روز گذشته در جریان رسیدگی به لایحه بودجه، طرحی با هدف پلکانی شدن قیمت بنزین در سال جاری ارائه شد. این طرح که در بررسی نوبت صبح مجلس به تصویب رسید بر سه محور استوار بود: الزامی شدن استفاده از کارت هوشمند سوخت، تعیین سهمیه برای تمامی خودرو‌ها و تغییر قیمت مطابق با میزان مصرف. در صورت نهایی شدن این طرح هر خودرو، ماهانه صاحب ۶۰ لیتر سهمیه بنزین با نرخ هزار تومان می‌شود. در کنار سهمیه پایه سه پله قیمتی طراحی شده که هر پله دارای ۴۰ لیتر سهمیه با قیمت متفاوت است. دامنه سهمیه پلکان اول، مصرف مازاد بیش از سهمیه پایه (۶۰ لیتر) تا ۱۰۰ لیتر را در بر می‌گیرد. قیمت مازاد هر لیتر در این پلکان ۵۰۰ تومان تعیین شد؛ بنابراین قیمت بنزین در این پلکان به لیتری ۱۵۰۰ تومان افزایش می‌یابد. همین فرمول برای پلکان‌های بعدی قابل‌اجرا است با این تفاوت که هزینه مصرف هر لیتر بنزین تا سقف ۱۴۰ لیتر به ۱۷۵۰ تومان و از این میزان بیشتر تا ۱۸۰ لیتر به دو هزار تومان بالغ می‌شود. این طرح با وجود تصویب در نوبت صبح در نشست بعدازظهر مجلس به‌دلیل ابهام‌ها و برای بررسی بیشتر به کمیسیون تلفیق برگشت داده شد. در گزارش «دنیای اقتصاد» آثار و ملاحظات این نوع نرخ‌گذاری (قیمت‌گذاری تبعیضی) بررسی شده است.
پلکانی شدن قیمت بنزین صبح دیروز در مجلس تصویب شد، بعد‌از ظهر برگشت خورد
روز سردرگمی بنزینی
گروه بازار پول: مجلس روز گذشته، مصوبه‌ای را تصویب کرد که ابهامات فراوانی درخصوص قیمت‌گذاری بنزین در نزد خبرنگاران، کار‌شناسان و دست آخر خود نمایندگان ایجاد کرد. بررسی‌ها از طرح مجلس حاکی از آن است که دولت قیمت بنزین برای مصرف تا سطح ۶۰ لیتر در ماه را معادل قیمت سال گذشته در نظر گرفته است، سه سطح قیمتی ۱۵۰۰ برای مصرف در بازه ۶۰ تا ۱۰۰ لیتر در ماه، قیمت ۱۷۵۰ برای بازه ۱۰۰ تا ۱۴۰ لیتر و قیمت ۲۰۰۰ تومان برای بازه ۱۴۰ تا ۱۸۰ لیتر در نظر گرفته شده است. قیمت بالا‌تر نیز مشمول عوارضی خواهد شد که به شکل شفاف در مصوبه اشاره نشده است. پس از تصویب این مصوبه به‌دلیل ابهاماتی نظیر «ذکر عنوان تک‌نرخی بودن بنزین»، «عدم مشخص شدن میزان مصرف پایه»، «مشخص نبودن نحوه قیمت‌گذاری برای مصرف بالای ۱۸۰ لیتر» و «مشخص نبودن ظرفیت ناوگان تاکسیرانی» با توافق اکثر نمایندگان به کمیسیون تلفیق ارجاع داده شد تا جزئیات آن برای مجلس مشخص شود. این تصمیم باعث صف‌بندی مخالفان و موافقان شد. «دنیای اقتصاد» در گزارشی با بررسی این نظرات، نکات مهم و تکمیلی این طرح را بررسی می‌کند.
