میلیون‌ها دلار ضرر مسدودشدن تلگرام
استفاده از فیلترشکن‌ها اگر روزی یک توانایی فنی محسوب می‌شد، امروز و پس از فیلترینگ تلگرام به مسئله‌ای عادی برای ایرانیان تبدیل شده است. از نوجوانان تا سالمندان دیگر راه و رسم استفاده از آن را آموخته‌اند و تبادل فیلترشکن‌های تازه، به عادت روزمره مردم تبدیل شده است. فیلترینگ تلگرام، محبوب‌ترین پیام‌رسان اینترنتی تاریخ ایران، بدون شک نقش ویژه‌ای در این همه‌گیری فیلترشکن‌ها داشته و حتی آن دسته از کاربرانی که در گذشته علاقه‌ای به استفاده از اینترنت نداشتند، امروز برای استفاده از تلگرامشان، با نحوه استفاده از فیلترشکن‌ها آشنا شده‌اند و همین مسئله درآمدی سرشار برای ارائه‌دهندگان این خدمات فراهم کرده است. مخالفان فیلترینگ در شبکه‌های اجتماعی فیلترشده به فیلترینگ اعتراض می‌کنند و موافقان فیلترینگ با استفاده از همان فیلترشکن‌ها در همان شبکه‌های اجتماعی پاسخ می‌دهند تا از شهروندان عادی تا کسانی که خودشان را افسران جنگ نرم می‌خوانند، مشتری فیلترشکن‌ها باشند. در این بین سخنان دیروز آذری‌جهرمی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، بازتاب گسترده‌ای در فضای مجازی داشت و با واکنش تند کاربران روبه‌رو شد.
فیلترِ فیلترشکن‌هایی که فیلترینگ را دور می‌زنند
محمدجواد آذری‌جهرمی، وزیر ارتباطات، روز گذشته در یکی از مراسم‌های هفته ارتباطات تلویحا از فیلترینگ تلگرام انتقاد کرد اما بخشی از صحبت‌های جهرمی بیشتر از دیگر سخنانش پررنگ شد. جهرمی در این مراسم گفت: «دولت با اعمال فیلترینگ [تلگرام] به این شکل مخالف است و فراگیرشدن فیلترشکن‌ها را یک مشکل بزرگ می‌داند زیرا بر پایه تحقیقات علمی بسیاری از فیلترشکن‌ها مخرب و در واقع باج‌افزارهایی هستند که اطلاعات مشترکان را جمع‌آوری می‌کنند و به همین دلیل دولت همواره با این شیوه فیلترینگ مخالف بوده است. به گفته جهرمی اثر فراگیرشدن فیلترشکن کمتر از خود نرم‌افزارها نیست اما قرار نیست که اجازه دهیم فضای کشور پر از باج‌افزار شود و جلوی آن را باید گرفت. ما نمی‌توانیم نسبت به اینکه باج‌افزارها و فیلترشکن‌ها توسعه پیدا کنند، سکوت کنیم. اگر آن کار [فیلترینگ تلگرام] غلط است، توسعه فیلترشکن‌ها هم در کشور غلط است و امیدوارم این مسئله در تصمیم مسئولانی که متولی فیلترینگ هستند، دیده شود چون یک تهدید بزرگ است. فراگیرشدن فیلترشکن‌ها مطلوب کسانی است که همواره به دنبال براندازی کشور بوده‌اند. این موارد باید در تصمیمات کلان کشور لحاظ شود». این سخنان جهرمی که در فضای مجازی واکنش‌های گسترده‌ای به همراه داشت، خبر تازه‌ای نبود و پس از فیلترینگ تلگرام اغلب کارشناسان ناظر اینترنت از تلاش‌های گسترده برای ایجاد محدودیت در فعالیت فیلترشکن‌ها خبر داده بودند. حتی برخی از این کارشناسان مدعی شده بودند که ایران، انتقال نه فقط اطلاعاتی که به‌واسطه تلگرام رد و بدل می‌شود، بلکه هر بسته اطلاعاتی که از محتوایش مطلع نباشد یا آن را مشکوک بداند محدود کرده است. این اعمال محدودیت‌ها در یک ماه گذشته بارها احساس شده بود و بیراه نیست اگر بگوییم پرتکرارترین سؤال کاربران فضای مجازی در این روزها «فیلترشکن تازه چی داری؟» بوده است. جهرمی اما پس از آنکه با واکنش کاربران در شبکه‌های اجتماعی روبه‌رو شد، توضیحات تازه‌ای در اینستاگرام داد و گفت اگر درباره ارتباط برخی پیام‌رسان‌ها با سرویس‌های اطلاعاتی ظن وجود داشته باشد، در مورد برخی از فیلترشکن‌ها این ارتباط به یقین وجود دارد و بودجه برخی از آنها مستقیما از طرف دولت آمریکا تأمین می‌شود. به گفته جهرمی، جدا از این دسته فیلترشکن‌ها، دسته‌ای دیگر نیز باج‌افزار و بدافزار هستند و در زمانی که زندگی روزمره مردم در فضای مجازی شکل گرفته، تهدید بزرگی برای امنیت آنها مطرح می‌شود. جهرمی در انتهای توضیحاتش نوشته است: «اختلاف نظر در مسئولان و نارضایتی جمعی از مردم اکنون تهدید بزرگ‌تری را برای امنیت فضای مجازی فراهم کرده که نمی‌توان از کنار آن به راحتی گذشت و باید برای آن چاره جدی اندیشید».
