با عنوان دولت اسلامی عراق و شام خود را به جهانیان معرفی کردند. عراق و سوریه را به عنوان اصلی‌ترین میزبان‌های خود برگزیدند و هر روز بر حجم فعالیت‌های خود در شش سال گذشته افزودند. با این وجود امروز با از دست رفتن بخش اعظمی از زمین‌های در اختیار این گروه در عراق و سوریه، سرنوشت آنها تحلیلگران را به گمانه‌‌زنی‌های بسیار واداشته است. مخوف‌ترین و ثروتمندترین گروه تروریستی جهان در حال فروپاشی است یا پوست‌اندازی؟
داعشی‌ها به وطن بازمی‌گردند
براساس تازه‌ترین برآوردها که رسانه‌ای مانند ایندیپندنت آن را منتشر کرده بسیاری از اعضای داعش که قریب به ٤٠ هزار نفر را شامل می‌شود در حال بازگشت به کشورهایی هستند که از آنجا به این گروه پیوسته بودند. براساس این گزارش، حداقل ٥٦٠٠ نفر از جنگجویان داعش از ٣٣ کشور که از سرزمین‌های داعش در سوریه و عراق خارج شده‌اند به خانه‌های‌شان بازگشته‌اند. برخی کشورها بیش از سایرین شاهد بازگشت اعضای داعش بوده‌اند. به گونه‌ای که نیمی از اعضای داعش که از کشورهای بریتانیا، سوئد و دانمارک بودند به کشورهای خود بازگشته‌اند و این در حالی است که کمتر از ده درصد از جنگجوهایی که از روسیه یا کشورهای عضو اتحاد جماهیر شوروی سابق بودند ترجیح داده‌اند به سرزمین‌های خود بازگردند.
برخی کشورهای دیگر به خصوص در منطقه جنوب شرقی آسیا نیز نه تنها شاهد بازگشت شهروندان خود هستند که به داعش پیوسته بودند بلکه برخی از اعضای داعش که به کشورهای خود بازنمی‌گردند نیز به این کشورها مراجعه کرده‌اند. براساس آمارهای رسمی اعلام شده بیشترین جمعیت ملحق شده به داعش از کشورهای روسیه، عربستان سعودی، اردن، تونس و فرانسه بوده‌اند.
گزارش اخیر که در ماه اکتبر منتشر شده نشان می‌دهد که از میان ٨٥٠ عضو داعش که از بریتانیا به این گروه پیوسته بودند ٤٢٥ نفر به کشورشان بازگشته‌اند. از کشور سوئد نیز براساس آخرین آمار ٣٠٠ نفر به داعش پیوسته بودند که تاکنون ١٢٦ نفر آنها به سوئد بازگشته‌اند. فرانسه در میان کشورهای اروپایی رکورددار هموطنانی است که به این گروه تروریستی پیوسته‌اند و براساس آخرین آمار از میان ١٩١٠ نفری که به داعش از این کشور پیوسته‌اند ٢٧١ نفر به خانه‌های خود بازگشته‌اند. از ایالات متحده نیز ١٢٩ نفر به عضویت داعش درآمده بودند که تنها ٧ نفر آنها به این کشور بازگشته‌اند.
در بخش‌هایی از گزارش منتشر شده آمده است که هرچند نمی‌توان گفت بازگشت تروریست‌ها به خانه‌های‌شان می‌تواند بر تهدید تروریسم بین‌المللی بیفزاید اما تعداد حمله‌های تروریستی که توسط داعش هدایت یا انجام می‌شود در حال صعود در سطح بین‌المللی است. هر تروریست جدا شده از داعش که به خانه خود بازمی‌گردد از نظر کارشناسان یک خطر بالقوه است که می‌تواند ریسکی برای امنیت کشورش باشد.
