اگرچه با پیشرفت فناوری‌های پزشکی، درمان‌های بیشتر بیماری‌ها کشف شده است و امید به زندگی از نظر علم پزشکی افزایش یافته اما در واقعیت، بیماری‌های مزمنی وجود دارد که شاخص سلامتی را با کاهش مستمر روبه‌رو کرده است.
خون؛ شمشیری دو دم در رگ‌های انسان
خون، در عین حال که حیات‌بخش بوده و زندگی بدون آن ممکن نیست، بستر برخی از بیماری‌های مهمی است که امروزه جوامع بشری را درگیر خود کرده است. افزایش یا کاهش فشار خون، هر کدام می‌تواند سلامت انسان را با خطر جدی روبه‌رو کند و درصد مواد موجود در آن نیز اگر اندکی جابه‌جا شود، زندگی روزمره را مختل می‌کند. برخی از بیماری‌های خونی ریشه ژنتیکی دارند و برخی دیگر با عوامل خارجی شکل گرفته و ادامه پیدا می‌کنند و کیفیت سلامتی انسان را تحت‌تاثیر قرار داده و زندگی روزمره مبتلایان را کاملا عوض می‌کنند.
فشار خون بالا؛ قاتل خاموش
فشار خون بالا یک وضعیت شایع و خطرناک است که در آن فشار خون موجود در رگ‌ها تحت عوامل مختلفی به طور مداوم افزایش می‌یابد و به طور مستقیم سبب افزایش خط بروز بیماری‌های قلبی سکته مغزی و نارسایی کلیه می‌شود.
این بیماری به عنوان یکی از قاتلان خاموش انسان نیز شناخته می‌شود، زیرا مبتلایان به آن هیچ علامت مشخصی تا زمانی که دچار بیماری‌ها و مشکلات برآمده از آن نشوند، ندارند و تازه وقتی دچار عوارض فشار خون بالا شوند، متوجه حضور این قاتل خاموش در رگ‌های‌شان می‌شوند و به دنبال علاجی قطعی برای آن می‌گردند که البته تقریبا وجود ندارد. این قاتل خاموش عوامل مختلفی دارد که ژنتیک، چاقی، مصرف نمک زیاد و عدم فعالیت بدنی مناسب از آن جمله است و ممکن است فردی سال‌ها دچار آن باشد ولی علائمی که منجر به تشخیص بیماری شود، در وی آشکار نشود.
علایم این بیماری در صورت تشدید سردردهای شدید، به‌خصوص در ناحیه پشت سر، سرگیجه و تاری دید، تپش قلب یا نامنظم شدن ضربان قلب، خونریزی بینی و تنگی نفس، به‌ویژه هنگام فعالیت بدنی است اما درنهایت این پزشک است که تشخیص دقیق ابتلا به فشار خون بالا را تایید می‌کند.
رابطه سن و فشار خون
براساس مطالعات گسترده‌ای که در کشورهای مختلف جهان صورت گرفته، سن افرادی که بیشترین خطر ابتلا به پرفشاری خون را دارند، معمولا بالای ۴۵ سال است. در این گروه سنی، مردان بیشتر از زنان به پرفشاری خون دچار می‌شوند. اما پس از ۶۵ سالگی، این الگو معکوس شده و زنان نسبت به مردان بیشتر تحت تاثیر پرفشاری خون قرار می‌گیرند. در این میان گسترش فشار خون در میان جوانان، زنگ خطر جدی را به صدا درآورده است. میزان شیوع فشار خون بالا در جوانان بیشتر از آن چیزی است که قبلا تصور می‌شد و براساس مطالعات انجام شده در حال حاضر تقریبا یک‌پنجم جوانان به آن دچار هستند.
مطالعات موردی مختلفی در شهرهای ایران و دیگر کشورهای جهان صورت گرفته است که به عنوان نمونه یک مطالعه در میان جوانان شاغل در شهر بیرجند -که نتایج آن در سال ۱۴۰۲ در مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی بیرجند منتشر شده است- نشان می‌دهد شیوع فشارخون بالا ۳/۵ درصد و پیش‌فشارخون بالا ۲/۳۴ درصد در میان نمونه‌ای به اندازه ۱۱۸۰ نفر در این شهر است.
