ايران امروز

ابداع جهانی نو

جان استیل گوردون / برگردان: علی‌محمد طباطبایی
مردانی که حیرت‌انگیزترین اختراعات را طراحی کردند
نگاهی به کتاب «انقلابی‌های صنعتی» اثر گاوین وی من


فن آوری‌های بسیار متفاوتی در جهان ما وجود دارد. بعضی از آنها مانند کیسه‌های پلاستیکی زیپ دار جهت نگهداری مواد خوراکی اهمیت چندانی ندارند و هرچند که آنها مفید و به دردبخور هستند، لیکن در جهان تغییری ایجاد نمی‌کنند. بعضی فن آوری‌های دیگر فوق‌العاده ساده اما دارای تاثیری عمیق‌اند، مانند رکاب اسب که فقط هنگامی بوجود آمد که بیش از یک هزار سال از استفاده‌ی انسان از اسب می‌گذشت. دهنه‌ی اسب به کمک حلقه‌ای از جنس فلز که از تسمه‌ای چرمی آویزان بود باعث گردید که سواره نظام نیروی عمده در پیکارگاه‌های اروپایی باشد و به این ترتیب شوالیه‌های اسب سوار را به قدرت اصلی در جوامع اروپایی و آنهم برای صدها سال تبدیل نمود.

کتاب « انقلابی‌های صنعتی » اثر گاوین وی من، به خاطر ما می‌آورد که ظاهراً ابداعاتی به اهمیت دهنه‌ی اسب طی اواخر قرن هژدهم و قرن بعدی‌اش هر ماهه معرفی می‌گشت و این همان دوره‌ای است که به عقیده‌ی آقای وی من « قابل توجه ترین دوره در انجام اختراعات عملی و مفید در تاریخ بشر است ».

هنگامی که توماس‌ هابز در قرن هفدهم نوشت که اکثریت مردم دارای زندگی‌های «کوتاه، ناخوشایند و حیوانی» هستند او در واقع جامعه‌ای مبتنی بر کشاورزی را توصیف می‌کرد که در ذات خود از آغاز عصر کشاورزی در ۱۰ هزارسال پیش همچنان ثابت باقی مانده بود. مالکیت بر زمین [زراعی] پایه و اساس ثروت بود.‌هابز دلیلی نداشت تصور کند که این وضعیت به زودی تغییر خواهد کرد. لیکن چنین شد: توسعه و پیشرفتی بسیار شتابان در فن آوری‌هایی که جهان را دگرگون می‌کردند و آنچه معمولاً ذیل عنوان « انقلاب صنعتی » گنجانده می‌شود در بریتانیا و طی یکصد سال جهان مدرن را بوجود آورد.

نظام کارخانه‌ای که ابتدا در سطح وسیعی در صنعت پارچه بافی بریتانیا گسترش یافت، هنگامی که ماشین آلات برخی وظایف انسان‌هار را به عهده گرفتند یا باعث شدند که کارگران وظایف خود را به نحو کارآمدتری به انجام رسانند به شدت بازدهی کار را افزایش داد. کارخانه‌ها که در ابتدا به کمک نیروی آب حرکت می‌کردند در درجه‌ی اول سروکله شان در نقاط روستایی پیدا شد که آب به وفور در انجاها وجود داشت.

موتوری که با نیروی بخار کار می‌کرد و ابتدا توسط توماس نیوکام به کار گرفته شد و سپس با کارایی به مراتب بیشتری از جهت سوخت توسط جیمز وات مورد استفاده قرار گرفت، در تاریخ بشر برای اولین بار بهای انرژی کاری را به شدت ارزان ساخت. همراه با موتورهای بخار، کارخانجات می‌توانستند در نقاطی مستقر گردند که بیشترین نیروی کاری در آنجا فراهم بود و شهرهای صنعتی در بریتانیا مانند منچستر و بیرمنگام به سرعت توسعه یافتند.

در همان اوایل قرن نوزدهم نوع جدیدی از موتور بخار که از فشار بالا استفاده می‌کرد نشان داد که در مقایسه با ماشین بخار وات به ازاء هر واحد وزنی قدرتمند تر است. آقای وی من در کتاب خود می‌نویسد که در یکی از قابل ملاحظه ترین تلاقی‌ها در تاریخ اختراعات و تقریباً در یک زمان دو مدل از موتورهای بخاری با فشار بالا در بریتانیا توسط ریچارد ترویتهیک که مردی بزرگ با نیروی فوق العاده بود و در آمریکا توسط اولیور اوانس به بهره برداری رسید. البته آقای وی من این سوء ظن را که یکی از آن دو این ایده را از دیگری دزدیده است دنبال نمی‌کند.

