«کارنامه و تاثیر دگراندیشان ازلی»
مهران دولت‌آبادی
به همت انتشارات فروغ آلمان جلد اول کتاب کارنامه و تاثیر دگر اندیشان ازلی در ایران به قلم منوچهر بختیاری پژوهشگر تاریخ مشروطیت، به زیور طبع آراسته گردیده است. در سال ۲۰۱۵ نیز دو جلد کتاب نهضت مشروطه و تقی زاده-سوسیال دمکراسی و جدایی دین از دولت در دو جلد از همین نویسنده منتشر گردید. موضوع بابیان ازلی و نقش موثر آنان در انقلاب مشروطیت یکی از موارد کتمان و پنهان شده در تاریخ معاصر میهن ما است واین برای اولین باراست که موضوع ازلیان و نقش و تاثیر انکار نا پذیر آنان در چنین ابعاد گسترده‌ای مورد پژوهش وبر رسی دگربین قرارگرفته است.
«ازلیان» نام گروهی از پیروان سید علی محمد باب است که پس از وی یحیی صبح ازل را جانشین وی دانستند. این دسته از پیروان سیدعلی محمد شیرازی مشهور به باب که معتقد به کتاب بیان بوده و «بیانی» نامیده می‌شدند، به دنبال طرح موضوع من یظهره الله بودن توسط میرزا حسینعلی نوری در سال ۱۸۶۶، نظریه‌های ایشان را در خصوص اینکه موعود کتاب بیان است را نپذیرفته به دین بهایی نگرویدند و همچنان به کتاب بیان و جانشین سیدعلی محمد باب یعنی میرزا یحیی نوری صبح ازل پایدار و معتقد مانده و بابیان ازلی نام گرفتند.
تحرک ازلیان در سیاست ورزی نوین و برپایی بنیان‌های ایران نودر دو حوزه جغرافیایی عثمانی و ایران، همچنین طرح و تدارک پیش زمینه‌های فکری و فروزش ذهنی مشروطه طلبی و تکاپوی عملی در سوی تحقق آن پیشبرده شد. سران ازلی حوزه استانبول میرزا آقاخان کرمانی و شیخ احمد روحی- دامادان صبح ازل- تمرکز نظری و عملی خود را در ترویج و تبلیغ ضرورت برقراری حکومت قانون و مساوات حقوقی همه اهالی ایران گذارده بودند. بر بستر این پیشدرآمد‌ها فعالین ازلی درون کشور به فعالیت گسترده‌ای در نکوهش بیداد و بی عدالتی ناشی از حکومت خودمدار فردی و لزوم برقراری نظام مشروطه روی آوردند. از میان بسیاران بابیان ازلی این جنبش موثر شخصیت‌های بلند آوازه‌ای چون میرزا نصرالله خان بهشتی موسوم به ملک المتکلمین، میرزا یحیی دولت‌آبادی، میرزا علیمحمد دولت‌آبادی، سید جمال الدین واعظ اصفهانی، ذکا ءالملک فروغی، میرزا جهانگیر خان شیرازی مشهور به صور اسرافیل، میرزا حسن رشدیه، ناظم الاسلام کرمانی، حاج مهدی شریف کاشانی، شیخ اسداله شریف کاشانی، قاضی ارداقی... را می‌توان نامبرد.
نویسنده کتاب در مقدمه آن می‌نویسد: «موضوع این کتاب در حوزه حساس و خطر آفرین سرزمین ما است حوزه‌ای که آزار و پیگرد و درد بسیار آفریده است. تحمیل تک صدایی و مذهب غالب عدم گفتگوی آزاد و مختار وفارغ از هراس تفتیش در باره دگرا ندیشان بابی و تاثیر و سرنوشت آنها در ایران‌هاله‌ای راز آلود توطئه نگر و مملو از بد فهمی گسترانده است. اجبار به نهان اندیشی و پنهان کاری و پرهیز عمومی از پرداختن به علل نارواداری و عدم تحمل دگر اندیشان در جامعه ما یکی از موانع اصلی باز دارنده از آزاد اندیشی و شکفتن مطلوب تر تفکر خلاق و پویا در این سرزمین بوده است.»
