با خشکیدن دریاچه ارومیه، از ٣سال پیش کسی از گوزن‌های زرد جزیره اشک خبر ندارد
سه شنبه ۴ دی ۱۳۹۷
نصرتی، رئیس گروه پستانداران در دفتر حیات وحش و تنوع زیستی در گفت و گو با «شهروند»: اشک زمانی امن ترین نقطه برای گوزن زرد ایرانی بود اما حالا پیچیده ترین زیستگاه است. اگر بعد از سرشماری امسال به این نتیجه برسیم که گوزن در این جزیره دیگر بقایی نخواهد داشت، انتقال بازمانده ها به یک زیستگاه دیگر، چالش بزرگ بعدی ما خواهد بود
شاید تنها ٦٠ گوزن ایرانی در جزیره اشک باقی مانده باشد. سه‌سال است که کسی از این گوزن‌ها خبر ندارد و محیط‌زیستی‌ها نگران‌اند؛ نگرانِ پلنگ‌ها و شغال‌هایی که شاید گوساله‌ها را خورده باشند، نگران شوره‌زار ارومیه که بلوط‌ها و بوته‌زارهای سبز جزیره را خشکیده و نمکین کرده، نگران انقراض گوزن‌های زرد ایرانی در جزیره‌ای که روزگاری امن‌ترین زیستگاه این گونه بود. شاید شاخ‌های بلند و ساقه‌مانندشان زمین جزیره اشک را پوشانده باشد، شاید صدای ماغ‌کشیدنشان در فصل گاوبانگی، گوش دریاچه را کر کرده باشد؛ هیچ‌کس نمی‌داند از سه‌سال پیش چه در جزیره اشک گذشته و چه بر سر گوزن‌ها آمده است. راه جزیره دور و صعب‌العبور است و سازمان محیط‌زیست هنوز بودجه‌ای برای سفر گروه کارشناسان به جزیره اشک در نظر نگرفته است.
از خانواده گوزن‌سانان ایران؛ یعنی از میان مرال‌ها و شوکا و گوزن‌های زرد ایرانی، تنها آخرین گروه در معرض خطر انقراض‌اند. IUCN؛ اتحادیه بین‌المللی حفاظت از محیط‌زیست هم این گونه را در فهرست قرمزش قرار داده؛ نشخوارکننده‌ای که «در عراق، اردن، لبنان، فلسطین، سوریه و ترکیه منقرض شده و تنها در ایران باقی مانده است.» و جمعیت آن رو به افزایش است، هرچند به صورت «پراکنده».
آخرین گوزن‌ها در جزیره اشک
سال ٨٢: ٢٤١ رأس، سال ٨٥: ٢٨٠ رأس، سال ٨٦: ٣٠٦ رأس، سال ٨٧: ٢٨٨ رأس و سال ٨٩: ٣٢١ رأس. این آمار جمعیت گوزن زرد ایرانی در استان آذربایجان‌غربی در سایت مرکز کنترل و پایش محیط‌زیست است. رئیس اداره حیات‌وحش حفاظت محیط‌زیست آذربایجان‌غربی چند روز پیش درباره انقراض گوزن هشدار داد و رقمی ٥٠٠تایی درباره گوزن‌های بازمانده داد که خیلی زود تکذیب شدند. مسئولان سازمان محیط‌زیست به «شهروند» می‌گویند، آمار از این هم پایین‌تر است. در ایران مناطق ارسنجان و میانکتل در استان فارس، باغ شادی در یزد، دشت ناز در مازندران، تونل آزادی در ایلام، دز و کرخه در خوزستان و جزیره اشک در ارومیه از اصلی‌ترین نقاطی بوده که گوزن زرد ایرانی در آن وجود داشته است اما همه از بابت سرنوشت گوزن‌های جزیره اشک نگران‌اند.
