هفته‌نامه تجارت فردا
کم پیش می‌آید که گوشی هوشمند داشته باشید اما به خیل علاقه‌مندان اینستاگرام نپیوسته باشید. اینستاگرام برای ایرانی‌ها به محیطی تبدیل شده که هم در آن وقت می‌گذرانند و هم کالای مورد علاقه خود را می‌خرند. در آخرین نظرسنجی‌هایی که صورت گرفته، ۸۵ درصد افراد اعلام کرده‌اند که از اینستاگرام استفاده می‌کنند. هرچند این رسانه اجتماعی برای نسل زد زیاد محبوب نیست اما نسل‌های قدیمی‌تر خیلی به آن وابسته‌اند.
این رسانه اجتماعی محبوب، ۱۴ سال است که با ماست و در همه این سال‌ها به‌طور متوسط روزی یک ساعت وقت ما را به خود اختصاص داده است. حتی فیلترینگ هم مانع دسترسی ما به این رسانه نشده است. سوال اینکه در طول این سال‌ها، اینستاگرام چه اثری روی زندگی ما گذاشته است؟
«باید پذیرفت که رسانه‌های اجتماعی نظیر اینستاگرام، مانند هر پدیده اجتماعی، دارای آثار مثبت و منفی هستند که البته با توجه به شرایط فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و روانی جامعه و کاربران میزان اثرگذاری‌اش متغیر است.» این اولین جمله‌ای است که خانم دکتر پرنیا رضی‌پور مطرح کرده است. زاویه نگاه این گزارش هم همراستا با همین جمله است؛ بررسی امکانات شبکه اجتماعی که نه سیاه است و نه سفید، نه فایده خالص است و نه جانی‌ترین مجرم عالم، نه رهایی‌بخش است و نه می‌توان در بندش کرد.
در چهاردهمین سالگرد ایجاد شبکه اجتماعی اینستاگرام می‌خواهیم به این پرسش پاسخ دهیم که اینستاگرام چه آثاری بر زیست اجتماعی ایرانیان داشته است؟
۱۴سالگی رسانه محبوب
اینستاگرام، در سال ۲۰۱۰ راه‌اندازی شد و به‌سرعت توانست توجه میلیون‌ها کاربر جهانی را به خود جلب کند. این اپلیکیشن با ارائه امکاناتی چون اشتراک‌گذاری عکس و ویدئو، بر زندگی روزمره مردم تاثیرات عمیق و گسترده‌ای گذاشته است. در ۱۴ سال گذشته، اینستاگرام از یک برنامه اشتراک‌گذاری عکس ساده به یک پلت‌فرم رسانه اجتماعی بزرگ با بیش از یک میلیارد کاربر در سراسر جهان تبدیل شده است. این شبکه به‌طور واضح نحوه ارتباط میان افراد را متحول کرده است.
مثل هر پدیده جدید این پلت‌فرم هم مخالفان سرسخت و موافقان سرسپرده زیادی دارد و در نهایت سه تصور کلی درباره کارکرد این شبکه اجتماعی مطرح می‌شود؛ نخست اینکه عده‌ای این شبکه را نجات‌بخش روابط اجتماعی و اقتصادی مردم عصر جدید می‌دانند و عده‌ای این تصور را که اینستاگرام تاثیر مثبتی بر کاربران گذاشته رد می‌کنند و معتقدند که اینستاگرام مسائل اجتماعی مانند تنزل سلامت روان، اعتیاد، نگرانی‌های مربوط به حریم خصوصی و تحریف ارزش‌های اجتماعی را تشدید کرده است. نگاه سوم در میانه این دو گروه قرار دارد و با پذیرش آثار منفی، دستاوردهای این تحول شبکه‌ای را نادیده نمی‌گیرند و از چنین ابزاری به عنوان چاقوی دولبه یاد می‌کنند.