تنظیم قیمت طبق مصرف
روز گذشته نمایندگان مجلس تصویب کردند که قیمت بنزین در سال ۹۵ نیز مشابه سال قبل هزار تومان در نظر گرفته شود، با این تفاوت که برای مصارف بیش از هر سطح مشخص شده، قیمت بنزین به‌صورت پلکانی بین ۵۰۰ تا هزار تومان (۵۰ تا ۱۰۰ درصد) برای هر لیتر افزایش یابد. این مصوبه باعث می‌شود بار دیگر، کارت سوخت هوشمند اعتبار عملی خود را بازیابد. البته انتشار بند ۲۰۲، مصوبه مجلس ابهاماتی را برای خبرگزاری‌ها در روز گذشته ایجاد کرد، زیرا برخی سقف مجاز برای مصرف را ۶۰ لیتر در یک ماه و برخی دیگر، این میزان را ۱۸۰ لیتر تلقی کردند. آنچه که می‌توان از مصوبه مجلس استنتاج کرد این است که مصرف پایه ماهانه همان ۶۰ لیتر است و تا این سقف قیمت بنزین معادل یک‌هزار تومان محاسبه می‌شود. در بند ۶ این مصوبه عنوان شده است: «متوسط مقدار مصرف ماهانه بنزین برای یک بار و براساس هر یک از انواع وسایل نقلیه با تعداد سیلندرهای مشابه (یک تا شش سیلندر) به‌عنوان پله اول تعیین و پلکان‌های بعدی به مقدار ۴۰ لیتر به پله ماقبل اضافه می‌شود. برای هر لیتر مصرف مازاد در پله اول نسبت به مقدار مصرف پایه ۵۰۰۰ ریال و در پلکان‌های دوم و سوم به ترتیب ۷۵۰۰ و ۱۰ هزار ریال و مازاد بر مصرف ۱۸۰ لیتر در ماه، قیمت تمام شده بنزین از مصرف‌کننده به‌عنوان عوارض موضوع بند ۴ فوق دریافت خواهد شد.» بنابراین اگر سقف درنظر گرفته شده برای سطح آخر ۱۸۰ لیتر باشد که در این سطح بنزین دو هزار تومانی حساب می‌شود، و از سوی دیگر به ازای هر ۴۰ لیتر مازاد مصرفی، سطح قیمت‌ها در هر پله تغییر می‌کند، می‌توان عنوان کرد که در سطح نخست مصرف ماهانه حداکثر ۶۰ لیتر، قیمت بنزین همان یک‌هزار تومان خواهد بود. در صورت اضافه شدن ۴۰ لیتر اول و رسیدن مصرف تا سقف ۱۰۰ لیتر در ماه قیمت بنزین معادل ۱۵۰۰ تومان در نظر گرفته می‌شود. همچنین زمانی که مصرف در بازه ۱۰۰ لیتر تا ۱۴۰ لیتر باشد، قیمت بنزین با نرخ ۱۷۵۰ تومان محاسبه می‌شود. نهایتا با اضافه شدن ۴۰ لیتر سوم، قیمت بنزین معادل ۲۰۰۰ هزار تومان محاسبه می‌شود و چنانچه دارندگان خودرو بیش از ۱۸۰ لیتر در ماه مصرف کنند باید عوارض جداگانه‌ای معادل قیمت تمام شده بنزین بپردازند که البته نحوه محاسبه قیمت این عوارض نیز به‌طور مشخص معلوم نشده است.
الزامات بازگشت کارت هوشمند
مجلس شورای اسلامی با ابلاغ این مصوبه دولت را موظف کرده که حداکثر چهارماه پس از تصویب این قانون کلیه وسایل نقلیه سبک و سنگین اعم از بنزینی، گازوئیلی و دوگانه‌سوز را که کارت هوشمند سوخت ندارند، به این کارت مجهز کند. بر این اساس، وسایل نقلیه‌ای مشمول دریافت کارت هوشمند سوخت خواهند شد که دارای برگ معاینه فنی و بیمه‌نامه شخص ثالث بوده و عوارض سالانه خودرو را نیز پرداخت کرده باشند. پس از این همه دارندگان خودرو موظفند در مراجعه به جایگاه‌های سوخت‌رسانی از کارت سوخت هوشمند خودرو خود استفاده کنند، اما در صورتی که وسیله نقلیه‌ای با استفاده از کارت سوخت جایگاه سوخت‌گیری کند علاوه‌بر پرداخت بهای سوخت به میزان قیمت تمام شده سوخت، باید مبلغی را هم به‌عنوان عوارض استفاده از کارت سوخت جایگاه بپردازد. در این بخش نیز ابهاماتی درخصوص نحوه محاسبه عوارض وجود دارد.