از نظر فنی ممکن، در عمل غیرممکن
حامد نعمتی، کارشناس فناوری اطلاعات، دراین‌باره به «شرق» می‌گوید: همان‌طور‌که می‌دانید در حکمی که برای فیلترینگ تلگرام صادر شده بود، این عبارت ذکر شده بود که این فیلترینگ باید به‌گونه‌ای انجام شود که با هیچ راه دیگری نتوان از تلگرام استفاده کرد. طبیعی است که این به معنی دستوری برای مقابله با فیلترشکن‌ها هم بود و اگر بخواهیم نگاهی به وضعیت فیلترشکن‌ها در ماه‌های اخیر بیندازیم، کاملا مشخص است که تلاش می‌شود از فعالیت آنها جلوگیری شود؛ اما اینکه از نظر فنی چنین کاری ممکن است یا نه، پاسخش این است که ممکن است، اما هزینه مادی و معنوی‌اش به اندازه‌ای بالاست که می‌توانیم آن را نشدنی حساب کنیم. برای ایجاد محدودیت در فعالیت این فیلترشکن‌ها لازم است بسیاری از «آی.پی»ها، پورت‌ها و پروتکل‌ها محدود شوند که می‌تواند به معنی ازکارافتادن امکانات فنی بسیاری از سایت‌ها و حتی سامانه‌های دولتی و نیمه‌دولتی باشد. برای اینکه درک درستی از این موضوع داشته باشیم باید بدانیم که «وی.پی.ان»ها به خودی خود چیز بدی نیستند و به معنای ساده و همه‌فهم آن، یک کانال ارتباطی بین کاربر و یک شبکه هستند که این شبکه می‌تواند به اینترنت متصل باشد یا نباشد. در واقع کاربرد اصلی وی.پی.ان‌ها کمک به سازمان‌ها و شرکت‌ها بوده است تا بتوانند در یک شبکه مجزا به کارمندان خود این امکان را بدهند که با هم در ارتباط باشند یا به اطلاعاتی دسترسی پیدا کنند. چنین استفاده‌ای از وی.پی.ان‌ها در ایران نیز مرسوم است و بسیاری از شرکت‌های دولتی و خصوصی از این امکان برای دورکاری کارمندان یا مصون‌نگه‌داشتن اطلاعاتشان از دیگران استفاده می‌کنند. در کنار آن وی.پی.ان‌ها می‌توانند به فیلترشکن هم تبدیل شوند، یعنی شما شبکه‌ای ایجاد کنید که سرورش در خارج از کشور باشد و کاربران با اتصال به وی.پی.ان شما از طریق این شبکه به اینترنت کشور میزبان متصل شوند؛ برای مثال می‌توان یک سرور در آلمان قرار داد و بعد از ایران به آن متصل شد و از اینترنت آلمان استفاده کرد. حالا ممکن است برخی سایت‌ها در کشور میزبان شما هم فیلتر باشند که در این صورت برای شما در دسترس نمی‌مانند یا برای مثال ممکن است سایت‌هایی در ایران در خارج از کشور در دسترس نباشند و امکان اتصال شما به آنها وجود نخواهد داشت. در واقع در این شیوه شما محدودیت‌های اینترنت کشور میزبان را می‌پذیرید تا از محدودیت‌های اینترنت کشور خود فرار کنید و طبیعی است که بسیاری از سایت‌هایی که در ایران فیلتر هستند در کشور میزبان فیلتر نباشند و احساس آزادی عمل بیشتری بکنید.
