ايران امروز

راه دراز مصر تا دموکراسی واقعی

جواد طالعی (دفتر اروپائی شهروند)
جمعه ١٩ فروردين ١٣٨٤

اشاره:
سرنوشت کشورهائی که در حوزه خاورمیانه بزرگ قرار گرفته اند، به یکدیگر گره خورده است. پس از سرنگونی طالبان در افغانستان و صدام حسین در عراق، اکنون فشار بر کشورهای دیگر افزونی یافته است. آمریکائی ها، در حالی که روی انتقال قدرت سیاسی در کشورهائی نظیر ایران و سوریه تبلیغ می کنند، خواستار اصلاحات داخلی در کشورهای دوست خود نظیر عربستان و مصر نیز هستند. نسل های تازه نیز، در داخل این کشورها در برابر نسل کهنی که دهه ها است قدرت را در دست دارد به پا خواسته اند و دگرگونی هائی را می طلبند.
آنچه در کشورهای حوزه خاورمیانه بزرگ می گذرد، در بسیاری موارد همان است که در ایران تجربه می کنیم: دگرگونی نه با حربه انقلاب که در نتیجه جابه جائی نسل ها. در بیشتر این کشورها، در غیاب احزاب سیاسی قدرتمند و مردمی، این نهادهای غیردولتی مدافع حقوق بشر و جنبش های روشنفکری و دانشجوئی هستند که جوانه می زنند و برای تغییر اوضاع اجتماعی، فرهنگی و سیاسی فشار می آورند.
در چنین اوضاعی، ما، نیازمند دریافت اطلاعات مستقیم درباره کشورهای پیرامون خود هستیم. انفجار هریک از بشکه های باروت خاورمیانه، سراسر این منطقه را به آتش خواهد کشید. هر تحول مثبتی، در هریک از کشورهای این منطقه نیز، بر کشورهای دیگر اثر خواهد نهاد. با این انگیزه، به بررسی تحولات تازه مصر، الجزایر، عربستان سعودی، لبنان، سوریه و چند کشور دیگر خاورمیانه بپردازد. برای تسهیل این کار، از این شماره به بعد، پای صحبت روزنامه نگاران عربی می نشینیم که با رسانه های گروهی غربی همکاری دارند.
نخستین گفت و گو را با احمد فاروق روزنامه نگار مصری انجام داده ایم. احمد فاروق، با برخی از رسانه های گروهی آلمان، از جمله با بخش عربی صدای آلمان همکاری دارد.
دفتر اروپائی شهروند

● آقای فاروق! در ماه اکتبر سال جاری انتخابات ریاست جمهوری مصر برگزار خواهد شد. با توجه به این که حسنی مبارک تحت تاثیر اعتراضات داخلی و فشار خارجی طرح اصلاح قانون انتخابات را تقدیم پارلمان کرده است، تصور می کنید این دوره از انتخابات دگرگونی هائی را به همراه داشته باشد؟

- در ماه فوریه امسال مصر شاهد یک رخداد تاریخی بود. مبارک پس از مدت ها نادیده گرفتن فشارها، سرانجام طرحی را که به آن اشاره کردید تسلیم پارلمان کرد. مبارک اکنون به پایان چهارمین دوره ریاست جمهوری مصر نزدیک می شود که هر دوره آن هم شش سال طول کشیده است. در سال های اخیر، نه احزاب رسمی سیاسی، که نهادهای مدنی و غیردولتی برای انجام این تحول فشار آورده اند.

● آیا انتخاب رئیس جمهور برای دوره های متعدد از آغاز تشکیل جمهوری در قانون اساسی مصر منظور شده بود؟

- نه. به موجب قانون اساسی سال ١٩٧١ رئیس جمهور تنها می توانست برای دو دوره انتخاب شود. در سال ١٩٨٠ انورالسادات پس از قرارداد کمپ دیوید و آشتی با اسرائیل، مایل بود در قدرت بماند و به همین دلیل قانون اساسی را تغییر داد. اما خود در سال ١٩٨١ به وسیله خالد استانبولی ترور شد و جانشین او حسنی مبارک از اقداماتش بهره برد و تاکنون برای چهار دوره شش ساله در قدرت مانده است.

