ايران امروز

اعطای جایزه پاول واتسلاویک به آلئیدا آسمن

داود خدابخش
روز دوشنبه (۳۰ مارس) جایزه‌ پاول واتسلاویک وین به فرهنگ‌شناس آلمانی آلئیدا آسمن اعطا شد. خانم آسمن در سخنرانی خود به این مناسبت گفت که فقط با یک حافظه‌ی جمعی مشترک است که پیکر منسجم اروپا شکل می‌گیرد.

عنوان سخنرانی فرهنگ‌شناس آلمانی "آلئیدا آسمن" (Aleida Assmann) "در مسیر یک حافظه‌ی جمعی اروپایی" نام داشت. آسمن از نظریه‌پردازان سرشناس در زمینه‌ی حافظه‌ی فردی، جمعی و فرهنگی است.

آلئیدا آسمن روز دوشنبه (۳۰ مارس) در تالار شهرداری وین پایتخت اتریش حضور یافت و جایزه‌ی "حلقه‌ی افتخار پاول واتسلاویک" را دریافت کرد. وی سپس در تجلیل از پاول واتسلاویک سخنرانی خود را ایراد کرد.

جایزه‌ی "حلقه‌ی افتخار پاول واتسلاویک"

جایزه‌ی "حلقه‌ی افتخار پاول واتسلاویک" از سوی کانون پزشکان وین به اندیشه‌ورزان عصر حاضر، در تقدیر از پژوهش‌های علمی‌ آنها اهدا می‌شود. پاول واتسلاویک (Paul Watzlawick)، روانکاو، فیلسوف و نظریه‌‌پرداز پرآوازه‌ی اتریشی در گستره‌ی ارتباطات بود که در سال ۲۰۰۷ درگذشت. وی آثار بسیاری از خود بر جای گذارد. به ویژه دو کتاب وی با عنوان‌های "واقعیت تا چه اندازه واقعی است" و "دیباچه‌ای بر شوربختی" از پرفروش‌ترین کتاب‌ها بوده‌اند.

این دومین سالی است که جایزه‌ی علمی "حلقه‌ی افتخار" کانون پزشکان وین اهدا می‌شود. جایزه‌ی سال ۲۰۰۸ به جامعه‌شناس پرآوازه "پتر برگر" تعلق گرفت. وی کسی بود که به همراه جامعه‌شناس آلمانی توماس لوکمان در سال ۱۹۶۶ کتاب ماندگار "ساخت اجتماعی واقعیت، یک نظریه‌ی جامعه‌شناسی دانش" را انتشار دادند.



دلیل اعطای "حلقه‌ی افتخار" به آلئیدا آسمن

دکتر والتر دورنر، رئیس کانون پزشکان وین و بنیانگذار این "حلقه‌ی افتخار" و ارهارد بوسک، رئیس هیأت داوران در استدلال خود برای اعطای این جایزه آورده‌اند: «هیأت ژوری این بار با گزینش دکتر آلئیدا آسمن فردی را برگزید که فراتر از این جایزه شایسته‌ی تقدیر است. خانم آسمن هومانیست و جهان‌شهروندی است از سنت پاول واتسلاویک، و معمار پیگیر واقعیت ظاهری است.»

این دو می‌افزایند: «بر پایه‌ی تحلیل شفاف آلئیدا آسمن، فرهنگ‌های حافظه ساختارها، معناها و سازوکارهای غلبه بر گذشته‌ی خود را می‌سازند. آسمن اروپا را فقط هنگامی هم‌چون یک پیکر منسجم می‌بیند که حافظه‌ی جمعی مشترک آن شکل گیرد. اروپا بیش از یک جامعه‌ی مشترک‌المنافع و یک فضای مشترک اقتصادی است. هویت اروپا را باید در فرآیند دردناک «یاد» جست و یافت.»

آلئیدا آسمن

آلئیدا آسمن در ۲۲ مارس ۱۹۴۷ در بِتِل در نزدیکی شهر بیله‌فلد آلمان به دنیا آمد. وی در سال ۱۹۶۸ با یان آسمن، که کارشناس مصر باستان و نظریه‌پرداز الهیات سیاسی است، ازدواج کرد و صاحب پنج فرزند است. خانم آسمن عضو مهم‌ترین نهادها و انجمن‌های علمی است.

آلئیدا آسمن پس از طی تحصیلات دانشگاهی خود در رشته‌های زبان و ادبیات انگلیسی و مصرشناسی، به کسب درجه‌‌های علمی دکترا و فوق‌ دکترای در دانشگاه‌های توبینگن و هایدلبرگ نائل آمد. وی هم‌اکنون صاحب کرسی استادی در رشته‌ی زبان و ادبیات انگلیسی و ادبیات‌شناسی در دانشگاه کنتستانس آلمان است. این فرهنگ‌شناس آلمانی استاد میهمان و پژوهشگر شمار زیادی دانشگاه‌های آمریکا و اروپا بوده است.

ولی پژوهش‌های علمی آلئیدا آسمن فراتر حوزه‌ی کرسی استادی‌اش می‌رود. وی را بیشتر فرهنگ‌شناس و نظریه‌پرداز حافظه‌‌ی فردی، جمعی و فرهنگی می‌شناسند. از وی آثار بسیاری انتشار یافته است. به ویژه دو کتاب وی با عنوان‌های "فضاهای یاد" و "سایه‌ی دراز گذشته" توجه تحسین‌برانگیز افکار عمومی، به ویژه کارشناسان را برانگیخته است.