وی در همین مقدمه می‌افزاید: «سهم بابیان در شکستن برخی از موانع بازدارنده تغییر وتحول بویژه منهیات و منکرات شرعی و آفریدن بستر بازتربرای نو آوری و تغییر و گذر از دین ورزی قدسی و فقه سنتی به جهان نگری دینی گیتی مدار و حقوق جدید و ورود ایران به سیاست ورزی نوین در آثار غالب تاریخی ناگفته و یا در‌هاله‌ای راز آلود مانده است…»
نویسنده کتاب، زنده یاد فریدون آدمیت مورخ دوران مشروطیت را که در یک خانواده دیوانی-سیاسی عصر مشروطه رشد کرده و ازلیان در مراوده با پدرش بوده، آرشیو خصوصی پر و پیمانی هم از ان مراودات داشته است از این نظر که بسیاری از آنچه می‌دانسته را پنهان کرده و از آشکارگویی اسناد و مدارکی که در دسترس داشته پرهیز نموده، نقد نموده است.
کتاب از هفت فصل تشکیل گردیده و نویسنده در این پژوهش از انبوهی از منابع و ماخذ استفاده نموده وراه را برای پژوهش‌های بعدی هموار نموده است. در پایان هر بخش از کتاب منابع مورد استفاده جهت سهولت مراجعه ارائه گردیده است.
در بخش اول کتاب پیشینه تاریخی آپین باب مورد بحث و بر رسی قرار گرفته و خواننده با گزاره‌ها و مفاهیمی چون امامت و مهدویت مکتب شیخی ، برآمدن آئین بیان آشنا میگردد. در این فصل خواننده بطور مختصر با زندگی و پیکار طاهره قره العین این شخصیت بر جسته جنبش بابی و سخنان او در دشت بدشت و همچنین از اقدامات شورشگرانه بابیان در این دوران مطلع میگردد. فصل دوم کتاب از حکایت بابیان در تبعید ، حضور بابیان در استانبول و روزنامه اختر ونقش روشنگرانه آنُ در نیمه دوم سده نوزدهم و آستانه مشروطه را بر می‌گوید. در این فصل یادی از میرزا آقا خان کرمانی و شیخ احمد روحی وداستان غم انگیز استرداد و قتل آنان گردیده و از اندیشه اتحاد اسلام و خواست به رواداری در سرزمین‌های اسلامی سخن میرود. فصل سوم کتاب به تعامل ازلیان با پروفسور ادوارد براون مستشرق و ایران‌شناس انگلیسی اختصاص دارد.
فصل چهارم کتاب به ازلیان درون کشور ومراکز تحرک آنان و نقش و تاثیر خانواده دولت‌آبادی در اصفهان و خاندان‌های ازلی کاشان و کرمان و تهران می‌پردازد. فصل پنجم کتاب از دشمنی ناصرالدین شاه با بابیان و نقش و هدایت گر ازلیان استانبول در ترور ناصرالدین شاه و از ارتباط میرزارضا کرمانی با بابیان ازلی سخن رفته است. فصل ششم کتاب به نقش ازلیان در آموزش و پرورش نوین و گذر از مکتب خانه به معلم خانه، و نهضت مدرسه سازی ازلیان اشاره دارد. بخش پایانی کتاب که اصلی ترین بخش را تشکیل داده به مثابه مهمترین و دربرگیرنده پیامد و نتیجه خواست و تحرک این دگراندیشان که تحت با عنوان ازلیان در تکاپوی سیاست ورزی نوین تسمیه نامگذاری شده، گردیده بطور عمده به فعالیت ازلیان در دوران انقلاب مشروطیت اختصاص دارد، در چیستی و چگونگی گذرازفقه سنتی به حقوق نوین واندیشه ملک البیان(سلطان عدالت گستر بابی)، و جمهوری طلبی«ربپبلیک» سخن به میان آمده و از گرایش ترجیح نظام جمهوری خواهانه به نظام خودمدار موروثی میرزا یحیی صبح ازل ما و، همچنین از «واقعه کرمان» بعنوان پیشدرآمدمشروطیت واز حضور وتاثیر گذاری ازلیان بر این رویداد مهم تاریخ معاصر ما را با خبر می‌سازد.