اطلاعات ارزشمند
این کارشناس فناوری اضافه می‌کند: در واقع سخنان وزیر درباره نگرانی از امنیت این فیلترشکن‌ها از این جهت درست است که ما نمی‌دانیم کسانی که این خدمت را به ما ارائه می‌کنند تا چه حد می‌خواهند از اطلاعات ما استفاده کنند. آیا آنها واسطه‌ای امین خواهند بود و فقط به ردوبدل‌کردن اطلاعات می‌پردازند و در ازای آن مبلغی را دریافت می‌کنند؟ آنها که مجانی این خدمات را ارائه می‌کنند چه نفعی از این کار دارند؟ حقیقت این است که کمترین استفاده‌ای که می‌توان از این اطلاعات کرد، بررسی سایت‌هایی است که کاربران به آن مراجعه کرده‌اند. چنین اطلاعات ساده‌ای از نظر شرکت‌های تبلیغاتی بسیار ارزشمند است، چراکه به کمک آن می‌توانند رفتار مخاطبان را تحلیل کنند و آنچه را مردم به آن علاقه‌مند هستند بشناسند. در سطح ساده، یک کامپیوتر معمولی در یک کشور خارجی می‌تواند به شما این خدمت را ارائه کند، اما وقتی تعداد کاربران بالا می‌رود هزینه نگهداری چنین سروری افزایش پیدا می‌کند و طبیعی است که هیچ گربه‌ای محض رضای خدا موش نگیرد و چنین هزینه‌ای را رایگان و بدون چشمداشت نپردازد. در این بین ممکن است برخی بگویند برای ما اهمیت ندارد که کسی بداند ما از چه سایت‌هایی بازدید می‌کنیم یا به چه چیزهایی علاقه‌مند هستیم و این از نظر تک‌تک کاربران بی‌اهمیت باشد، اما در مقام یک مدیر مسئول در کشور، وقتی این اطلاعات در کنار هم قرار می‌گیرند و قابلیت تحلیل پیدا می‌کنند، بسیار ارزشمند هستند و از این نظر می‌توان گفت ضرر نشت این اطلاعات و قدرت تحلیل حاصل از آن خیلی بیشتر از ضرری است که یک پیام‌رسان می‌تواند داشته باشد. در مقابل ارائه‌دهندگان این خدمات هم با بازاری روبه‌رو هستند که میلیون‌ها مشتری دارد و این مشتریان و پولی که برای خرید فیلترشکن می‌پردازند به ارائه‌دهندگان خدمات این امکان را می‌دهد که سرورهای قدرتمندتری در اختیار بگیرند و سهم بیشتری از این بازار که میلیاردها تومان گردش مالی دارد داشته باشند.
محدودیت کامل فیلترشکن‌ها باعث مختل‌شدن اینترنت می‌شود
نعمتی همچنین درباره امکان فنی ایجاد محدودیت در فعالیت فیلترشکن‌ها می‌گوید: به یاد دارم در سال ۱۳۸۸ چنین تجربه‌ای در ایران اتفاق افتاد و محدودیت‌هایی مقطعی، اما جدی برای فعالیت این فیلترشکن‌ها به وجود آمد که البته منجر به اختلالات شدید در اینترنت کشور شد؛ چراکه بسیاری از سازمان و شرکت‌ها از همین پورت‌ها و پروتکل‌ها استفاده می‌کنند. مشکل بعدی برای کسانی ایجاد خواهد شد که در حوزه فناوری اطلاعات در ایران فعال هستند و به اجبار از برخی خدمات خارجی استفاده می‌کنند. مثلا خیلی از شرکت‌ها از سرویس‌های شرکت گوگل یا آمازون استفاده می‌کنند و تلاش برای محدودکردن فیلترشکن‌ها می‌تواند باعث ازکارافتادن سایت‌ها و خدمات این شرکت‌های ایرانی شود؛ مانند آنچه که در روسیه رخ داد و محدودکردن برخی خدمات شرکت آمازون که تلگرام از آن استفاده می‌کرد، باعث ازکارافتادن سایت‌های روسی شد. در واقع وقتی گزینه فیلترینگ مطرح می‌شود، خودبه‌خود در یک دوراهی بین قبول خطرات استفاده از فیلترشکن‌ها یا مختل‌کردن کل اینترنت قرار می‌گیریم که یک دوراهی غلط است.