اینستاگرام توانسته خود را به عنوان یک عادت قوی به جامعه تحمیل کند، بایدی که عمیقاً بر جنبه‌های مختلف زندگی روزمره و هنجارهای اجتماعی تاثیر می‌گذارد. بنابراین وقتی از فرهنگ و تبادلات فرهنگی اجتماعی سخن می‌گوییم نمی‌توانیم چشم بر قابلیت این شبکه گسترده ببندیم. ماهیت فراگیر اینستاگرام نه‌تنها رفتارهای فردی را تغییر داده، بلکه پویایی قدرت فرهنگی در جامعه را نیز بازتعریف کرده است (علیخواه، ۲۰۲۴). کاربران اکنون هویت خود را از طریق تصاویر و پست‌هایی که با دقت ساخته شده‌اند، نشان می‌دهند که شیوه‌های زندگی آرمانی را منعکس می‌کنند و به اشکال جدیدی از مقایسه اجتماعی و انتظارات منجر می‌شوند.
این پدیده به‌ویژه در میان جوانان مشهود است، جایی که ادراکات «زندگی خوب» به‌طور فزاینده‌ای از طریق آرمان‌های لذت‌طلبانه به تصویر کشیده‌شده بر روی پلت‌فرم شکل می‌گیرد (کوهستانی، ۱۳۹۰). جامعه ایران نیز از این بازی برد و باختی که تحولات تکنولوژیک برای جوامع به ارمغان آوردند عقب نمانده است. تقریباً از همان روزهای رونمایی جهانی از اینستاگرام کاربران ایرانی هم به این شبکه پیوستند. در روی خط زمانی می‌توان ابتدای ورود جامعه ایرانی به اینستاگرام را در راستای کمرنگ شدن فیس‌بوک در ایران دانست. در ادامه این گزارش به آثار مثبت و منفی استفاده روزافزون از اینستاگرام بر جامعه ایرانی می‌پردازیم که تفاوتی با آثار جهانی در سایر کشورها ندارد؛ تنها تفاوت فاحش در نحوه اتصال ایرانیان با فیلترشکن است که هم باعث پرداخت هزینه مالی و هم باعث کندی سرعت استفاده از این پلت‌فرم می‌شود. برای سهولت در تقسیم‌بندی موارد ابتدا به آثار منفی و سپس به آثار مثبت این پلت‌فرم اشاره می‌شود.
نمودار، منفی
یکی از مهم‌ترین اثرات نامطلوب اینستاگرام تاثیر آن بر سلامت روان است. مطالعات متعدد استفاده بیش از حد از اینستاگرام را با افزایش سطح اضطراب، افسردگی و اعتمادبه‌نفس پایین مرتبط دانسته‌اند. تاکید پلت‌فرم بر محتوای بصری و معیارهای تعامل مانند «لایک» و «فالوئر» فرهنگ مقایسه را تقویت می‌کند. کاربران اغلب زندگی خود را با تصاویر ایده‌آلی که به صورت آنلاین ارسال می‌شوند مقایسه می‌کنند که موجب احساس بی‌کفایتی و نارضایتی می‌شود. این پدیده که به عنوان «نظریه مقایسه اجتماعی» شناخته می‌شود، بیان می‌کند که افراد ارزش خود را بر اساس نحوه قرار گرفتن در برابر دیگران ارزیابی می‌کنند.
برای بسیاری، اینستاگرام به یادآوری دائمی شکست‌های شخصی منجر می‌شود که باعث استرس و اضطراب مزمن می‌شود. علاوه بر این، ارائه تصاویر فیلتر‌شده و مدیریت‌شده استانداردهای زیبایی غیرواقعی را ترویج می‌کند. رواج ویرایش عکس، هم از طریق ویژگی‌های داخلی اینستاگرام و هم از طریق برنامه‌های ثالث، مفاهیم دست‌نیافتنی از کمال را ایجاد می‌کند که به‌ویژه بر زنان جوان تاثیر می‌گذارد. این قرار گرفتن در معرض مداوم می‌تواند به مشکلات تصویر بدن، اختلالات خوردن و سایر اختلالات روانی بینجامد.