در همین مطالعه براساس آنالیز رگرسیون لوجستیک، متغیرهای سن، جنسیت، محل کار و سابقه فامیلی رابطه معنی‌داری با فشارخون بالا و متغیرهای جنسیت، نمایه توده بدن و وضعیت اجتماعی اقتصادی ارتباط معنی‌داری با پیش‌فشارخون بالا داشته است.
فشار خون بالا در گروه سنی ۳۵-۲۰ سال ۸/۳درصد و در گروه سنی ۴۰-۳۶ سال ۵/۷درصد بود و شیوع پیش فشارخون بالا براساس سن، در گروه سنی ۳۵-۲۰ سال ۸/۳۰ و در گروه سنی ۴۰-۳۶ سال ۹/۳۴درصد است. نتایج مشابهی از مطالعات فشار خون بالا در کشورهای دیگر نیز به دست آمده است و نشان می‌دهد فشارخون بالا در گروه سنی ۳۵-۲۰ به طور معناداری افزایش یافته است.
دیابت، همراه بشر از گذشته تا امروز
دیگر بیماری‌ای که آن هم با خون انسان سر و کار دارد، افزایش یا کاهش قند خون است که دیابت نیز نامیده می‌شود. اگر در میزان قند خون انسان، کمبودی به وجود آید یا میزان آن از حد مجاز افزایش یابد، سلامت انسان مورد تهدید واقع می‌شود و زندگی روزمره تحت‌تاثیر قرار می‌گیرد. افزایش یا کاهش قند خون با ترشح انسولین در بدن کنترل می‌شود، یعنی اگر قند دریافتی از میزان ۱۸۰ میلی‌گرم در دسی‌لیتر بالاتر باشد، انسولین از سلول‌های سازنده آن در بدن ترشح شده و میزان آن را به حد نرمال می‌رساند و اگر از این حد مجاز پایین‌تر باشد، ترشح انسولین کمتر شده و قند بیشتری وارد خون می‌شود.
براساس مطالعاتی که در دانشگاه استنفورد صورت گرفته و نتایج آن در مجله دیابت امریکا به چاپ رسیده، چندین نسخه ژنتیکی متفاوت را در هورمون موثر در ترشح انسولین شناسایی شده که این نسخه‌های متفاوت در برخی جوامع انسانی بیش از دیگر جوامع مشاهده می‌شوند. نتایج مطالعات این کارشناسان همچنین نشان می‌دهد تکامل باعث ایجاد نسخه‌های ژنتیکی جهش یافته می‌شود و این جهش‌های ژنتیکی در بروز دیابت و نرخ شیوع این بیماری تاثیرگذار هستند و افرادی که دارای نسخه‌های جدید هستند، سریع‌تر از افرادی که ژن‌های قدیمی و متعلق به اجدادشان را دارند، دچار افزایش قند خون می‌شوند.
دیابت در جهان
دیابت یکی از شایع‌ترین بیماری‌های غیرواگیر در جهان است. براساس مطالعات انجام شده، این بیماری چهارمین علت مرگ و میر در بیشتر کشورهای توسعه‌یافته بوده و از هر ۱۰ بزرگسال در سراسر جهان یک نفر به آن مبتلا است. همین مطالعات نشان می‌دهد در هر ۵ ثانیه یک نفر به علت دیابت یا عوارض ناشی از آن جان خود را از دست می‌دهد و در این میان بیش از ۹۰ درصد بیماران، دیابت نوع ۲ دارند و تقریبا نیمی از آنها هنوز از بیماری خود اطلاع ندارند.
دیابت نوع ۲ معمولا بیماری میانسالان و سالمندان است اما طی سال‌های اخیر به علت افزایش میزان چاقی، عدم تحرک بدنی و رژیم غذایی نامناسب در گروه سنی نوجوانان و جوانان نیز به طور فزاینده‌ای دیده می‌شود.