خروج ارز، نتیجه تلاش برای جلوگیری از خروج ارز؟!
زمانی که تلاش‌ها برای فیلترینگ تلگرام آغاز شد، یکی از دلایلی که برای این فیلترینگ ذکر می‌شد، خطر خروج ارز از کشور به دلیل فعالیت‌های اقتصادی تلگرام بود؛ حالا اما نگاهی به بازار پرسود فیلترشکن‌ها که پررونق‌تر هم شده، نشان می‌دهد در عمل فیلترینگ تلگرام بیشتر از خود تلگرام ارز از کشور خارج کرده است. سایت‌هایی که امروز فیلترشکن می‌فروشند، از آنجا که باید هزینه سرورهای خود را در خارج از کشور بپردازند، نیازمند انتقال پول به خارج هستند، اما در شرایطی که فعالیت آنها در داخل کشور غیرقانونی است، چاره‌ای ندارند جز اینکه از روش‌های جایگزین برای این انتقال پول استفاده کنند.
برای مثال، برخی از سایت‌هایی که فیلترشکن می‌فروشند از شما می‌خواهند با خرید اکانت یا شارژکردن حسابتان در یک سایت خارجی که فعالیتش در ایران مجاز است، کد خریداری‌شده را در اختیارشان قرار دهید. به‌این‌ترتیب، فروشندگان فیلترشکن با این کدها می‌توانند سرمایه جمع‌شده در سایت واسط را در داخل یا خارج از کشور بفروشند و امکان ردگیری آن نیز وجود نداشته باشد. تنها برای نمونه، یکی از سایت‌های فارسی‌زبان فروش فیلترشکن که اکانت‌های یک‌ماهه خود را هفت هزار تومان و اکانت‌های یک‌ساله خود را ۵۱ هزار تومان می‌فروشد، از دی‌ماه سال گذشته تا امروز ۶۰۰ هزار پله در جدول پربازدیدترین سایت‌های جهان رشد کرده است. حال تصور کنید صدها هزار نفر امروز برای استفاده از اینترنت بدون فیلتر از این سایت‌ها خرید انجام می‌دهند و کمترین مبلغی که برای استفاده محدود از فیلترشکن می‌پردازند، یک دلار است. تخمین میزان ارزی که به این شیوه از کشور خارج می‌شود ممکن نیست، اما با یک حساب سرانگشتی می‌توان گفت درحال‌حاضر میلیون‌ها دلار ارز به واسطه همین فیلترینگ از کشور خارج می‌شود.
فیلتر نت
فیلترینگ یک پیام‌رسان به نام تلگرام، یک سوی داستان است و مبارزه با فیلترشکن‌ها یک سوی دیگر. فیلترینگ در ایران سابقه‌ای طولانی دارد و طبیعی است بسیاری از مردم استفاده از انواع فیلترشکن‌ها را آموخته باشند. در این بین، نگاهی به وضعیت اینترنت نشان می‌دهد بسیاری از سایت‌های اینترنتی در ایران فیلتر هستند. اگرچه هرگز آمار دقیقی درباره تعداد صفحات اینترنتی فیلترشده در ایران منتشر نشده، اما برخی اعداد در خلال گفت‌وگو و اظهارنظرهای مسئولان منتشر شده است که آمار بیش از پنج میلیون صفحه اینترنتی در سال ۸۷ و فیلترینگ ماهانه هزارو ۵۰۰ سایت در سال ۹۲ برخی از آنهاست. بررسی‌ها نشان می‌دهد نزدیک به نیمی از ۵۰۰ وب‌سایت پربازدید جهان در ایران فیلتر هستند و از میان ۱۵ سایت پربازدید جهان، فقط هفت سایت در ایران در دسترس هستند که از این تعداد، دو سایت دسترسی محدودی دارند. هشت سایت از این ۱۵ سایت به‌کلی در ایران فیلتر هستند و جالب اینکه از میان این ۱۵ سایت اینترنتی، فقط یک سایت به انتشار محتوای بزرگسال می‌پردازد و به دلایل اخلاقی فیلتر شده است.