طراحی اینستاگرام هم ذاتاً اعتیادآور است. ویژگی اعلان‌های منظم، و امکان اعتبارسنجی اجتماعی از طریق لایک‌ها و نظرات، محیطی را برای استفاده اجباری ایجاد می‌کند. کاربران اغلب متوجه می‌شوند که ساعت‌ها را در برنامه صرف می‌کنند و زمان مفید و تعاملات دنیای واقعی را قربانی می‌کنند. این اعتیاد به شبکه‌های اجتماعی می‌تواند سبب پیامدهای منفی در محیط‌های تحصیلی و حرفه‌ای شود و بر تمرکز و کاهش بهره‌وری تاثیر بگذارد.
علاوه بر این، ماهیت اعتیادآور اینستاگرام بر الگوهای خواب تاثیر می‌گذارد. نور آبی ساطع‌شده از تلفن‌ها و هجوم دوپامین از محتوای جذاب می‌تواند کاربران را بیدار نگه دارد و به کم‌خوابی منجر شود. می‌دانیم که شواهد حاکی از آن است که کاهش کیفیت خواب بر عملکردهای شناختی، تنظیم عاطفی و سلامت جسمانی تاثیر منفی می‌گذارد.
شاید ۱۴ سال پیش خیلی این موضوع مطرح نبود اما اکنون می‌دانیم حفظ حریم خصوصی یکی دیگر از نگرانی‌های مهم مرتبط با اینستاگرام است. کاربران اغلب اطلاعات شخصی، مکان‌ها و فعالیت‌های روزانه را بدون درک خطرات احتمالی به اشتراک می‌گذارند. خط‌مشی‌های جمع‌آوری داده‌های اینستاگرام به دلیل نقض حریم خصوصی مورد بررسی قرار گرفته و نگرانی‌هایی را در مورد نحوه ذخیره، اشتراک‌گذاری و کسب درآمد احتمالی داده‌های کاربر بدون رضایت صریح ایجاد کرده است.
این امر اعتماد کاربران را از بین می‌برد و اطلاعات شخصی را در معرض خطر سوءاستفاده یا هک قرار می‌دهد. مخصوصاً در جامعه سنتی مثل ایران این موضوع پررنگ‌تر هم می‌شود. علاوه بر اینها، اینستاگرام به بستری برای آزار و اذیت سایبری تبدیل شده است. ناشناس بودن و فاصله‌ای که دنیای دیجیتال فراهم می‌کند، می‌تواند رفتار منفی را تشویق کند که ممکن است رودررو رخ ندهد.
قربانیان آزار و اذیت آنلاین، پریشانی عاطفی را تجربه می‌کنند که به عواقب شدیدی از جمله افکار و اقدامات خودکشی منجر می‌شود. با وجود تلاش‌های اینستاگرام برای مبارزه با قلدری از طریق ویژگی‌های هوش مصنوعی و گزارش‌دهی کاربران، این مشکلات همچنان پابرجا هستند و یک نقص مهم در توانایی این پلت‌فرم برای محافظت از کاربران خود را برجسته می‌کند.
به گفته جامعه‌شناسان نفوذ اینستاگرام فراتر از تک‌تک کاربران است و بر هنجارها و ارزش‌های اجتماعی نفوذ می‌کند. یکی از عمیق‌ترین تغییرات، تعریف مجدد موفقیت و شهرت است. «شهرت اینستاگرامی» آرزوی بسیاری از کاربران است که عده‌ای به خاطر کسب آن شهرت از تمام ارزش‌ها و هنجارها عبور می‌کنند. این شرایط ارزش‌های اجتماعی را روزبه‌روز از بین می‌برد و باعث شکل‌گیری طیف گسترده‌ای از هرج‌ومرج‌گرایی خواهد شد.