داعش همچنان الهام‌بخش مشتاقان
داعش همواره جزییات هویتی افرادی را که به این گروه پیوسته بودند حفظ می‌کرد و علاوه بر این ائتلاف بین‌المللی مبارزه با داعش نیز از طریق ردیابی گوشی‌های تلفن همراه و کامپیوترهای شخصی افرادی که در این شبکه مشغول به کار بودند کار ردیابی آنها را انجام می‌داد. در حال حاضر بیش از ٢٠٠٠ اسم از افرادی که در عضویت داعش هستند در اختیار پلیس بین‌الملل (اینترپل) قرار گرفته است.
براساس گزارش‌های رسیده، داعش در جذب نیروهای خارجی بسیار موفق‌تر از گروه‌های مشابه بوده است؛ گروه‌هایی مانند شبه نظامیان افغانی که برای مبارزه با اتحاد جماهیر شوروی سابق در دهه ٨٠ در افغانستان شکل گرفته بودند. بسیاری از افرادی که به داعش ملحق شده‌اند به بقای طولانی مدت‌تر این گروه کمک می‌کنند.
براساس تازه‌ترین گزارش‌هایی که در مورد پراکندگی اعضای داعش منتشر شده، می‌توان گفت در حالی که سرزمین‌های داعش برای اعلام خلافت این گروه در حال از دست رفتن از چنگال آن هستند اما این گروه بیشتر تمرکز را بر نیروهای خود در فراتر از مرزهای سوریه و عراق قرار داده است. بسیاری از اعضای داعش به دستور فرماندهی این گروه تروریستی به خانه بازمی‌گردند تا بتوانند برند این گروه را زنده نگه دارند.
بسیاری از کارشناسان اعتقاد دارند که موفقیت داعش در جذب عضو از کشورهای متفاوت آسیایی، اروپایی و قاره امریکا می‌تواند در روند بقای بیشتر این گروه تاثیرگذار باشد. شاید داعش در آینده نزدیک دیگر آن گروه تروریستی متحد و منسجمی نباشد که روزگاری جهان سراغ داشت اما می‌تواند با حفظ جاذبه‌های خود همچنان الگویی الهام‌بخش برای کسانی باشد که آرزوهای خود را در پیوستن به گروه‌های ترویستی محقق شده می‌دانند.
حذف فیزیکی داعش پایان ایدئولوژی آنها نیست
کریستین ساینس مانیتور در گزارشی تحلیلی درباره وضعیت داعش و اعضای آن می‌نویسد: سقوط خلیفه خود‌خوانده داعش که خود را با عنوان دولت اسلامی به جهان عرضه کرده بود به همان آرامشی صورت می‌گیرد که ظهور آن رخ داد. سقوط شهرهای در اختیار داعش در دو سوی مرز عراق و سوریه مانند سقوط تکه‌های دومینویی بود که پس از آزادی موصل در عراق در ماه جولای سرعت بیشتری هم گرفت. در حالی که پیش از این بیرون راندن داعش از شهرهای در اختیار مانند موصل کار جان‌فرسای چندماه بود اما نیروهای عراقی پس از موصل چند شهر دیگر را در بازه‌های زمانی یک یا چند روز از داعش بازپس گرفتند.
در سوریه نیز نیروهای داعش در حال فرار مستمر هستند. نیروهای مورد حمایت امریکا در این کشور در هفدهمین روز از ماه اکتبر پایان عملیات علیه داعش در رقه را اعلام کردند. در سوریه رقه برای اعضای داعش مانند موصل در عراق بود. نیروهای داعش به این دو شهر مانند قلب یا مرکز فعالیت‌های خود در سطح بین‌المللی نگاه می‌کردند.
با تحولات جاری در سوریه و عراق می‌توان گفت که خلافت داعش در حال نابودی است. سرزمین‌های وسیعی که روزگاری پرچم داعش را بر پیشانی خود داشتند اکنون یک به یک شاهد پایین کشیده شدن این پرچم هستند. معمارهای داعش یا متواری هستند یا مرده‌اند یا در سوراخ‌هایی در دل بیابان پنهان شده‌اند. با این وجود می‌توان گفت که حذف فیزیکی داعش از عرق و سوریه را نمی‌توان به معنای پایان شبکه این گروه تروریستی مخوف دانست.
