نخستین دستاورد امیدبخش در مبارزه با ویروس کووید۱۹
سیاوش قائنی
«تاریخ به انسان‌ها می‌آموزد، که انسان‌ها از تاریخ نمی‌آموزند» مهاتما گاندی
به گزارش خبرگزاری‌ها دوشنبه ۹ نوامبر ۲۰۲۰ شرکت بایون‌تِک (BioNTech) مستقر در شهر ماینس آلمان و کنسرن امریکایی «فایزر» خبر دادند که فاز سوم آزمایش بالینی واکسن کرونا (BNT162b2) با شرکت بیش از ۴۳ هزار داوطلب از شش کشور، آلمان، آمریکا، برزیل، آرژانتین، ترکیه و آفریقای جنوبی که در دو نوبت به فاصله سه هفته تزریق شده، با اثر بخشی ۹۰ درصدی به پایان رسیده است.
کارکرد این واکسن برپایه تولید پروتئین‌ویروس به کمک پیام‌رسان RNA (به طور خلاصه: mRNA) می‌باشد که به دنبال آن پاسخ ایمنی در بدن برانگیخته می‌شود. (نمودار زیر)
بایون‌تِک (BioNTech) و فایزر (Pfizer) در یک مصاحبه مطبوعاتی اظهار داشتند در صورت به تایید رسیدن واکسن از سوی اداره مواد غذایی و دارویی ایالات متحده آمریکا مشهور به اف دی اِی (Food and Drug Administration/FDA) و آژانس دارویی اروپا (European Medicines Agency) یا به اختصار EMA، انتظار می‌رود تولید آن تا پایان امسال به ۱۰۰ میلیون واحد و تا پایان ۲۰۲۱ به بیش از یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون واحد برسد.
با پیدایش نخستین واکسن و در دست تهیه بودن واکسنهای دیگر، نور امیدی در میان مردم جهان برای پایان یافتن عالمگیری کووید ۱۹ پدید آمده است.
اما روشن است که پیدایش واکسنها، نخستین گام است و بشریت برای پایان دادن به این پاندمی راهی طولانی در پیش دارد.
بیش از پنج میلیارد نفر در جهان به واکسن کووید ۱۹ نیاز دارند و احتمالا تولید انبوه واکسن برای این تعداد زمان زیادی می‌برد و آنگونه که خود کنسرن‌ها خبر می‌دهند تا پایان سال ۲۰۲۱ تنها توان تولید حدود دو میلیارد واحد واکسن را خواهند داشت.
در چنین شرایطی پرسش‌های بیشماری مطرح است:
- این که چه کسانی باید پیش از دیگران در گام نخست واکسن کرونا را دریافت کنند؟
- چگونه می‌توان به ایمنی جمعی رسید؟
- آیا همه مردم به کارایی این واکسن اعتماد خواهند کرد و خود را واکسینه می‌کنند؟
امروز پاسخ به این پرسش‌ها و تصمیم گیری در این زمینه بیش از هر زمان دیگر ضروری است.
هدف این نوشته بازتاب نگرانی‌های جامعه جهانی و سازمان‌های بین المللی بهداشت و درمان در امرتوزیع عادلانه واکسن در سراسر جهان و پیشگیری احتمالی احتکار واکسن از طرف کشورهای ثروتمند است.
هم اکنون در حالیکه ۳۳ نوع واکسن دیگر در ایالات متحده آمریکا، آلمان فدرال، فرانسه، روسیه، چین، و... در مرحله ارزیابی و آزمایش‌های بالینی می‌باشد، کشمکش و رقابت گسترده‌ای برای پیش خرید انبوه و دستیابی به واکسن «کووید ۱۹» میان شرکتهای دارویی کشورهای ثروتمند و سازمان بهداشت جهانی در جریان است.