● مبارزات سیاسی دوره اخیر مصر چگونه شکل گرفت؟

- نهادهای غیردولتی، سازمان های مدافع حقوق بشر، روشنفکران و دانشجویان جبهه ای را به وجود آوردند که "کفایه" نام دارد. کفایه، یعنی دیگر بس است. این جنبش، در دوارن معاصر مصر برای نخستین بار امکان یافت دست به تظاهرات بزند. کفایه در برابر دادگاه عالی مصر اجتماع کرد و خواستار آن شد که حسنی مبارک خود صحنه سیاسی را ترک کند و جلوی نامزدی پسرش جمال مبارک را هم بگیرد.

● مهمترین ایرادی که مخالفان در ماده مربوط به انتخابات ریاست جمهوری متوجه قانون اساسی مصر می دانند چیست؟

- در این بخش، اولا رئیس جمهور می تواند برای دوره های متعدد و پیوسته نامزد شود. این اختیار سبب شده است که ریاست جمهوری در مصر مادام العمر شود و احتمالا در آینده شکل موروثی هم به خود بگیرد. علاوه بر این، در حال حاضر، همواره تنها یک نامزد که مورد تایید دو سوم نمایندگان مجلس باشد به مردم معرفی می شود و مردم باید به او رای آری یا نه بدهند. این امر اصولا راه را بر نامزدهای دیگر می بندد.

● اصلاحات پیشنهادی حسنی مبارک چه تغییری در این امر خواهد داد؟

- در صورت اعمال این اصلاحات، دیگر تایید دو سوم نمایندگان لازم نیست و دیگران هم می توانند نامزد ریاست جمهوری شوند.

● همینطور هم جمال فرزند ٤٢ ساله حسنی مبارک؟ او سه سال پیش به عنوان رئیس دفتر سیاسی حزب حاکم ناسیونال دموکرات برگزیده شد و غربی ها پیش بینی می کنند پس از اردن و سوریه، در مصر هم پسر بر تخت پدر بنیشند.

- بعید نیست. اما اتفاقا پس از آن که بشارالاسد در سوریه به جای حافط اسد نشست، حسنی مبارک گفت که مصر سوریه نیست و چنین اتفاقی در کشور او نخواهد افتاد.

● آیا در صورت اصلاح قانون اساسی در بخش انتخابات ریاست جمهوری ممکن است افراد صاحب نفوذی که تاکنون در حکومت نقش نداشته اند به صحنه انتخابات وارد شوند؟

- بله. حتی پیش از آن که مبارک طرح اصلاحی خود را تسلیم مجلس کند، سه نفر اعلام کرده بودند که حاضرند خود را نامزد مقام ریاست جمهوری کنند. این افراد عبارتند از: خانم نوال السعداوی نویسنده، فریدالدین ابراهیم رئیس مرکز مطالعات سیاسی قاهره و یک نماینده فعلی حزب وفد در پارلمان مصر به نام محمد فرید حسنین.

● فریدالدین ابراهیم چند سال پیش زندانی و بعد آزاد شد. علت زندانی شدن او چه بود؟

- او به همراه یک روشنفکر دیگر مصری فیلمی درباره فضاحت انتخابات مصر ساخته بود و به همین دلیل زندانی شد. البته اتهام اصلی او دریافت پول از کشورهای خارجی بود. در قوانین مصر نهادهای غیردولتی ( ان جی او ها) حق دریافت کمک مالی از کشورهای خارجی را ندارند. مرکز مطالعات سیاسی قاهره به ریاست فریدالدین ابراهیم هم یک نهاد غیر دولتی است.

● خانم نوال السعداوی را من به عنوان نویسنده فمینیستی می شناسم که به خاطر انتقادهای تندش از اسلام، دشمنی الازهر را علیه خود بر انگیخته است.

- همینطور است. حتی بارها مطرح شده است که الازهر ممکن است روزی او را تکفیر کند. اما خانم سعداوی نویسنده بسیار سرشناسی است که در غرب به ویژه در آمریکا حتی بیش از مصر شهرت دارد. در عین حال باید بگویم که شرکت او در انتخابات بیشتر جنبه سمبولیک خواهد داشت.

● حزب وفد در اواخر ماه مارس امسال تظاهراتی را هم در قاهره ترتیب داد که منتهی به دخالت خشونت بار پلیس و دستگیری حدود سی نفر شد. این حزب چه سابقه و موقعیتی دارد؟

- وفد یکی از قدیمی ترین احزاب مصر است که دارای دیدگاهی لیبرالی است. وفد در دهه های نیمه دوم قرن دوهزار امکان فعالیت سیاسی نداشت و تنها از دهه نود بار دیگر فعال شده و یک فراکسیون کوچک هم در مجلس دارد.