در ابتدا موتورهای بخاری جدید را در فقط کشتی‌ها به کار گرفتند. علت آن نیز این بود که دستگاه‌های مربوطه برای خط آهن‌هایی که توسط گاری‌های اسبی کشیده می‌شد بسیار سنگین بودند. آقای وی من می‌نویسد که خدمات عمومی در کشتی‌های بخاری بیست سال پیش از استفاده‌ی قطارهایی که با نیروی بخار کار می‌کنند به کار افتاده بود. در واقع قطارهایی که با نیروی بخار کار می‌کردند ابتدا می‌بایست در انتظار تولید انبوه آهن کارشده برای مصارف ریل سازی باشند. هرچند در حدود سال ۱۸۳۰ موتورهایی که تحت فشار بالا کار می‌کردند را برای استفاده در خط آهن تغییر دادند و به این ترتیب اختراع سرنوشت ساز قرن نوزدهم پای به جهان گذارد.

پیش از متداول شدن خط آهن کالاهای پرحجم مانند زغال سنگ یا از طریق راه‌های ابی جابجا می‌شدند و یا در همان جایی که بودند باقی می‌ماندند. به این ترتیب تعداد بیشماری نظام‌های تولید و توزیع محلی وجود داشت که بیشتر نیازمندی‌های هر ناحیه را تامین می‌کرد. به همین دلیل حجم تولیدات پائین بود. لیکن راه آهن بازارهای ملی را میسر گردانید و در نتیجه نظام‌های تولید و توزیع عظیم در ابعاد وسیع باعث کاهش قیمت‌ها و افزایش نیازها گردید. اجناسی که پیشتر فقط ثروتمندان توان خرید آنها را داشتند مانند فرش، کاغذ دیواری، ظروف چینی و کتاب اکنون برای طبقه متوسط کالاهای متداولی شده بودند.

هم کوشی عصر صنعتی جدید چشمگیر بود. با رشد کارخانجات، نیاز برای نیروی کار نیز افزایش یافت. و ماشین آلات کشاورزی جدید که در کارخانجات ساخته می‌شدند مانند ماشین برداشت محصول که توسط سیروس مک کرومیک آمریکایی اختراع شد باعث آزاد شدن نیروهای کاری بیشماری از بخش کشاورزی گردید و آنها در کارخانجات مشغول بکار شدند. سقوط بهای فولاد به همت هنری بسمر انگلیسی که روش ابداعی او تولید فولاد را به شدت افزایش داده بود نیاز به سنگ آهن و ذغال سنگ را افزایش بسیار داد و این‌ها نیز به نوبه‌ی خود انگیزه‌ای برای افزایش نیاز به مسیرهای خط آهن فولادی و تجهیزات متحرک شدند.

به این ترتیب به برکت وجود انقلاب صنعتی، نظام تولید و توزیع کشوری با شتاب به مراتب بیشتری نسبت به گذشته رشد کرد و باعث ایجاد ثروت‌های بسیار بیشتری گردید. نظام اقتصادی پیشاصنعتی با سرعت نسبی یک درصد در سال رشد می‌کرد و بنابراین ۷۲ سال طول می‌کشید که اندازه‌ی خود را دوبرابر کند. نظام اقتصاد صنعتی با سرعت نسبی چهار در صد رشد می‌کرد و برای دوبرابر کردن خود به ۱۸ سال زمان نیاز داشت. بنیامین دیسراییلی به هنگامی که هنوز نویسنده‌ای جوان بود در سال ۱۸۲۷ واژه‌ی « میلیونر » را از خودش اختراع کرد تا بورژواهای طبقه‌ی در حال جوانه زدنی را توصیف کند که ثروت جدید صنعتی را بوجود می‌آوردند.

این رشد شتابان اقتصادی البته عمیقاً جهان را دگرگون کرد. برای مثال کسی که در ۱۷۸۰ دنیا می‌آمد در واقع به جهانی پای می‌گذارد که پدربزرگ، پدر پدربزرگ و حتی اجداد دورترش در آن تفاوت مهمی با دنیای دوره‌ی خود نمی‌دیدند. اما فقط یک نسل پس از آن، جهان کاملاً تغییر شکل پیدا کرد و از آن زمان تا کنون هر نسلی همین تجربه‌ی دگرگون شدن جهان را داشته است.

آقای وی من که یک بریتانیایی است کتابهایی در باره‌ی جنبه‌های متفاوت انقلاب صنعتی نوشته است، از قبیل ایجاد سیستم تلگراف بدون سیم مارکونی و همینطور در باره‌ی تجارت یخ (در میانه‌ی قرن نوزدهم پس از پنبه یخ بزرگترین حجم صادراتی آمریکا را تشکیل می‌داد). اما کتاب اخیر او « انقلابی‌های صنعتی » دارای دامنه‌ی بسیار گسترده تری است: نمایش باشکوه توسعه‌ی صنعتی تا جنگ جهانی اول.

او کار خود را بر مخترین، کارخانه داران و مهندسین منفرد متمرکز ساخته است که انقلاب صنعتی را میسر گردانیدند. بعضی از آنها مانند الی ویتنی [مخترع دستگاه پنبه پاک کنی] و توماس ادیسون نام‌هایی آشنا هستند و برخی دیگر چون ویلکینسون معروف به « عاشق آهن » و یاکوب پرکینز افرادی ناشناخته‌اند که اختراع این دومی دستگاهی بود که برای اولین بار به روش کارخانه‌ای میخ می‌ساخت.