اما این واکسنها به دست چه کسانی، در کجا و با چه قیمتی خواهد رسید؟
پرسش اینجا است، در حالیکه در سراسر جهان میلیاردها دلار کمک مالی از مالیات شهروندان به کنسرن‌های داروسازی برای تولید واکسن پرداخت شده است، در صورت تائید و اجازه واکسیناسیون و تولید واکسن چه اتفاقی می‌افتد؟ این واکسن به چه کسانی تعلق دارد، چگونه توزیع می‌شود؟ و چه کسانی آن را دریافت خواهند کرد؟
به یاد می‌آوریم همان ابتدای شیوع ویروس «کووید ۱۹» اکثر قریب به اتفاق سیاستمداران، دانشمندان و پزشکان در اتحادیه اروپا و سایر کشورهای جهان بر آن بودند، که مقابله با همه‌گیری «کووید ۱۹» و رفع آن تنها با همبستگی جهانی امکان پذیر خواهد بود و بنابراین در صورت پیدایش، واکسن می‌باید به شکل عادلانه در سراسر جهان توزیع شود و هیچ فردی از دسترسی به آن محروم نماند.
امانوئل مکرون رئيس جمهور فرانسه تصریح كرد که واکسن کرونا نباید از “قوانین بازار” پیروی کند، بلکه باید در سرتاسر جهان به مثابه یک کالای همگانی به شمار آید.
سازمان امدادرسانی جهانی آکسفام Oxfam نیز از سازمان بهداشت جهانی خواسته است تدابیری بیندیشد تا واکسن کرونا بدون تبعیض و استثنا در اختیار همه کشورها قرار گیرد.
این سازمان جهانی در فراخوان خود یادآور شده است که هزینه تهیه و عرضه واکسن کرونا برای مردم محروم جهان، از درآمد چهار ماهه هر یک از شرکتهای بزرگ دارویی کمتر است.
دبیرکل سازمان ملل متحد «آنتونیو گوترش» در خرداد ماه ۱۳۹۹ با اشاره به عمیق تر شدن روزافزون شکاف ایمن سازی و دسترسی به واکسنها میان کشورهای ثروتمند و فقیر تصریح کرد: «تولید واکسن به تنهایی کافی نیست. ما به همبستگی جهانی نیاز داریم تا مطمئن شویم که هر فردی، هر زمان ودر هرکجا، توان دسترسی به آن را دارد. و همانگونه که شمار فزاینده‌ای از رهبران کشورهای جهان خواستار شده‌اند، واکسن «کووید-۱۹» باید به عنوان یک کالای جهانی و واکسن مردمی در نظر گرفته شود»
بنابراین پیام همگانی این بود، که واکسنهای «کووید- ۱۹» باید در سراسر جهان با هزینه‌ای مقرون به صرفه تهیه و در دسترس همگان قرار گیرد.
برای اجرای این هدف «سازمان جهانی بهداشت»، «اتحادیه جهانی واکسن و مصون‌سازی» (GAVI (Global Alliance for Vaccines and Immunisation و «اتحادیه بین المللی محققین»(CEPI) برنامه‌ای با نام “کوواکس” (COVAX) برای دسترسی سریع و عادلانه به واکسن “کووید۱۹” طراحی کردند.
هدف این برنامه این بوده و هست که کشورهای جهان مشترکاً دو میلیارد واحد واکسن پیش خرید نموده و پیش از ورود واکسن به بازار، بر اساس یک تحقیق و ارزیابی همه جانبه، نیاز‌های هر یک از کشورهای پیوسته به این برنامه را دسته بندی کرده و پس از پیدایش و تولید واکسن،آن رابه گونه‌ای انبوه خریداری و به شکلی عادلانه میان این کشورها توزیع کنند.
«تدروس ادهانوم قبریسوس» دبیر کل سازمان جهانی بهداشت در ماه اکتبر اظهار داشت: «تا پایان ماه گذشته ۱۷۲ کشور (از جمله تمام کشورهای عضو اتحادیه اروپا) به برنامه توزیع عادلانه واکسن کرونا (کوواکس) COVAX تحت مدیریت سازمان بهداشت جهانی برای توزیع عادلانه واکسن کرونا پیوسته‌اند. با این حساب دو سوم جمعیت جهان زیر پوشش این برنامه قرار گرفته‌اند و قرار است این برنامه امکان دسترسی ۹۲ کشور در حال توسعه را به واکسنهای «کووید۱۹» مهیا و تضمین نماید.»
حیدر محمدی مدیرکل نظارت بر دارو و مواد تحت کنترل سازمان غذا و داروی ایران در تاریخ ۱۹ اکتبر از پیوستن ایران به برنامه جهانی پیش خرید و توزیع عادلانه واکسن کووید۱۹ موسوم به «کوواکس» خبر داد.