این‌طور که امید یوسفی، رئیس اداره حیات‌وحش حفاظت محیط‌زیست آذربایجان‌غربی به ایسنا گفته: «با خشکی دریاچه ارومیه و حاکم‌شدن خشکسالی، ورود حیوانات شکاری مثل شغال و روباه به جزیره و قوچ و میش ارمنی که رقیب غذایی این‌گونه هستند. تعداد گوزن زرد در سال ٩٤ به ١٦٦ رأس رسید.»
هوشنگ ضیایی، استاد حیات‌وحش و مدیر طرح احیای گوزن زرد در سال‌های پیش از انقلاب به «شهروند» می‌گوید: «از سه گونه گوزن‌سان ایران، تنها گوزن زرد در معرض خطر انقراض است. هرچند تا ٧٠،٨٠سال پیش گمان می‌رفت که گوزن زرد ایرانی منقرض شده اما پس از مدتی تعدادی از آن در خوزستان پیدا شد.» آن زمان او خود در خوزستان از مجریان طرح احیای این گونه بود. «سال ١٣٥٦ سازمان حفاظت محیط‌زیست ٦ نمونه از این گوزن‌ها را گرفت و در دشت ناز ساری تکثیر کرد؛ این کار با موفقیت انجام شد. تعدادی را هم به جزیره اشک در ارومیه بردند و بعد از مدتی جمعیت خیلی خوب رشد کرد و در دهه ٨٠ به ٣٠٠ رسید. بعد از این باز هم تعدادی به خوزستان بردیم و رهاسازی کردیم، همان‌جایی که از ابتدا گوزن‌های زرد کشف شده بودند و همین‌طور در ایلام.» ازدواج درون فامیلی این گوزن‌ها نگرانی از ایجاد اختلالات ژنتیکی و کاهش مقاومت آنها در برابر بیماری‌ها بود که محیط‌زیست را به فکر انتقال گوزن‌هایی از سایر سایت‌ها به اشک واداشت تا میزان تفاوت ژنتیکی این گونه افزایش یابد.
به گفته ضیایی، اوایل که گوزن زرد در خوزستان کشف شد، وقتی iucn باخبر شد، ٢ رأس از گوزن‌ها برای پرورش در یک باغ خصوصی در آلمان، به این کشور منتقل شد و برنامه تکثیر تا جایی پیش رفت که گوزن‌ها را به نقاط دیگری هم انتقال دادند. حالا اما برای گوزن زرد در ایران زیستگاه طبیعی باقی نمانده: «دشت ارژن فارس زمانی زیستگاه خوب این گونه بود و قرار بود تعدادی گوزن در آن رهاسازی کنیم، اما در سال‌های اخیر بخش زیادی از اراضی به باغ تبدیل شد و چاه‌های بسیاری در آن زدند و اینها همه باعث شد زیستگاه از بین برود. یا همین‌طور در زاگرس که در گذشته زیستگاه طبیعی گوزن زرد ایرانی بود هم اتفاقاتی از این دست، گونه را تهدید کرد و رفته رفته آن را از بین برد؛ حجاری‌های طاق بستان کرمانشاه شاهد خوبی بر وجود این زیستگاه‌هاست. در نقش برجسته‌های این اثر تاریخی گله‌ای گوزن درحال دویدن تصویر شده اما حالا این زیستگاه هم نمی‌تواند پذیرای گوزن‌ها باشد.»
برای رفتن به جزیره اشک بودجه نداریم
«در کل این مناطق حول و حوش ٢٠٠ تا ٢٥٠ گوزن زرد باقی مانده است و حدس می‌زنیم در جزیره اشک که زمانی امن‌ترین زیستگاه گوزن بود، بازمانده‌ها از ٧٠ رأس تجاوز نکند.» محمد نصرتی، رئیس گروه پستانداران در دفتر حیات وحش و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط‌زیست این طور می‌گوید. او به «شهروند» توضیح می‌دهد که تعداد گونه‌ها در مراکز محصور ایران مشخص و آمار مرگ‌ومیر و زایش معلوم است، اما در جزیره اشک این طور نیست: «از سه‌سال پیش سرشماری در این جزیره انجام نشده و دلیلش این است که رفت و آمد به آن‌جا کار بسیار سختی است. آخرین بار گروهی ٢٠ نفره برای سرشماری رفته بودند و بیشتر از ١٦٠ گوزن زرد را شمارش کردند اما از آن‌سال به بعد سرشماری ممکن نشد.»
