم‌ها را در صورت تخطی ایران از اجرای تعهدات برجامی فراهم می‌کرد.

این بند اجازه می‌دهد که تمامی تحریم‌ها به صورت خودکار بازگردند، بدون آنکه اعضای شورای امنیت در این خصوص از حق وتو برخوردار باشند.

در آن زمان ایالات متحده بیم آن را داشت که روسیه یا چین بازگشت مجدد تحریم‌ها را وتو کنند و به همین دلیل تلاش زیادی کرد تا امکان وتو را در این خصوص لغو کند. بر مبنای مکانیسم ماشه، در صورتی که «کشورهای عضو این توافق» تصمیم بگیرند آن‌را فعال کنند و شورای امنیت سازمان ملل هم به آن رای دهد، قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل که تمامی قطعنامه‌های پیشین آن شورا علیه ایران را لغو کرده بود، لغو خواهد شد و در نتیجه تمام تحریم‌ها دوباره علیه ایران فعال می‌شوند.

به عبارت دقیق‌تر در شورای امنیت در خصوص «استمرار تعلیق تحریم‌های ایران» که به استناد قطعنامه ۲۲۳۱ غیرفعال شده‌اند رای‌گیری می‌شود و در صورتی که اعضا به آن رای مثبت دهند مکانیسم ماشه فعال نمی‌شود و تحریم‌های ایران همچنان غیرفعال می‌مانند. اتفاقی که پیش‌تر یک بار رخ داده است.

تلاش ناکام آمریکا برای فعال کردن مکانیسم ماشه

در سال ۲۰۲۰ ایالات متحده تلاش کرده بود تا با استناد به یک بند قطعنامه ۲۲۳۱، تمامی تحریم‌های تعلیق‌شده علیه ایران را بازگرداند اما با توجه به این که آمریکا در سال ۲۰۱۸ با تصمیم دونالد ترامپ از برجام خارج شده بود و دیگر «عضوی از توافق» نبود نتوانست به هدف خود برسد و در این مسیر شکست خورد.

در متن قطعنامه ۲۲۳۱ آمده است که هر کشور «شرکت‌کننده» در توافق هسته‌ای می‌تواند در صورتی که کشور دیگر را ناقض تعهد تشخیص دهد، درخواست فعال شدن این مکانیسم را ارائه دهد.

اما از آنجایی که ایالات متحده در سال ۲۰۱۸ از این توافق خارج شده بود، اروپا استدلال آمریکا را نپذیرفت و این کشور را به لحاظ قانونی عضوی از برجام به شمار نیاورد. این در حالی است که ایالات متحده مدعی بود که از برجام خارج شده و نه از قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت و در نتیجه می‌تواند همچنان یکی از اعضای آن به شمار رود و در نتیجه خواهد توانست مکانیسم ماشه را فعال کند.

در اوت سال ۲۰۲۰ مایک پمپئو، وزیر خارجه وقت درخواست برای فعال‌سازی این مکانیسم را به شورای امنیت سازمان ملل ارائه کرد اما در نهایت از ۱۵ عضو، ۱۳ کشور با آن مخالفت کردند تا درخواست آمریکا با قاطعیت رد شود.

مراحل فعال‌سازی مکانیسم ماشه

مراحل فعال‌سازی مکانیسم ماشه در ۶ سطح مختلف صورت می‌گیرد که در ادامه آنها را مرور می‌کنیم:

۱- اعلام عدم پایبندی
اگر یکی از طرف‌های برجام معتقد باشد که ایران به تعهدات خود عمل نمی‌کند، می‌تواند این موضوع را به کمیسیون مشترک برجام ارجاع دهد.

۲ - بررسی در کمیسیون مشترک
کمیسیون مشترک، متشکل از نمایندگان همه طرف‌های برجام، ظرف ۱۵ روز موضوع را بررسی می‌کند. این مدت با توافق طرفین قابل تمدید است.

۳ - ارجاع به وزرای خارجه
اگر کمیسیون مشترک نتواند مسئله را حل کند، موضوع به وزرای خارجه کشورهای عضو برجام ارجاع می‌شود که آن‌ها نیز ۱۵ روز برای حل اختلاف فرصت دارند.

۴ - تشکیل هیئت مشورتی
در صورت عدم توافق در سطح وزرا، هیئتی سه‌نفره شامل نماینده کشورمدعی، نماینده مقابل و یک عضو بی‌طرف تشکیل می‌شود تا ظرف ۱۵ روز نظر مشورتی ارائه دهد.

۵ - ارجاع به شورای امنیت
اگر اختلاف همچنان باقی بماند، شاکی می‌تواند موضوع را به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع دهد. شورای امنیت ۳۰ روز فرصت دارد تا درباره ادامه تعلیق تحریم‌ها تصمیم‌گیری کند. به عبارت دیگر موضوع اینجا صدور قطعنامه یا تحریم‌های جدید نیست بلکه مسئله «ادامه تعلیق تحریم‌ها» که مطابق با قطعنامه ۲۲۳۱ اجرایی شده به رای گذاشته می‌شود.

۶ - بازگشت تحریم‌ها
در صورتی که مانند سال ۲۰۲۰ کشورهای عضو شورا به ادامه این تعلیق رای مثبت دهند، در آن صورت مکانیسم ماشه فعال نخواهد شد اما اگر رای بیاورد، دیگر آن قطعنامه کنار می‌رود و تمام تحریم‌هایی که بر اساس آن قطعنامه لغو شده بودند نیز دوباره فعال می‌شوند.

نزدیک شدن به پایان محدودیت‌های برجام

در توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ بندهایی از غروب برجام در آن گنجانده شده که بر اساس آن محدودیت‌های اعمال شده بر برنامه هسته‌ای ایران در زمان‌های مشخصی منقضی می‌شوند. در اکتبر ۲۰۲۵ یکی از مهم‌ترین ابزارهای نظارتی کشورهای غربی علیه ایران یعنی همان فعال کردن مکانیسم ماشه منقضی خواهد شد.

در نتیجه در پایان اکتبر ۲۰۲۵ دیگر کشورهای عضو برجام نمی‌توانند به دلیل عدم پایبندی ایران به تعهدات خود این مکانیسم را فعال سازند. به همین دلیل هم در ماه‌های اخیر بحث‌ها در خصوص احتمال فعال کردن این ساز و کار پیش از رسیدن به ضرب الاجل پررنگ‌تر شده است.

در نتیجه ناظران بر این باورند در صورتی که در ماه‌های آینده ایران و قدرت‌های غربی بر سر وضعیت برنامه هسته‌ای ایران با یکدیگر به توافق دست نیابند می‌توان انتظار داشت که این بار مکانیسم ماشه با درخواست یکی از کشورهای اروپایی عضو برجام یعنی بریتانیا، فرانسه یا آلمان به شورای امنیت فرستاده شود.

یورونیوز فارسی