آمریکا هنوز به برنامه جهانی توزیع عادلانه واکسن کرونا نپیوسته است.
ادهانوم هشدار داد که “ناسیونالیستی کردن” واکسن کرونا تنها به اشاعه ویروس کمک می‌کند و ما متاسفانه شاهد تلاش‌‌های مستقل برخی کشورها در این زمینه می‌باشیم».
«ست برکلی» مدیر اجرایی «اتحادیه واکسیناسیون ” (Gavi) در مصاحبه‌ای با بی‌بی‌سی اظهار نگرانی می‌کند که ” هرچند فعلا واکسنی وجود ندارد، اما باید از هم اکنون در نظر داشته باشیم که هدف تنها تامین واکسن مورد نیاز کشورهای ثروتمند نیست، بلکه همچنین تامین آن برای کشورهای فقیر نیز می‌باشد.
اما چالش بنیادینی که نگرانی می‌آفریند اینست، که کمبود کالا همواره موجب بروز رفتار‌های ناهنجار می‌شود. باید هوشیار بود تا کار توزیع به درستی و عادلانه انجام گیرد.”
شوربختا باید اذعان کرد که نگرانی مدیر اجرایی «اتحادیه واکسیناسیون» و دیگر مسئولان سازمان‌های بین‌المللی بهداشت و درمان کاملاً به جا است. دسترسی به واکسنها و داروهای درمانی و پخش نا عادلانه آنها در کشورهای در حال توسعه و فقیر یکی از ویژگی‌‌های بازار دارو بوده و هست.
نمونه شناخته شده آن پخش و توزیع واکسن «هپاتیت ب» می‌باشد.
روند واکسیناسیون برای مقابله با بیماری «هپاتیت ب» یک سال پس از پیدایش واکسن آن در سال ۱۹۸۱ در کشورهای ثروتمند آغاز شد، اما تا سال ۲۰۰۰ شماری کمتر از ۱۰ درصد از فقیرترین کشورهای دنیا به این واکسن دسترسی داشتند و در سال ۲۰۱۵ تعداد مبتلایان به ویروس «هپاتیت ب» در سراسر دنیا به ۲۵۷ میلیون نفر تخمین زده شد.
متاسفانه با انتشار اولین خبر موفقیت آمیز پیدایش واکسن «کووید ۱۹» نیز گویا تمام آن پیام‌های منطقی و بشردوستانه به یکباره فراموش شده است و رقابت سنگینی میان کشورهای ثروتمند بایکدیگر برای دستیابی به آن در جریان است.
مسئولان سازمان جهانی بهداشت و مدیران COVAX با نگرانی و وحشت در حال تماشای این سناریوی باور نکردنی کشورهای ثروتمندی می‌باشند، که به تنهایی و بدون توجه به نیاز عمومی جهان می‌کوشند میلیون‌ها واحد از واکسنها و داروهای موثر را از شرکتهای دارویی برای خود (اروپا و امریکا) رزرو و تهیه کنند.
دکتر «مانوئل مارتین» مشاور سیاسی سازمان پزشکان بدون مرز می‌گوید: «نگاهی به توافق‌های منعقد شده نشان می‌دهد که متاسفانه نگرانی‌های ما در این زمینه هر روز به واقعیت نزدیک ترمی شود. در حالیکه کشورهای ثرومند توانایی واکسینه کردن بخش بزرگی از مردم کشور خودرا دارند، کشورهای کم درآمد، که برخی از آنها به شدت در اثر کرونا آسیب دیده‌اند، با دشواری‌های زیادی در این زمینه مواجه خواهند شد.»
وی می‌افزاید: «متاسفانه کنسرن‌های بزرگ دارویی در کشورهای ثروتمند با ثبت نسخه‌های اولیه واکسن در صورت موفقیت آمیز بودن آن، سالیان دراز انحصار تولید این واکسنها را در اختیار داشته و امکان کپی برداری از آن غیر ممکن خواهد بود.»
یک منبع آگاه سازمان ملل در همین زمینه می‌گوید: «اتحادیه اروپا به عنوان بازوی اجرایی بلوک اروپایی بر خلاف قرار پیشین خود در حمایت همه جانبه از برنامه «پیش خرید و توزیع عادلانه واکسن کووید۱۹» ((COVAX، گفت‌و‌گوهای جداگانه خود را با کنسرن‌های دارویی آغاز کرده و به کشورهای عضو اتحادیه نیز سفارش کرده است تا واکسنهای کووید۱۹را از طریق برنامه کوواکس (COVAX) نخرند.