● تا انتخابات اکتبر، مردم مصر وقت زیادی ندارند. آیا در این مدت امکان اصلاح قانون اساسی هست و نامزدها وقت کافی برای شرکت در مبارزات انتخاباتی خواهند داشت؟

- این بستگی دارد به سرعت یا کندی عمل مجلس. من زیاد خوش بین نیستم و فکر می کنم حتی اگر زمینه انتخابات آزاد به وجود بیاید، نامزدها وقت چندانی برای تبلیغ نخواهند داشت.
علاوه بر این، باید توضیح بدهم که مبارک در سال های گذشته تقریبا همه رقیبان احتمالی کاریسماتیک خود را به نحوی از صحنه حذف کرده است. یکی از این شخصیت ها ابوفرید ابوغزاله وزیر دفاع پیشین مصر است. او، که مخالف حمله آمریکا به عراق بود، در آستانه جنگ ١٩٩١ از سوی حسنی مبارک به معاونت وی منصوب شد تا زبانش بسته شود. شخصیت دیگر امر موسی وزیر خارجه پیشین مصر و دبیرکل فعلی جامعه عرب است. بسیاری از مصری ها فکر می کردند سرانجام روزی او به عنوان نخستین غیرنظامی پس از انقلاب افسران، قدرت را در دست خواهد گرفت. اما مبارک با انتصاب وی به دبیرکلی جامعه عرب وی را نیز خنثی کرد. اما مساله اصلی آن است که برای نامزدها، هرکه باشند، تا انتخابات این دوره زمان تبلیغ کافی وجود نخواهد داشت.

● مبارک و پسرش جمال هر دو از رهبران حزب ناسیونال دموکرات هستند. این حزب چه موقعیتی در مصر دارد؟

- اکثریت مطلق پارلمان مصر در حال حاضر در انحصار اعضای این حزب است. حزب ناسیونال دموکرات از احزاب قدیمی مصر است که در دوران سادات هنگامی که او اجازه فعالیت به احزاب داد، دوباره فعال شد. در دوران مبارک، این حزب نقش اصلی را در صحنه سیاست مصر ایفا کرده است. احزاب اپوزیسیون مصر، پایگاه وسیعی در جامعه ندارند.

● و اخوان المسلمین؟

- اخوان المسلمین تا سال های میانه دهه هشتاد میلادی نفوذ گسترده ای در مصر داشت. این نفوذ از یک سو نتیجه بازگشت کارگران مصری از کشورهای حوزه خلیج فارس بود که به وسیله قوانین اسلامی اداره می شدند و از سوی دیگر ناشی از اقدامات اجتماعی اخوان المسلمین. این حزب نهادهای غیر دولتی متعددی برای کمک به مستمندان ایجاد کرد و با ساختن مدارس و درمانگاه ها توانست توده های محروم را جذب کند. اخوان المسلمین در همان سال ها با حزب وفد ائتلاف کرد. اما این همکاری مدت زیادی ادامه نیافت و با شکست روبرو شد. در سال ١٩٩٩ دولت این تشکیلات را غیر قانونی دانست و برخی از رهبران آن را بازداشت کرد. بعد، برخی از فعالان این حزب به سندیکاهای روشنفکری مثل سندیکای وکلا، مهندسین و پزشکان پیویستند و در آنجا فعال شدند. یکی از رهبران اخوان المسلمین هم حزب تازه ای به نام الوسط تاسیس کرد. این حزب، در عین حال که اسلامی است، اعضای اقلیت های مذهبی دیگر را نیز به عضویت می پذیرد و ادعا می کند به دنبال ایجاد حکومت اسلامی در مصر نیست. اما اخوان المسلمین اصولا هیچوقت برنامه عمل روشنی نداشته و نتوانسته به پرسش های اصلی جامعه مصر پاسخ روشنی بدهد. به طور کلی می توان گفت که پایگاه اجتماعی اخوان المسلمین، در مقایسه با سال های دهه هشتاد، بسیار ضعیف شده است.