البته توجه بیشتر آقای وی من به نقش هم میهنان بریتانیایی‌اش باید برای ما موردی توجیه پذیر باشد و در هر حال مگر نه این که بریتانیا بوته‌ی آزمایشی برای پیشرفت‌های بیشمار بوده است. با این وجود توجه او به کشورهای دیگر نیز اندک نیست. او به ویژه به ژاپن و به استقبال پرشور این کشور در طی نمودن « دوره‌ی فشرده‌ی صنعتی شدن » در دهه‌ی ۱۸۶۰ می‌پردازد و این در حالی بود که آن کشور در شرایطی که هنوز از جهت اقتصادی و صنعتی تقریباً در شرایط قرون وسطایی به سر می‌برد میزبان کشتی‌های بخار و فن آوری غربی قرار می‌گرفت.

آقای وی من در کتاب خودش در خصوص داستان‌هایی که همچنان در باره‌ی بسیاری از بازیگران اصلی انقلاب صنعتی باقی مانده است اصلاحاتی انجام می‌دهد. برخلاف آنچه می‌گویند الهام بخش وات جریان بخار حاصل از کتری چای مادرش نبوده و ساموئل مورس نیز اولین فردی نبود که تلگراف را اختراع کرده است. در حقیقت پنج سال قبل از آن که مورس پیام مشهور خود را از ساختمان کاپیتول در واشنگتن به بالتیمور ارسال کند چارلز ویتستون در کمپانی خطر آهن بریتانیایی مشهور به Great Western Railway دارای خط تلگرافی در حال کار بود. آنگونه که آقای وی من نشان می‌دهد، در مجموع شیوه‌ی کاری اختراع مورس و بویژه رمزنگاری مختص او که به نحو حیرت انگیزی کارآمد بود وی را به چهره‌ی اصلی در تاریخ تلگراف تبدیل نمود.

روایت نویسنده که در درجه‌ی اول تاریخ انگلستان را درنظر می‌گیرد دارای بعضی مزیت‌هاست: خوانندگان آمریکایی در باره‌ی اختراعات و پیشرفت‌های انگلیسی‌ها که اغلب در گزارش‌های خودشان غایب مانده‌اند اطلاعات زیادی به دست می‌آورند. نکته دیگر آن که در اسکاتلند چندین دهه قبل از آن که ادوین دریک در ۱۸۵۸ در پنسیلوانیا برای اولین بار به حفاری نفت بپردازد صنعت نفت پیشرفته‌ای وجود داشته است.

شاید جدیت کمتر آقای وی من نسبت به موضوعات مربوطه در خود آمریکا اجتناب ناپذیر بوده است. از نیوجرسی به نیوبرانسویک قطار مستقیمی وجود ندارد. توماس جفرسون آنقدر‌ها برای معامله جهت خرید لوئیزیانا بی میل نبود. و در ۱۷۹۳ آلکساندر همیلتون نقشی بیش از آجودان جورج واشنگتن داشت، زیرا تصویر آجودان‌ها را روی پول رایج نقش نمی‌زنند.

مورد‌ی که از آن نمی‌بایست اجتناب می‌شد به گمان من از قلم انداختن بعضی از چهره‌های مهم و جالب توجه در کتاب « انقلابی‌های صنعتی » است. برای مثال از چارلز پارسونس نامی آورده نمی‌شود، کسی که پدرش، یک کنت ایراندی، در ۱۸۴۰ بزرگترین تلسکوپ را ساخت و خودش در میان اختراعات گوناگون توربین بخار را ابداع نمود که هم برای نیروی رانش کشتی‌ها و هم در ایجاد جریان برق شهری نقش اصلی را دارد.

نکته‌ی دیگری که در این کتاب آموزنده و سرگرم کننده از آن غفلت شده است ارائه‌ی یک نمای کلی در باره‌ی خود انقلاب صنعتی است. آن انقلاب در حالی که باعث شد زندگی تمامی انسان‌ها سرانجام بهتر شود، به هیچ وجه بدون بها هم نبود. به ویژه در روزهای نخستینش، شرایط کاری در تعداد محدود کارخانجات موجود اغلب هولناک بود و زندگی کسانی که در آنها کار می‌کردند به همان اندازه‌ی کشاورزان در زمانه‌ی تامس‌هابز ناخوشایند، حیوانی و کوتاه.

انقلاب صنعتی در حکم انقلابی بود که حاصلش بیش از تغییرات عمیق در اقتصاد جهانی بود: این انقلاب باعث دگرگونی در سیاست و جامعه گردید. جهانی که میان تعداد اندکی اشراف‌زاده و میلیون‌ها کشاورز جدایی افکنده بود به جهانی تبدیل شد که در آن حرف اول را طبقه‌ی متوسط می‌زد، در واقع جایی که ثروت به طور گسترده تقسیم و حقوق شهروندی امری همه جاگیر شده است.

http://online.wsj.com/article/SB123941039250710289.html#