سازمان خیریه جهانی اکسفام Oxfam خبر می‌دهد که «کشورهای ثروتمند در حال حاضر بیش از نیمی از واحد‌های واکسن را پیش خرید کرده‌اند. به عبارت دیگر، ۱۳ درصد از جمعیت جهان (پیشاپیش ایالات متحده آمریکا و به دنبال آن اتحادیه اروپا به رهبری آلمان فدرال) در حال حاضر بیش از نیمی از واحد‌های واکسن را که در چند سال آینده تولید می‌شود، برای خود تضمین کرده‌اند.»
مسئولین اتحادیه اروپا از جمله وزیر بهداشت و درمان آلمان خبر دادند که در هفته گذشته پس از گفتگوهای فراوان با شرکت بایون‌تِک و کنسرن فایزر، موفق به بستن قراردادی برای تامین ۳۰۰ میلیون واحد واکسن شده‌اند.
بریتانیا از توافق‌های خود برای تهیه واکسنهای احتمالی و در حال تولید کووید۱۹ با شرکتهای “گلاسگو اسمیت کلاین” (GlaxoSmithKlin) و “سانوفی” (Sanofi) خبر داد.
ایالات متحده آمریکا نیز اعلام داشت که ۱۰۰ میلیون واحد واکسن را در چارچوب یک توافقِ یک میلیارد و ۹۵۰ میلیون دلاری خریداری کرده و قصد دارد ۵۰۰ میلیون واحد دیگر را نیز خریداری کند.
ناروشن بودن قراردادها میان دولت‌ها و کنسرن‌های داروسازی و قیمت واکسنها
یکی دیگر از نگرانی‌ها این است که آیا کنسرن‌های بزرگ دارویی پس از دریافت میلیاردها دلار کمک مالی از مالیات شهروندان کشورهای مختلف آماده‌اند واکسنها را با قیمت‌های قابل قبول در اختیار جامعه جهانی قرار دهند ؟
تاکنون اطلاعات کم و بسیار ناروشنی در این زمینه از کنسرن‌ها و مراکز سیاسی مختلف به بیرون درز کرده است.
گفته می‌شود که برپایه قراردادهایی که اتحادیه اروپا با شرکت Sanofi و Astra Zeneca امضاء کرده است، هر واحد واکسن سانوفی۱۰ یورو و واکسن «استرا زنکا» ۵/۲ یورو هزینه دارد.
مسئولین اتحادیه اروپا اختلاف قیمت را در تفاوت نوع بیمه و پذیرش مسئولیت در برابر پدید آمدن عوارض جانبی و خسارت احتمالی ناشی از واکسیناسیون که از قبل پیش بینی نشده است، می‌دانند. اما مسئولین از افشای جزئیات بیشتر خودداری کرده‌اند.
در همین رابطه اخیراً پارلمان اروپایی به دلیل ناروشن بودن مذاکرات و قراردادها با کنسرن‌های دارویی و نگرانی در مورد توزیع ناعادلانه واکسنها در سراسر جهان، تهدید کرده است که اگر مسئولین جزئیات معاملات خود را با کنسرن‌های دارویی در اختیار آن قرار ندهند، پارلمان بودجه سال ۲۰۲۱ اتحادیه اروپا را تصویب نخواهد کرد.
در پایان نویسنده بار دیگر نگرانی «سازمان جهانی بهداشت»، «اتحادیه واکسیناسیون»، «سازمان پزشکان بدون مرز»، «مدیکو اینترناسیونال» و پژوهش‌گران و محققان بهداشت و درمان جهانی را به جا می‌داند و هشدار می‌دهد که اگر پیش خرید میلیاردها واکسن از طرف کشورهای ثروتمند جهان عملی شود، کشورهای در حال توسعه و کم‌در آمد باید برای دستیابی به واکسن در بهترین حالت دست کم تا سال ۲۰۲۴ در انتظار بمانند.
باید هشیار بود و با مقاومت سازمان‌های بین‌المللی نامبرده دربالا، در برابر این روند نادرست و ناسیونالیستی همگام شد.