مقدماتی بر مشروطیت گفتار مهم دیگری از فصل هفتم کتاب است. آقای بختیاری در این بخش به یک موضوع مهم و مرکزی اشاره داشته و می‌نویسند: «نکته مهم در سنجش اسناد و شواهد تاریخ معاصر این است که بیشتر اثار معدودی منور الفکر عصر ناصری یا خطاب به اهل دیوان و حکومت بود و رو به سوی عامه مردم نداشت و به دلیل خفقان و سانسور اهل قدرت از مرحله خطی به نشر عمومی راه نیافت. حضور چند هزار نفره فعال و موثر دگر اندیشان که با بدنه جامعه در ارتباط و در اقصی نقاط کشور موثر و پراکنده بودند در آفرینش و گسترش این حوزه همگانی ناگفته مانده است.
ازلیان با پنهان کردن باور‌های دینی خود و فراهم اوردن شبکه گسترده‌ای از فعالیت سری و نیمه مخفی و حتی علنی در داخل و خارج ایران توانستند در همگانی شدن اندیشه و ضرورت تحول و تغییر موثر گردند. این شبکه گسترده هم وسایل ارتباط جمعی نوین چون کتابت، روزنامه، شب نامه، تلگراف و پست را به خدمت گرفت و هم با اسلام نمایی زمینه بهره گیری کار آمد از منابع و وسایل ارتباط سنتی چون مسجد و منبر ووعظ و گرد همایی اعیاد و عزاداری و حتی قهوه خانه و دیگر مناسک اجتماعی را در فراهم کرد.»
در همین بخش از تشکیل «انجمن مخفی»، که از تبادل نظر و ره جویی بیت سیدمحمدطباطبایی و برخی ازلیان که جلسات محرمانه داشتند پرده برمی‌دارد. در این بخش ازتشکیل دو محفل مهم و تاثیر گذ ار انجمن ملی و کمیته انقلاب و ارتباط جامع آدمیت وازلیان، روحانیون شیعه وازلیان درمشروطه سخن به میان امده و از ارتباط سیدعبدالله بهبهانی وازلیان بویژه علی محمد دولت‌آبادی، شیخ محمد مهدی شریف کاشانی، میرزامحسن صدرالعلما داماد سید عبدالله، دیگرازلیان اطراف بهبهانی سخن به میان می‌آید.
خصومت شیخ فضل الله نوری نسبت به ازلیان، فعالیت و تاثیر ازلیان و در میان طلاب و شگردان علمای عتبات، قسمت‌های خواندنی دیگری از بخش هفتم است که خواننده علاقمند به روشنگری تاریخ را به تردید در بدفهمی‌های تاریخنگاری معاصر دعوت می‌کند.
به فهم مولف تكاپوى مؤثر اقليت كمشمارى كه فهم و معرفتى متفاوت با آنچه «دانش» علماى سنتى داشتند در اين تحركها و سمت و سوى سريع، بىوقفه و سنجيده در بهرهگيرى از همه ابزارها و فرصتها حيرتزاست. تأسیس حكومت قانون و نظام انتخابى از سوى ازليان از سه دهه پيش از مشروطه از طريق روزنامه اختر و ديگر نشريات و رسالههایى كه به آنها اشاره شد، به عنوان بديل حكومت استبدادى و خودكامه قاجار اعلام و پيگيرى شده بود. ازليان و همراهانشان به گونهاى منسجم و سازمان يافته و مؤثر دستيابى عملى به فرمان مشروطه، تأسيس مجلس شوراى ملى و عقب راندن اولياى سنتى سياسى و دينى را تا حد توان و دانايى و ظرف زمان پيش بردند. آنان توانستند علاوه بر بعد نظرى و طرح انديشه مشروطه با تأسيس مدارس جديد، تربيت و بسيج آگاهانه يك نسل ازمشروطهخواهان و تجددطلبان، با رواج و استمرار روزنامه به عنوان عامل تحرك و بسيج اهل سواد و دانش و تأثير بر افكار عمومى جامعه را تا اندازه‌ای به سمت و سوی مورد نظر خود راهنمایی کنند.