ارجاع به کمیسیون تلفیق
اما مصوبه دیروز صبح مجلس درخصوص افزایش پلکانی قیمت بنزین، به‌دلیل ابهامات به وجود آمده، در عصر همان روز به کمیسیون تلفیق ارجاع داده شد. به گزارش خبرگزاری خانه ملت، ابهامات به وجود آمده درخصوص «ذکر عنوان تک‌نرخی بودن بنزین»، «عدم مشخص شدن میزان مصرف پایه»، «مشخص نبودن نحوه قیمت‌گذاری برای مصرف بالای ۱۸۰ لیتر» و «مشخص نبودن ظرفیت ناوگان تاکسیرانی» باعث شد این مصوبه به رای گذاشته شود که نمایندگان ۱۴۳ رای موافق، ۱۴ رای مخالف و ۳ رای ممتنع از مجموع ۱۹۵ نماینده حاضر در مجلس با ارجاع این مصوبه به کمیسیون تلفیق موافقت کردند. رئیس مجلس شورای اسلامی نیز درخصوص این مصوبه تاکید کرد: ابهامات باید قبل از رای‌گیری مطرح می‌شد ما اکنون این مصوبه را به تصویب رساندیم و برخی از این ابهاماتی که عنوان شده ممکن است صحیح باشد و امکان ایجاد ابهام در نگارش پیشنهاد نمایندگان بوده است. به گفته او، حال باید کمیسیون این مهم را بررسی و بندهایی را که ابهام داشته جداگانه بررسی کند. اگر ابهامات مذکور قابل رفع باشد، آن را رفع خواهیم کرد در غیر این صورت به بررسی بیشتری احتیاج دارد تا برای کشور مشکل ایجاد نشود.
صف‌بندی موافقان و مخالفان
اما شوک خبری مربوط به تغییر پلکانی قیمت باعث شد که برخی از کار‌شناسان نسبت به این رویکرد، موضع مثبت و برخی دیگر موضع منفی داشته باشند. برخی از موافقان معتقدند در حالی که دیدگاه دولت‌ها نسبت به اصلاح قیمت انرژی، کند و ترجیحی است، این سیاست می‌تواند مرحله واسطه‌ای باشد که قیمت‌گذاری بنزین را به استانداردهای جهانی نزدیک‌تر کند. به گفته کار‌شناسان، هنگامی که دو شرط «عدم امکان بازفروش» و «وجود کشش قیمتی متفاوت»، امکان قیمت‌گذاری تبعیضی وجود خواهد داشت. تجربه نشان داده که در حال‌حاضر با توجه به سهمیه‌بندی‌های مقرر شده، امکان بازفروش قابل‌توجه وجود ندارد و می‌توان سیاست تبعیض قیمت را در بنزین عملی کرد. موافقان این سیاست معتقدند به‌دلیل آنکه این تغییر قیمت به‌صورت پلکانی و با شیب ملایم صورت می‌گیرد، سیاست مذکور آثار تورمی حداقلی در پی خواهد داشت. همچنین به‌دلیل اینکه قیمت این محصول در برخی از کشورهای همسایه متفاوت است، نظاممندی بودن مصرف، امکان قاچاق بنزین را کاهش خواهد داد. در مقابل مخالفان نظام سهمیه‌بندی معتقدند که این قیمت‌گذاری، تکرار تجربه‌های گذشته است که با شکست روبه‌رو شده است. به اعتقاد مخالفان، به‌دلیل نبود سیاست‌های نظارتی قوی و وجود ضعف در سیستم‌های الکترونیکی کارت سوخت، امکان سوءاستفاده و ایجاد رانت وجود خواهد داشت. با این وجود، امکان سوءاستفاده، با چند نرخی کردن بنزین به این روند بازخواهد گشت. از سوی دیگر به گفته مخالفان، بهره‌مندی دولت از این نظام قیمتی قابل‌توجه نخواهد بود و با توجه به هزینه بالای نگهداری زیرساخت‌ها این سیاست‌گذاری در بلندمدت با مشکل روبه‌رو خواهد شد.