عوارض دیابت چیست؟
ازجمله شایع‌ترین عوارض دیابت، شروع بیماری‌های قلبی عروقی است. دیابت نوع ۲ یا سطح بالای قند خون خطر تجمع کلسترول روی دیواره رگ‌های خونی را افزایش می‌دهد. این رسوبات به مرور زمان جامد شده و پلاک‌هایی را تشکیل می‌دهند که شریان‌ها را باریک کرده و جریان خون را محدود می‌کنند و در ادامه منجر به تصلب شرایین می‌شوند. برخی اوقات پلاک‌های ناپایدار پاره می‌شوند و باعث ایجاد زنجیره‌ای از رویدادهای مخرب شده که به تشکیل لخته خون ختم می‌شود و می‌تواند جریان خون را در شریان‌های کوچک‌تر مسدود یا به طور کامل متوقف کند و در نهایت حمله قلبی و سکته را افزایش می‌دهد.
ازسوی دیگر، افزایش سطح قند خون، ظرفیت اعصاب برای ارسال پیام را مختل می‌کند که می‌تواند منجر به نوروپاتی دیابتی شود. افراد مبتلا به دیابت همچنین دچار برخی بیماری‌های چشمی (رتینوپاتی) می‌شوند که ممکن است منجر به اختلال بینایی یا نابینایی شود که علل اصلی آن شامل سطوح بالای قند خون، فشار خون و کلسترول بالا است. دیابت همچنین می‌تواند به مشکلات کلیوی و درنهایت بیماری‌های کلیوی شود که بر اثر آنها کلیه‌ها عملکرد خود را از دست داده و از کار بیفتند که در این حالت دیالیز یا پیوند کلیه ناگزیر خواهد بود. دیابت کنترل نشده می‌تواند باعث زخم پا و ساق پا شود که درمان آن دشوار است و می‌تواند منجر به عفونت و در شرایط شدید، به قطع عضو منجر شود.
دیابت در ایران
دیابت در ایران نیز همانند دیگر کشورهای جهان بیماری مطرحی در میان بیماری‌های غیرواگیردار است و هر ساله افراد زیادی را با عوارض خود زمینگیر کرده هزینه زیادی برای اشخاص و سیستم درمانی ایجاد می‌کند. براساس آمار منتشر شده از آخرین مطالعه کشوری در سال ۱۴۰۰، برآورد تعداد کل بیماران دیابتی در جمعیت بالای ۲۵ سال در ایران بیش از ۷ میلیون نفر و در همان سال شیوع دیابت نیز ۱۴.۱۵درصد (متوسط قند خون در جمعیت ذکر شده ۱۰۵.۵۱ میلی‌گرم در دسی‌لیتر بوده است) برآورد شد که سهم زنان ۱۴.۷۱درصد و سهم مردان ۱۳.۴۴درصد بود. همچنین شیوع پیش‌دیابت نیز در همین جمعیت، ۲۴.۷۹درصد بوده است که سهم زنان ۲۳.۵۴درصد و سهم مردان ۲۶.۳۵درصد بود. در این میان میزان آگاهی از دیابت ۷۳.۲۹درصد، پوشش درمان ۶۵.۰۵درصد و درمان موثر ۳۱.۰۶درصد بوده است.
نقش تغییر سبک زندگی در شیوع دیابت و فشار خون
براساس مطالعات انجام شده، نیاز به اتخاذ رویکردی جامع برای پیشگیری و مدیریت هر دو وضعیت تهدید‌کننده سلامت، یعنی دیابت و فشار خون بالا وجود دارد و دانشمندان هنوز در ابتدای کشف مقرون‌به‌صرفه‌ترین ابتکارات برای ترویج تغییرات سبک زندگی پایدار و تضمین برابری و دسترسی به خدمات بهداشتی برای همه هستند.
به گفته محققان درنظر گرفتن دیابت و فشار خون بالا به عنوان یک موضوع ویژه و تغییر تغذیه و سبک زندگی برای ایجاد تعادل در فشار و قند خون می‌تواند به رسیدن به راهکاری جامع برای کنترل این دو بیماری خاموش منجر شود. یک مطالعه موردی از سوی دکتر آلتوبلی و همکاران که در سال ۲۰۲۰ برای سیستم‌های مراقبت ملی از دیابت در کشورهای اروپایی اجرا شده، شیوع بالای دیابت نوع ۲ و عوامل خطر اصلی آن را در اروپا با تنوع زیاد بین کشورهای اروپایی و بین جنسیت‌ها نشان می‌دهد.