او درباره دلیل مشکل بودن رفت و آمد به اشک می‌گوید: «جزیره اشک تنها ٢٠٠ هکتار است اما ٢٥ کیلومتر با خشکی فاصله دارد. این فاصله در گذشته جزیره را به امن‌ترین زیستگاه تبدیل کرده بود، اما حالا دریاچه در بعضی نقاط خشکیده و در نقاط دیگر سطح آب تا حدی کاهش یافته که دیگر نمی‌توان قایق موتوری در آن راند. باید با ماشین شاسی بلند تا دریاچه رفت و ٦-٥ ساعت راند. این وضع با توجه به نبود تجهیزات به ما اجازه نمی‌دهد نیروی مورد نیاز را به راحتی تا آن‌جا ببریم.»
همیشه این سوال مطرح بوده که در جنگل‌های خوزستان گوزنی بازمانده یا نه. به گفته نصرتی، کارشناسان استانی می‌گویند هنوز تعدادی گوزن در زیستگاه‌های این استان هست، اما پیداست که زیستگاه‌های بالقوه در این منطقه از بین رفته است. از طرف دیگر مدتی پیش با شیوع بیماری «میاز»، ٥٠-٤٠ رأس گوزن از بین رفته است و در دز و کرخه دو، سه‌سال پیش چنان سیلی آمد که فنس‌های محوطه را تخریب کرد، تعدادی از گوزن‌ها مردند و تعدادی را سیل با خود برد که از سرنوشتشان بی‌خبریم. با این‌که دوربین‌های تله‌ای هم مدتی است گوزنی را نشان نداده، اما باز هم کارشناسان منطقه می‌گویند، گوزن این‌جا منقرض نشده است.
نصرتی اینها را می‌گوید و ادامه می‌دهد: «درباره سرنوشت گوزن‌های زرد جزیره اشک بسیار نگرانیم و امیدواریم با اختصاص بودجه و تشکیل یک تیم، امسال برای سرشماری به آن‌جا برویم. ما برای این کار آماده‌ایم، اما منابع مالی مورد نیاز را نداریم.» به گفته او نگرانی‌ها از زیاد شدن جانوران گوشتخواری است که ممکن است گوساله‌ها را خورده باشند و با توجه به این‌که سه‌سال از آخرین سرشماری گذشته، با وجود گوشتخواران، جمعیت گوزن‌ها کوچک و کوچکتر می‌شود.
درباره تأثیر خشکیدن دریاچه بر کاهش جمعیت گوزن زرد هنوز مطالعه‌ای صورت نگرفته و مسئولان محیط‌زیست می‌گویند نمی‌توان به‌طور قطع درباره آن مطمئن بود. رئیس گروه پستانداران در دفتر حیات وحش و تنوع زیستی هم معتقد است خشکیدن دریاچه ارومیه براساس مشاهدات بر کاهش جمعیت این گونه بی تأثیر نبوده است، چرا که پوشش گیاهی جزیره را از بین برده و بلوط‌ها را خشکانده است: «اشک زمانی امن‌ترین نقطه برای گوزن زرد ایرانی بود، اما حالا پیچیده‌ترین زیستگاه است. اگر بعد از سرشماری امسال به این نتیجه برسیم که گوزن در این جزیره دیگر بقایی نخواهد داشت، انتقال بازمانده‌ها به یک زیستگاه دیگر، چالش بزرگ بعدی ما خواهد بود.»