ملاحظات سیاست‌گذاری
با تایید مصوبه مجلس از سوی نمایندگان، سیاست قیمت‌گذاری پلکانی برای دولت لازم‌الاجرا خواهد شد؛ اما برای این سیاست، باید به چند نکته مهم توجه شود. نخست آنکه در کنار این طرح باید سیاستی اتخاذ شود که مردم را برای استفاده از خودروهای پیشرفته تشویق کند و بهینه‌سازی مصرف سوخت برای مصرف‌کنندگان، تنها به یک شعار تبدیل نشود. از سوی دیگر، باید سیستم‌های الکترونیکی و امنیت دستگاه‌ها ارتقا یابد تا هرگونه امکان سوءاستفاده از سیستم‌های کنونی کاهش یابد. همچنین سیاست‌گذاران باید به این مرحله، به‌عنوان یک دوره گذار در نظر گیرند؛ زیرا این سیاست در بلند مدت نمی‌تواند بهینه باشد و باید گام‌های اصلاحی برای حصول یک سیستم قیمت‌گذاری مناسب برای بنزین برداشته شود. به‌طور قطع، باید برای کنترل کردن مصرف بالای بنزین در کشور و اصلاح الگوی مصرف، از سیاست‌های قیمت‌گذاری به شیوه مناسب بهره برد. نکته دیگر سیاست فعلی، در نظر گرفتن یارانه بنزین برای تمامی خودرو‌ها است، حال آنکه تجربه گذشته نشان می‌دهد که حذف یارانه خودروهای پرمصرف، سیاست مناسبی بود تا یارانه بنزین خودروهای لوکس قطع شود. ابهام دیگری که باید برای مردم شفاف‌سازی شود، افزایش قیمت بنزین به‌رغم کاهش قیمت جهانی آن است. در این خصوص کار‌شناسان معتقدند که عواملی مانند نرخ ارز، مالیات و عوارض، قیمت حمل‌و‌نقل و وجود تورم باعث می‌شود که سایر عوامل نیز در قیمت‌گذاری بنزین مطرح شود و این موضوع اثر کاهش قیمت نفت بر بنزین را کنترل خواهد کرد.
سه سناریو برای قیمت بنزین
توکلی به‌عنوان یکی از طراحان این سیاست عنوان کرد که این مصوبه به‌دلیل تایید نمایندگان لازم‌الاجرا خواهد بود و امکان دارد با بررسی بیشتر، جزئیاتی در جهت افزایش شفاف‌سازی اضافه شود، اما اگر ابهامات این طرح، باعث شود که کلیات آن نیز تحت‌تاثیر قرار گیرد، می‌توان سه سناریو را برای آینده قیمت بنزین در نظر گرفت. نخست آنکه قیمت بنزین با نرخ فعلی عرضه شود که معضلاتی مانند اثرات زیست‌محیطی، مصرف زیاد و قیمت‌گذاری نامناسب را در پی خواهد شد. رویکرد دیگر، آزادسازی قیمت است که با توجه به ملاحظات قیمت‌گذاری، تغییر بهای آنی امکان ایجاد شوک را در پی خواهد داشت. رویکرد سوم نیز سیاست‌گذاری کنونی است که باید ملاحظاتی برای آن در نظر گیرد و این سیاست به‌عنوان یک طرح میانی در دوره گذار تلقی شود؛ اما به‌طور کلی باید توجه داشت که اصلاح قیمتی حامل‌های انرژی به‌خصوص بنزین باید در دستور کار سیاست‌گذاران قرار گیرد.