اینستاگرام همچنین به کاهش حریم خصوصی و مرزهای شخصی دامن زده است. از آنجا که کاربران بیشتر زندگی خود را به صورت آنلاین به اشتراک می‌گذارند، خطوط میان حوزه‌های عمومی و خصوصی محو می‌شود و ادراک اجتماعی را از آنچه شخصی و صمیمی تلقی می‌شود تغییر می‌دهد. این تغییر بر روابط بین‌فردی تاثیر می‌گذارد و به‌طور بالقوه به قطع ارتباط و سطحی‌نگری منتهی می‌شود. در نهایت اینکه اینستاگرام به محلی برای تبلیغ و ترویج خرافات تبدیل شده و در برخی موارد، شبه‌علم را به جای علم نشانده است.
نمودار؛ مثبت
همان‌طور که بدون تعارف از تمامی آثار منفی که اینستاگرام در زندگی اجتماعی ما ایجاد کرده، یاد کردیم، باید به جنبه‌های مثبتش نیز اشاره کنیم. شبکه اینستاگرام با توجه به کارکردهای متنوع و مفرح خود، موجب شده است که افراد و گروه‌های مختلف در طیف‌های سنی و فرهنگی مجذوب آن شوند و از آن بهره ببرند. یکی از تاثیرات مثبت اینستاگرام، افزایش ارتباطات اجتماعی است. کاربران می‌توانند به راحتی با دوستان، خانواده و حتی افراد جدید ارتباط برقرار کنند. این اپلیکیشن همچنین فضایی برای اشتراک‌گذاری تجربیات شخصی فراهم کرده که به ایجاد جامعه‌های مجازی منجر می‌شود. از طریق هشتگ‌ها و چالش‌ها، کاربران می‌توانند احساس تعلق بیشتری نسبت به گروه‌های مختلف پیدا کنند. در مقابل فشار اجتماعی ناشی از مقایسه خود با دیگران، تشویق به بهتر شدن نیز قرار دارد.
برخی عقیده دارند انسان در فرآیند اجتماعی شدن رشد کرده و تکامل یافته، بنابراین می‌توان اینستاگرام را محل اجتماع انسان‌ها و تغییرات حاصل از تماشای رشد دیگران را تکامل انسان مدرن دانست. مثال ملموس این موضوع توجه به سلامت شخصی است. ورزش کردن، تهیه غذای سالم، داشتن رژیم‌های سلامتی، توجه به آموزش، سلامت روان و... تنها برخی از تحولاتی است که می‌توان در این شبکه اجتماعی به آن رسید. خاطرمان هست که اینستاگرام چگونه در دوران قرنطینه کرونا به کمک زندگی مردم آمد.
از سوی دیگر، اینستاگرام فرصتی برای کسب درآمد نیز فراهم کرده است. بسیاری از افراد با استفاده از قابلیت‌های بازاریابی دیجیتال توانسته‌اند کسب‌وکارهای موفقی راه‌اندازی کنند. برندها هم از طریق تبلیغات هدفمند در این پلت‌فرم محصولات خود را معرفی کرده و فروش بیشتری داشته‌اند. بنابراین، اگرچه چالش‌هایی وجود دارد اما فرصت‌های شغلی جدید نیز ایجاد شده است. توانمندسازی زنان و جوانان تازه واردشده به حوزه کار یکی دیگر از جنبه‌های مثبت این شبکه اجتماعی است. بسیاری از مشاغل خرد که به تبلیغات گران تلویزیونی و بیلبوردهای شهری دسترسی ندارند از این شبکه برای تبلیغ محصولات و خدمات خود استفاده می‌کنند.
در واقع، این پلت‌فرم برای کسب‌وکارهای کوچک و خانگی نیز فرصتی برای دسترسی به بازارهای بزرگ فراهم آورده است تا بتوانند محصولات خود را به مخاطبان عرضه کنند. این امر موجب احیای بسیاری از مشاغل و کسب‌وکارهای فراموش‌شده یا در معرض فراموشی شده است. از طرفی، ماهیت شبکه اینستاگرام به گونه‌ای است که موجب ایجاد مشاغل جدیدی شده است، مانند شغل بلاگری که با تولید محتوای مختلف و جذب کاربر از طریق تبلیغات درآمدزایی می‌کنند.