داعش تاکنون توانسته شعبه‌های خود را در آفریقا، خاورمیانه و آسیا تاسیس کند. گروه‌های تروریستی تازه تاسیس بسیاری در حال سربرآوردن هستند اما این شاخه‌های محلی همگی پیرامون یک شبکه اتصالی با هسته داعش قرار گرفته‌اند و تنها تعداد محدودی از آنها ریشه در درگیری‌ها در سوریه و عراق دارند. بسیاری از این شاخه‌ها به دلیل نارضایتی اعضای به داعش پیوسته از وضعیت محلی در کشورهای خود به وجود آمده‌اند و البته پیوند یا اتصال آنها به داعش تنها یک فایده دارد و آن هم تنومندتر شدن بدنه داعش است که در حال حاضر وجود خارجی دارد و در سطح بین‌المللی شناخته شده است.
تبدیل شدن به نهاد تروریستی زیرزمینی؟
کریستین ساینس مانیتور به نقل از یک مامور سابق اف‌بی‌آی که در جریان تحقیقات حادثه تروریستی یازده سپتامبر حضور داشته، می‌نویسد: داعش اندک اندک از جامه یک گروه تروریستی که سودای خلافت و دولت را در سر داشت خارج می‌شود و به یک نهاد تروریستی زیرزمینی بدل می‌شود. داعش اندک اندک در هر نقطه از جهان مقری برای خود پیدا می‌کند. با این وجود یک سوال ایدئولوژیک بسیار عمیق باقی می‌ماند و آن هم این است که چه بلایی بر سر داعش می‌آید اگر از خلیفه خبری نباشد؟ آنها از این به بعد به خلیفه و دولتی اشاره خواهند کرد که دیگر وجود خارجی ندارد.
داعش در روزهای اوج خود در سال ٢٠١٤ میلادی، بیش از ١٠٠ هزار کیلومتر مربع زمین را که بیشتر در عراق و سوریه بود در اختیار داشت. این مساحت قریب به ١١ میلیون جمعیت را در خود جای داده بود. از این ١١ میلیون جمیعت ٤٠ هزار نفر تروریست بودند که از ١٢٠ کشور متفاوت خود را به سوریه و عراق رسانده بودند. در ابتدای سال ٢٠١٧ میلادی، تعداد کسانی که در زیر بیرق داعش زندگی می‌کردند با کاهش ٦٥ درصدی در سوریه و ٨٣ درصدی در عراق رو به رو شد.
برخی از جدال‌های داعش با نیروهای محلی یا جریان ائتلافی مبارزه با داعش در عراق و سوریه در یک سال و نیم اخیر بیش از آنچه که این گروه تصور می‌کرد با درگیری و تنش همراه بود. به عنوان نمونه آزادسازی موصل از نقطه صفر تا صد آن قریب به ٩ ماه طول کشید. با این وجود آزادسازی رقه در سوریه این امید را به وجود آورده است که شاید عملیات‌های نظامی در سوریه و عراق برای بیرون راندن کامل داعش با سرعت بیشتر و تلفات کمتر در میان غیرنظامیان صورت بگیرد.
تلاش داعش برای ظهور در نقطه‌ای جز سوریه و عراق
کریستین ساینس مانیتور در ادامه گزارش تحلیلی درباره وضعیت داعش به نقل از رییس نیروهای ویژه شکست داعش در وزارت امور خارجه امریکا می‌نویسد: امیدواری‌ها به شکست داعش را نباید با اغراق زیاد همراه کرد بلکه باید مراقب رنگ‌های بر روی نقشه‌های سوریه و عراق بود. زمانی که سرزمینی در این کشورها از دست داعش خارج می‌شود مناطق آزاد شده از سایه رنگ قرمز خارج می‌شوند.