گسترش عرصههاى عمومى به منظور كشاندن دستههاى مختلف مردم به صحنههاى تحرك سياسى و فرهنگى، ايجاد كانونهاى بحرانى و اعتراضى و بهرهورى آگاهانه و همهجانبه از آنها كه در نمونههايى چون «غائله كرمان» از دیگر نمونه‌های کارهای استثنایی ازلیان است. كشاندن روحانيون و طلاب شيعه به تقابل با حكومت، پیگیری اسارت و فروش دختران قوچان به منظور تحريك غيرت و هشياری ملى و عمومى زن و مرد، تقسيم كارآگاهانه با هدف نفوذ و تأثير در ميان منابع اقتدار و تحرک عمومى چون روحانيون تهران و عتبات و مدارس تربيت طلاب شيعه از کارهای تاثیر گذار این دگر اندیشان زمانه خود است. ايجاد اولين تشكلهاى مخفى و نيمهسرى و ترویج ايدههاى قانونخواهى و ضرورت تغيير و تحول، بهرهگيرى از ابزارهاى ارتباط سنتى چون منبر و وعظ، همچنين وسايل مدرن ارتباطى چون روزنامه، شبنامه، تلگراف و پست، نمايشنامه و حتى شايعهسازى و شبنامهنويسى را می‌توان از کارهایی دانست که ازلیان برای پیشبرد مقاصد خود از آن سود بردند.
ازلیان در بسيارى حوزهها و فضاهايى كه در اين کتاب برشمرده توانستند در كيفيت و جهت دهی و سمت و سوى فضاى اعتراضى عمومى و نیز اهداف و خواستهاى عدالت خواهانه و مشروطهطلبى و تأسيس مجلس شوراى ملى و دولت با اساس بهطور مؤثری تأثیرگذار شوند. طرح اوليه برخى خواستهاى سنتى چون عدالتخانه و مركز تظلم، گذر به خواست تأسيس مجلس شوراى ملى و سپس قانون اساسى و مشروطه همه در يك فاصله زمانى كوتاه با درايت و هدايت و تأثير آشكار و نهان اقليت كمشمار اما آشنا به موازين حكومت قانون صورت پذيرفت. هم حكومتگران و هم علماى روحانى شيعه در اين گذر شتابآلود و مؤثر بىآنكه به همه ابعاد و پيامدهاى كار آشنا باشند و حتى آن را جدى بگیرند، دچار سردرگمى يا حيرت شدند و واکنش آنها به این تحولات سكوت و بعضاً جانبدارى یا دنباله روی از آن بود. گنجاندن مدبرانه خواست عدالتخانه به خواستههاى سنتى علما توسط يحيى دولتآبادى و همفكرانش درواقع ادامه خواست اعلام شده پيشين تجددخواهان قانونطلب ايران بود. فصل هفتم کتاب با یک جمع بندی طولانی همراه با استنتاحات نویسنده در این عرصه به پایان می‌رسد.
ضمیمه‌های کتاب مشتمل برشرح حال بحیی ازل، شيخ احمد روحى نظريهپرداز ازلى، امينالدوله حامى ازليان، ميرزا حسنخان خبيرالملك، حاجى رضاقلى خراسانى، ميرزا نجفعلىخان دانش خويى، و مصاحبه ميرزا آقاخان كرمانى با ميرزا حسينعلى نورى - بهاءالله (متن دستنوشته و تايپی) که بر غنای کتاب افزوده است.
مولف کتاب را به دگربینان و دگراندیشان جهان به ویژه زادگا ه ودیار خود نامبرده تقدیم کرده گردیده که از نگاه نویسنده برغم همه فشارو نامرادی‌ها به سهم خود برتنوع، تفاوت، زیبایی‌ها و تحمل زیست زمینی افزوده‌اند.
تلاش نویسنده کتاب در روشن سازی این بخش از تاریخ معاصر ستودنی است. راقم این سطور برای آقای بختیاری در پرتو افکنی به این بخش از تاریخ آرزوی توفیق هر چه بیشتر دارد و خواندن این کتاب را به همه علاقمندان تاریخ معاصر ایران توصیه می‌نماید.
دوازدهم آبان ۱۳۹۵