همان‌طور که اشاره شد، اینستاگرام فضایی را در اختیار کاربران قرار می‌دهد که بتوانند به‌راحتی با دوستان، خانواده و حتی افراد جدید در سراسر جهان ارتباط برقرار کنند. این امر موجب تقویت روابط اجتماعی و ایجاد روابط زنجیره‌ای و پیوسته میان افراد می‌شود. برای مثال، این شبکه در زمان بحران کرونا که موجب انزوا و قرنطینه اجباری جامعه شد، به افراد کمک کرد تا از این طریق با دوستان و اقوام در ارتباط باشند و این نشان می‌دهد که شبکه‌های اجتماعی در زمان بحران می‌توانند کارآمد باشند.
شبکه اینستاگرام در جامعه ایرانی، به عنوان ابزاری برای سرگرمی عمل می‌کند. در واقع، این شبکه با ارائه محتواهایی به صورت فیلم‌های کوتاه، موسیقی و لایوهای متعدد، موجب سرگرمی مخاطبان شده است. از منظری، کاربران در این شبکه منفعل نیستند و با تولید محتوا، انتشار محتوا و گذاشتن کامنت می‌توانند احساسات خود را ابراز کنند. این ویژگی موجب استقبال مضاعف آن در جامعه ایرانی نسبت به دیگر رسانه‌ها شده است.
همچنین اینستاگرام را به عنوان ابزاری برای آموزش می‌شناسند. از دیگر کارکردهای این شبکه در جامعه ایران، امکان ارائه آموزش‌های مختلف است. بسیاری از افراد و مراکز آموزشی از طریق تولید محتوای آموزشی، این آموزش‌ها را به مخاطبان عرضه می‌کنند و از جهتی به دلیل همگانی بودن این شبکه، امکان بهره‌گیری از آن حتی در مناطق محروم و دورافتاده نیز وجود دارد. به‌طور خلاصه، از دیگر آثار مثبت این شبکه در جامعه ایرانی می‌توان به فرصت دیده شدن و نمایش خلاقیت، آگاهی و اطلاع‌رسانی، بیان عقاید و نگرش‌های مختلف، ترویج فرهنگ‌ها و رسوم و... اشاره کرد.
میانه‌روی
همان‌طور که اشاره شد، آثار منفی و مثبت اینستاگرام به قدری زیاد است که نمی‌توان از یکی از آن دو چشم‌پوشی کرد و گذشت. نه می‌توان با دیدگاه حکمرانی نسبت به آسیب‌زا بودن شبکه‌های اجتماعی چشم بر منافعش پوشاند و آن را فیلتر کرد و نه می‌توان چشم‌بسته در این جاده پرپیچ‌وخم راند. نه می‌توان عادی‌سازی هنجارشکنی، ترویج خرافات، شایعه‌پراکنی و انتشار اطلاعات نادرست را تکذیب کرد و نه از سهم آن در گسترش آموزش سلامت جسم و روان، سرگرمی و نشاط، تبلیغات، خرید و فروش، اجتماعی شدن، مطالبه‌گری و فرصت جهانی شدن و... گذشت.
پرداختن به این مسائل نیازمند رویکردی چندوجهی است که شامل مقررات به‌روز و کارا در راستای فعالیت‌های رسانه‌های اجتماعی، بهبود منابع سلامت روان و تلاش‌های بیشتر برای سواد دیجیتالی است. در حرکت روبه جلو، همه ذی‌نفعان -کاربران، توسعه‌دهندگان و سیاست‌گذاران- باید برای کاهش اثرات منفی اینستاگرام و ایجاد یک محیط دیجیتال متعادل‌تر با یکدیگر همکاری کنند. با شناخت این مسائل و اجرای استراتژی‌های موثر، جامعه می‌تواند با حفظ مزایای بالقوه ارتباطات دیجیتال، چالش‌های ناشی از رسانه‌های اجتماعی را بهتر بپیماید.