این مقام امریکایی همچنین مخالف این ایده خوش‌بینانه است که دیگر زمینه برای بازگشت داعش به عراق و سوریه در آینده نزدیک وجود ندارد. وی در این باره به کریستین ساینس مانیتور می‌گوید: در شکست دادن داعش یک عبارت رایج وجود دارد و آن هم این است که بازپس گرفتن زمین‌های در اختیار این گروه تروریستی لازم است اما کافی نیست.
حتی اگر داعش زمین‌های اصلی در اختیار خود را هم از دست بدهد باز هم می‌تواند زمینه‌های لازم را برای قدرت‌گیری در سایر نقاط جهان پیدا کند. به خصوص در مناطقی که از بی‌ثباتی و دولت‌های ضعیف رنج می‌برند زمینه برای رشد داعش بیشتر وجود دارد. اگر بخواهم نوعی پیش‌گویی برای شما بکنم می‌توانم بگویم که هنوز گروهی را در این نزدیکی می‌بینیم که خود را داعش صدا می‌زنند اما بیش از آنکه گروهی منسجم با توانایی اجرای عملیات‌های هماهنگ باشند، یک اسم و یک برند از آنها باقی مانده است.
برخی از تحلیلگران اعتقاد دارند که داعش پایان خود را نزدیک می‌بیند و به همین دلیل در حال بازهدایت نیروهای باقی‌مانده خود به سایر نقاط جهان است. اگر قرار باشد که داعش دوباره در نقطه دیگری بازتولد را تجربه کند، سوال اساسی این است که نیروهای تازه نفس را از کجا خواهد آورد و در این شرایط این سوال که نیروهای موجود در عراق و سوریه ترجیح می‌دهند کجا دوباره گردهم جمع شوند اهمیت چندانی نخواهد داشت.
داعش ناگهان غیب نمی‌شود
کریستین ساینس مانیتور در ادامه به نقل از حسن حسن، نویسنده کتابی در مورد داعش و شیوه‌های ترور این گروه تروریستی می‌نویسد: آنچه که امروز باقی مانده است هسته داعش و کسانی است که واقعا به عملکرد این گروه اعتقاد دارند. به نظر می‌رسد که داعش در حال حاضر کنترل شده است اما بارها هشدار داده شده است که اگر شرایط سیاسی و اجتماعی نابسامانی که داعش به دلیل آنها در سوریه و عراق پاگرفت و رشد کرد دوباره بازگردد، داعش نیز می‌تواند دوباره متولد شود. داعش همچنان یک تهدید برای جامعه جهانی باقی می‌ماند. هنوز فرصت‌هایی برای اینکه آنها ایده خلیفه‌گری خود را احیا کنند وجود دارد. آنها هنوز سودای دوباره زنده کردن این خلیفه‌گری را در سر دارند و به دنبال بستر لازم برای اجرایی کردن این رویا می‌گردند.
برخی از تحلیلگران اعتقاد دارند که پروژه خلیفه‌گری داعش در آینده‌ای نه چندان دور کاملا شکست می‌خورد با این وجود نباید این خوش‌بینی مانع از این شود که تهدید واقعی داعش درک نشود. نباید فراموش کرد که بازمانده‌های داعش هنوز نفس می‌کشند. فرقی نمی‌کند که این بازمانده‌ها به وطن خود بازگردند یا به دیگر نقاطی که داعش در حال ریشه دواندن در آنجاست هجرت کرده‌اند یا در محل‌های فعلی استقرار داعش مانند عراق و سوریه جان سالم به در برده‌اند و همچنان نفس می‌کشند.
یک کارشناس گروه‌های اسلام‌گرای افراطی در این باره به کریستین ساینس مانیتور می‌گوید: تصویری که اکثر مردم در رویاهای خود دارند این است که هواپیمایی مملو از نیروهای داعش به پرواز در می‌آید و سپس محو می‌شود. اما این یک تصویر نادرست است. نیروهای داعش این‌سو و آن‌سو دوباره از نو زاده می‌شوند و جان می‌گیرند.