● آخرین ائتلاف اخوان المسلمین، پیش از ممنوعیت، با حزب العمل بود. کار این ائتلاف به کجا کشید؟

- العمل در اساسنامه خود یک حزب سوسیالیستی است، اما بعدا خود را یک حزب کمونیستی خواند و با اخوان المسلمین که بنیادگرای اسلامی است ائتلاف کرد! دولت همین امر را بهانه قرار داد و در سال ٢٠٠٠ حزب را به دلیل زیرپا نهادن اساسنامه اش ممنوع اعلام کرد.

● با توجه به تمامی این عوامل و با توجه به آن که نگاه آمریکا و متحدانش بیش از همه متوجه جمال مبارک است، ممکن است او نامزد شود و با رای مردم جای پدرش را بگیرد؟

- جمال که در رشته اقتصاد درس خوانده، در سال های اخیر، ناگهان نقش مهمی در سیاست یافته است. مبارک در طول ٢٤ سال ریاست جمهوری، هرگز یک قائم مقام نداشته است. بارها از او پرسیده اند که چرا قائم مقامی انتخاب نمی کند. همانطور که اشاره کردم، پس از به قدرت رسیدن بشارالاسد مبارک گفت که مصر سوریه نیست. اما در محافل سیاسی مصر گفته می شود که مبارک می کوشد راه به قدرت رسیدن پسرش را هموار کند. به عنوان نمونه، بعد از بازی های المپیک سال گذشته، هنگامی که ورزشکاران مصری با مدال طلا از یونان بازگشتند، جمال مبارک به استقبال آن ها رفت. به همین بهانه میلیون ها پوستر او بر در و دیوار چسبانده یا به دست مردم داده شد. اما در نتیجه اوج گرفتن انتقادها، این پوسترها پس از چند روز جمع آوری شدند. نمونه دیگر، برخورد روزنامه هائی است که هزینه آن ها از سوی دولت پرداخته می شود. در مصر، چهار یا پنج روزنامه با این کیفیت وجود دارد و آن ها در سال های اخیر اغلب مطالبی درباره جمال مبارک چاپ کرده اند تا افکار عمومی را برای پذیرش ریاست جمهوری وی آماده کنند.

● از توضیحات شما اینطور می فهمم که جمال مبارک در میان مردم مصر محبوبیتی ندارد و این دولت است که می کوشد مردم را به سوی او جذب کند؟

- به زبان رسمی گفته می شود که او محبوب است. اما مردم به طورکی با موروثی شدن حکومت مخالف اند. در عین حال ناچاریم بپذیریم که جز روشنفکران و نیروهای پیشرو، در مصر مردم ساده با دگرگونی ها نیز بسیار محتاطانه برخورد می کنند. جنبش روشنفکری وجود دارد و از همه سو با تجدید انتخاب مبارک یا موروثی شدن قدرت مخالفت می ورزد. اما مردم ساده به داشتن یک رهبر عادت کرده اند.

● شما از نامزدی خانم نوال السعداوی صحبت کردید. آیا او در میان زنان مصر از نفوذ کافی برخوردار است؟

- در میان زنان روشنفکر بله. اما از سال های دهه هشتاد به این سو، گرایش به مذهب در مصر همواره تقویت شده است. همانطور که شما اشاره کردید، خانم سعداوی به خاطر انتقادهای شدیدش به اسلام، مخالفت الازهر را علیه خود برانگیخته و بعید نیست که در بزنگاهی حساس فتوای ارتداد او صادر شود. به این ترتیب، این نویسنده فمینیست، در میان زنان عادی مصر از نفوذی برخوردار نیست.

● زنان مصر اصولا از حق شرکت در انتخابات و تشکل برخوردار هستند؟

- بله. سازمان ها و نهادهای غیردولتی زیادی هستند که به مسائل زنان می پردازند. زنان توانسته اند در دهه های اخیر با تشکیل سازمان های خود و فشار بر دولت به حقوق نسبتا بیشتری دست یابند. به عنوان مثال، اصلاحات قانونی سبب شده است که آن ها امروز حق طلاق داشته باشند. نهادهای غیر دولتی جانبدار حقوق زنان، بعضا مورد حمایت همسر حسنی مبارک هم بوده اند. سیستم حکومتی مصر در عین حال که ظاهرا سکولار است، در محدودیت های مذهب دست و پا می زند. هنوز بسیار کارها باید انجام و بسیار راه ها باید پیموده شود.

● از شرکت شما در این گفت و گو سپاسگزارم.