آسمن در این دو کتاب به تحلیل شکل‌ها و دگرگونی در حافظه‌ی فرهنگی انسان‌ها دست زده و در این دو اثر یک مجموعه‌ی منسجم نظری عرضه کرده است. وی به ویژه موضوع هولوکاست در حافظه‌ی فردی و جمعی را بررسیده است.



انتقال حافظه از نسل به نسل

اگرچه انسان به منزله‌ی فرد قابل تقسیم نیست، ولی این فرد واحد خودکفایی هم نیست. انسان‌ها را باید در ارتباط‌های گسترده‌تری دید. هر «منی» به «مایی» متصل است که بنیان‌های مهم هویت خود را از آن برمی‌گیرد. با زایش انسان و ورودش به جهان، فردیت انسان نیز حضور خود را نشان می‌دهد. این کودک نوزاده، آن «منی» است که به یک گروه و یا جمع «ما» وارد شده است. ولی ورود به این «ما−گروه» نه تصمیم و حرکتی است اختیاری و نه گزینشی آگاهانه؛ مانند عضویت یک فرد در «ما−گروه‌ها»ی خانواده، نسل، قوم، دین و یا ملت.

خانواده نه فقط مکان پیدایش حیات انسان بلکه با گرامی‌داشت و یادبود مردگان، مکان بقای پس از مرگ نیز هست. از چشم‌انداز فرد، خانواده فقط حلقه‌‌ای از زنجیر بقای نیاکان نیست؛ خانواده مکان ارتباطات نیز هست. با درهم‌تنیدن رشته‌ی تجربه‌ها، روایت‌ها و سرنوشت‌ها، در اینجا با صحنه‌ی درآمیزی نسل‌ها رو به رو هستیم. عکس‌ها، سندها و نوشتجات حافظه‌ی خانوادگی را، دست‌کم در سه نسلی که با یکدیگر در تماس و در حال تبادل تجربه‌اند، زنده نگاه می‌دارند و پاره‌ای از هویت فردی نسل‌های آینده را می‌سازند.

هر «ما−گروه» دارای یک بُعد یا افق زمانی است. مثلا افق زمانی «ما−گروهِ» خانواده بین ۸۰ تا ۱۰۰ سال است، یعنی در فاصله‌ی زمانی‌ای که سه یا چهار نسل با یکدیگر هم‌زیستی دارند. ولی افق زمانی «ما−گروهِ» خانواده ناچیزتر از آن است که بتوان آن را با افق زمانی «ما−گروه‌»های بزرگ‌تر فرهنگ‌، دین‌ و ملت‌ مقایسه کرد. فرد با ورود به این «ما−گروه»‌های بزرگ نه فقط بُعد زمانی دیگری را می‌پذیرد بلکه با یک افق زمانی گسترده‌تر، به فراسوی تجربه‌های فردی خود می‌نگرد. در پی آن، حافظه‌ی فرد نیز از تجربه‌های خویش پا فراتر می‌‌نهد. در اینجاست که با درآمیزی رشته‌های حافظه‌ی فردی و جمعی رو به رو می‌شویم.

آسمن معتقد است، در یک چنین وضعیتِ «افق‌های زمانی» متفاوت است که می‌توان از «افق‌های حافظه» سخن راند. به این معنا که: «ما−گروه»هایی که در بالا از آن نام بردیم، هر یک شکل ویژه‌ای از حافظه را پیکربندی می‌کنند. این شکل ویژه‌ی «‌ما−حافظه» آمیزشی است از حافظه‌ی چندین «ما−گروهِ» خانواده، نسل، جامعه، دین، ملت و فرهنگ. در نتیجه دشوار بتوان تشخیص داد که نزد یک فرد یا یک جمع، شکل‌بندی حافظه‌ی یک ما−گروه در کجا به پایان می‌رسد و در امتداد آن شکل‌بندی حافظه‌ی یک ما−گروه دیگر آغاز می‌شود. مثلا اینکه کدام پاره از حافظه‌ی ما برگرفته از «ما−گروه» خانواده است و کدام از «ما−گروه‌» دین، ملت یا فرهنگ.

ولی با وجود بغرنج این درآمیزی، آسمن معتقد است که تشخیص و تمیز سطح‌ها و بُعدهای متفاوتِ حافظه چندان دشوار نیست، زیرا هر سطح از حافظه، کارکرد و میزان پویایی خود را دارد. از سوی دیگر با مقایسه‌ی حافظه‌ی فردی و جمعی می‌توان چهار نوع شکل‌بندی حافظه را از یکدیگر تفکیک کرد: حافظه‌ی فردی، حافظه‌ی اجتماعی، حافظه‌ی سیاسی یا ملی و حافظه‌ی فرهنگی. با معیارهایی چون شعاع زمانی و مکانی، بزرگی گروه، و ثبات و بی‌ثباتی حافظه می‌توان نوع و دامنه‌ی حافظه را نیز از یکدیگر تمیز داد.

آسمن در آثار خود که خواننده را مجذوب خود می‌سازد، می‌گوید که پدیده‌ی حافظه‌ی جمعی با «فرهنگ یاد» پیوندی سخت دارد و می‌نویسد: «ما سده‌ی بیستم را پشت سر گذاردیم، ولی او هم‌چنان به دنبال ماست ...»

داود خدابخش

مشخصات کتاب‌ها:

Assmann, Aleida: Erinnerungsräume. Formen und Wandlungen des kulturellen Gedächtnisses. München, C.H.Beck Verlag 2009.
Assmann, Aleida: Der lange Schatten der Vergangenheit. Erinnerungskultur und Geschichtspolitik. München, C.H.Beck Verlag 2009.