فرماندهی مرکزی امریکا در ماه آوریل اعلام کرد که بیش از ٤٠ هزار نیروی خارجی را که به داعش در عراق و سوریه پیوسته‌اند شناسایی کرده است. با این وجود برخی از تحلیلگران می‌گویند که در مورد این ارقام اغراق شده است و اعتقاد دارند که رقم فعلی نیروهای در اختیار داعش اعم از طرفداران این گروه یا جنگجوهای آن حدود ٢٠ تا ٣٠ هزار نفر است.
هیچ شکی وجود ندارد که رقم قابل توجهی از جنگجوهای خارجی که به داعش پیوسته بودند اکنون از میدان‌های جنگ مستقیم گریخته‌اند. حداقل ٥٦٠٠ نفر از اعضای داعش از ٣٣ کشور مختلف به خانه‌های خود بازگشته‌اند. البته باید گفت که تهدیدی که بازگشت این افراد برای کشورهای مبدا ایجاد می‌کند تنها یکی از چالش‌هایی است که جهان با آن در سال‌های آتی دست به گریبان خواهد بود.
شعبه‌های مخفی داعش فعال می‌شوند
لینا خطیب از محققان امور خاورمیانه و آفریقای شمالی در چتم هاووس لندن در این باره به کریستین ساینس مانیتور می‌گوید: شکست‌های زمینی داعش را الزاما نمی‌توان به کاسته شدن از تهدید حملات تروریستی این کشور در سطح بین‌المللی تعبیر کرد. شکست‌های نظامی داعش در عراق و سوریه بیش از آنکه معنای میدانی و کاربردی برای داعش داشته باشد شکست‌های نمادین و سمبلیک به حساب می‌آید چرا که فعالیت‌های داعش در مناطق خارج از خاورمیانه و شمال آفریقا توسط اعضای خاموش این گروه انجام می‌گیرد. این اعضای خاموش دستورهای خود را از فرمانده اصلی داعش که احتمالا در بیابان‌های عراق یا سوریه پنهان شده دریافت می‌کنند.
در حال حاضر گفته می‌شود که حدود ٦ تا ١٠ هزار عضو داعش همچنان در عراق و سوریه فعال هستند و هرچند که داعش زمین‌های تحت کنترل خود را در عراق و سوریه از دست داده است اما نگرانی‌ها در مورد اینکه این گروه تروریستی بتواند در بلندمدت چه به عنوان گروه تروریستی، چه به عنوان منبع الهام بخش دوباره احیا شود، وجود دارد. دلیل این نگرانی‌ها نیز این است که داعش بیش از هر گروه تروریستی دیگری در جذب نیروهای خارجی موفق عمل کرده است. حقیقت آن است که مشتاقان راه و روش داعش تنها گروه گروه راهی عراق و سوریه نمی‌شوند بلکه در سایر نقاط جهان نیز چراغ سبزهای بسیاری به راه و روش داعش نشان داده می‌شود. مهم نیست که داعش خلیفه‌گری خود را در کجا بنا نهاده اما شعبه‌های مخفی آن همه‌جا وجود دارد.
لیبی و مصر، دو بهشت موعود برای داعش
لیبی یکی از کشورهای معدودی است که میزبانی بخش اعظمی از جنگجوهای داعش را برعهده دارد. هرچند که نیروهای داعش در پایان سال گذشته میلادی از مقر خود که شهر سرت در لیبی بود بیرون رانده شدند و در بیابان‌های اطراف سکنی گزیدند اما طبیعت پرهرج و مرج این کشور زمینه را برای تبدیل شدن آن به بهشت داعش فراهم کرده است.
مصر یکی دیگر از کشورهایی است که باید نگران گسترش نفوذ داعش در آن بود. صحرای سینا در مصر یکی از نقاطی است که می‌تواند به بهشتی برای داعش تبدیل شود. در حال حاضر نیز ما شاهد افزایش حملات تروریستی و حضور اعضای داعش در این منطقه هستیم. در سایر نقاطی که داعش به دنبال جا پایی برای خود می‌گردد در حالت رقابت با سایر گروه‌های تروریستی برای به اثبات رساندن حرف و قدرت خود است.