در بررسی دیگری نتایج حاصل از ۶۶ بررسی و متاآنالیز نشان داد که پیروی از یک الگوی غذایی سالم مانند الگوی غذایی مدیترانه‌ای و همچنین مصرف زیاد غلات کامل، محصولات لبنی کم‌چرب، ماست، روغن زیتون، شکلات فیبر و فلاونوئیدها به طور قابل‌توجهی خطر ابتلا به دیابت را کاهش می‌دهند. در میان مطالعات مشاهده‌ای منتشر شده، چندین یافته جالب در رابطه با رفتارهای غذایی و سبک زندگی در سنین مختلف سلامت و گروه‌های جمعیتی خاص مشاهده شده است.
در یک مطالعه آینده‌نگر با مشارکت ۲۷۸۴۴ کارگر بزرگسال، مشخص شد که در یک دوره نظارت ۵ ساله، عوامل سبک زندگی مانند رژیم غذایی، فعالیت بدنی، سیگار کشیدن و وزن بیش از حد بدن با تداوم پیش دیابت و پیشرفت به دیابت T۲ مرتبط است. در دومین مطالعه مقطعی در بزرگسالان ظاهرا سالم، یک الگوی غذایی از نوع غربی غنی شامل گوشت قرمز و فرآوری شده، غذاهای دریایی و محصولات سرخ شده با افزایش خطر ابتلا به پیش دیابت مرتبط دانسته شد، درحالی که یک الگوی غذایی غنی از تخم‌مرغ، شیر و قهوه با کاهش پیش دیابت مرتبط بود.
اصلاح تغذیه را جدی بگیرید
مطالعات صورت گرفته در میان جوانان و نوجوانان نشان می‌دهد یک الگوی غذایی که با افزایش مصرف مرغ و شیرینی‌ها و مصرف کم میوه‌ها مشخص می‌شود، ارتباط مثبتی با افزایش سطح انسولین دارد. در مورد سالمندان نیز اصلاح سبک زندگی برای کاهش خطر ابتلا به دیابت T۲ برای کنترل بهتر قند خون در افراد مسن موثر است. یکی از مواد غذایی مناسب برای کاهش فشار خون، ماهی سالمون و سایر ماهی‌های چرب است که منبعی عالی از چربی‌های امگا ۳ بوده و در کنار کاهش فشار خون، فواید قلبی قابل توجهی نیز دارند. این چربی‌ها ممکن است با کاهش التهاب به کاهش سطح فشار خون کمک کنند و گنجاندن آنها در رژیم غذایی افراد مبتلا به فشار خون بالا موثر بوده است.
تغییر روغن مورد استفاده از دیگر تغییرات تغذیه‌ای مفید برای کاهش فشار خون و ایجاد تعادل است که در این میان روغن زیتون به دلیل مواد مغذی و ترکیبات گیاهی موجود در آن مانند چربی امگا ۹ و پلی‌فنول‌های آنتی اکسیدانی، می‌تواند جایگزین موثری برای دیگر روغن‌ها به حساب آمده و سبب کاهش فشار خون در استفاده مستمر شود.
در این میان برخی روغن‌های جدید، سبب ایجاد تعادل در فشار خون و تراز شدن قند خون به‌طور همزمان می‌شوند و متخصصان تغذیه استفاده از آنها را توصیه می‌کنند. مواد غذایی مختلف دیگری نیز مانند سیب‌زمینی و کیوی دارای اثر لازم روی فشار خون بالا معرفی شده‌اند اما باید دقت کرد که مصرف مواد غذایی باید به اندازه و تحت نظر متخصص تغذیه و براساس نیاز هر فرد باشد تا ضمن موثر بودن، با داروهای مصرفی نیز تداخل ایجاد نکند.
روزنامه اعتماد