به عنوان نمونه در افغانستان که ما شاهد افزایش حضور داعش و سرعت گرفتن فعالیت‌های آنها هستیم فشارهای زیادی روی این گروه از سوی طالبان و شبکه حقانی وجود دارد. در یمن و سومالی نیز القاعده اصلی‌ترین رقیب داعش به حساب می‌آید. در سومالی که داعش تلاش کرد گروه الشباب را با خود همراه کند، الشباب نه تنها در برابر این درخواست مقاومت کرد بلکه حتی در مقابل داعش قدعلم کرد و به گونه‌ای برخورد کرد که می‌توان گفت در حال حاضر تعداد نیروهای داعش درسومالی کمتر از ١٠٠ نفر است.
استفاده داعش از ظرفیت‌های محلی موجود
کریستین ساینس مانیتور در ادامه می‌نویسد: ترتیب اتفاق‌ها و حوادث نشان می‌دهد که بسیاری از گروه‌های تروریستی که ادعای اتحاد با داعش را داشتند در حقیقت گروه‌هایی هستند که سابقه بیشتری از داعش دارند اما با تماشای محبوبیت داعش برای جلب‌توجه و به دست آوردن قدرت بیشتر بر پشت داعش پریده‌اند و از آن بهره‌برداری می‌کنند. مشاور سابق وزیر دفاع امریکا در امور ماموریت‌های ویژه در این باره می‌گوید: راه و روش تاریخی که داعش یا القاعده به آن عمل می‌کنند این است که هیچ چیز را از عالم غیب ظاهر نمی‌کنند بلکه از گروه‌های محلی موجود برای بالا رفتن استفاده می‌کنند.
این نگاه در مورد فعالیت‌های داعش در کشورهای غرب آفریقا کاملا صحت دارد. اخیرا در نیجر چهار نظامی امریکایی در حین انجام وظیفه در عملیات‌های ضدتروریستی جان خود را از دست داده‌اند. بوکوحرام سال‌هاست که گروهی تروریستی و مخوف در این مناطق است و اخیرا نیز اتحاد خود با داعش را علنی کرده است. البته یک عملیات نظامی چندجانبه با حضور نیروهای نظامی از چندکشور توانسته بخش‌های اعظمی از مناطق تحت کنترل بوکوحرام را باز پس بگیرد.
در فیلیپین نیز ما شاهد ظهور هسته‌هایی از داعش هستیم و به عنوان نمونه نیروهای وفادار به این گروه تروریستی شهر مراوی را این کشور را به مدت ٥ ماه در اختیار خود داشتند و نبرد نیروهای دولتی با آنها نیز همین حدود طول کشید. هرچند که این منطقه پیش از این نیز سابقه فعالیت‌های شبه نظامی‌گری را داشته است اما ظهور داعش در مراوی زنگ‌های خطر فعالیت‌های تروریستی در فیلیپین را با شدت بیشتری به صدا درآورد.
در حادثه مراوی به خوبی تمایل برای همکاری گروه‌های شبه‌نظامی متفاوت بین‌المللی با هم به نمایش گذاشته شد و به عنوان نمونه شبه‌نظامیان متعلق به گروه‌های تروریستی متفاوت از اندونزی و سایر نقاط واقع در جنوب شریق آسیا راهی مراوی شدند. بوروس هافمن از مرکز مطالعات امنیتی دانشگاه جورج تاون در این باره می‌گوید: شبه نظامیان به خوبی می‌توانند در کشورهای بی‌قانون یا در مرز درهم‌شکستگی یا نقاط مرزی که از نظارت دولتی بر آنها خبری نیست یکدیگر را پیدا کنند. بنابراین برای دست رد زدن به سینه این تروریست‌ها و مقاومت در برابر اتحاد آنها به عزم و تلاشی بین‌المللی نیاز است.