در میان تمام مناقشه‌های حل‌نشده‌ای که فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی برای ما به یادگار گذاشته، درگیری میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان بر سر قره‌باغ کوهستانی همیشه از بقیه تهدید‌آمیز بوده.
حالا هر دو طرف و باقی دنیا یک بار دیگر متوجه شده‌اند که این مناقشه مثل بشکه باروتی است که هنوز می‌تواند منفجر شود و عواقب فاجعه‌باری بر جا بگذارد. آتش‌بس سال ۱۹۹۴ از بین رفته.
به جز کشته‌شدگان، قربانیان اصلی(درگیری‌های این چند روز) سربازان وظیفه جوانی هستند که در نیروهای مسلح دو طرف خدمت می‌کنند.
این درگیری که یادگار دهه ۹۰ است به گونه‌ای پایان یافت که ذاتا ناپایدار بود. توافق آتش‌بس سال ۱۹۹۴ در امتداد خطی اجرایی شد که از میان خاک جمهوری آذربایجان می‌گذشت، اما هیچ نیروی حافظ صلحی از طرف جامعه جهانی در آن مستقر نشد.
زخم‌های ناشی از جنگ و تنفر از دیگری جایگاهی مهم در مخیله جمعی دو کشور مستقل جمهوری آذربایجان و ارمنستان دارند.
آیا دست مسکو در کار است؟
هیچ کدام از طرفین اراده خاصی برای سازش از خود نشان نمی‌دهند. برای جمهوری آذربایجان – که در این مناقشه نه تنها منطقه ارمنی‌نشین قره‌باغ را از دست داد، بلکه هفت ناحیه دیگر را هم کاملا یا تا اندازه‌ای واگذار کرد – خصومت با ارمنی‌ها شدیدا قوی است.
فرای این مساله، فشاری که از طرف سه میانجی بین‌المللی – فرانسه، روسیه و ایالات متحده – از بیرون برای حل مناقشه وارد می‌شده، هیچ وقت به اندازه‌ای نبوده که بتواند بر مقاومت جمهوری آذربایجان و ارمنستان در برابر هرگونه مصالحه‌ای غلبه کند.
و اوضاع در چند سال اخیر بدتر شده. آن روزهایی که سربازان جوان در میان کوه‌ها پشت جان‌پناه می‌نشستند و هر از چندی تیری طرف یکدیگر شلیک می‌کردند مدت‌هاست که سپری شده.
آذربایجان میلیاردها دلار از درآمد حاصل از نفت دریای خزر را خرج خرید اسلحه جدید کرده. حضور تانک‌ها و توپخانه سنگین باعث شده خط تماس دو طرف حالا به یکی از نظامی‌ترین نواحی اروپا تبدیل شود.
____________________
مناقشه بر سر قره‌باغ
• این مناقشه ریشه در رقابت ارمنی‌های مسیحی با ترک‌ها و فارس‌های مسلمان دارد که به بیش از یک قرن پیش بازمی‌گردد
• رای پارلمان این منطقه در اواخر دهه۸۰ میلادی به پیوستن به ارمنستان باعث فوران اختلافات شد
• اقلیت آذری – حدود ۲۵ درصد کل جمعیت پیش از جنگ – از قره‌باغ و ارمنستان گریخت و از طرف دیگر ارمنی‌ها هم جمهوری آذربایجان را ترک کردند
• در سال ۱۹۹۴ و با میانجیگری روسیه قرارداد آتش‌بسی امضا شد که قره‌باغ و بخش‌های زیادی از خاک جمهوری آذربایجان را در تصرف ارمنستان باقی می‌گذاشت
• سازمان ملل از تمامیت ارضی جمهوری آذربایجان حمایت کرده و از ارمنستان خواسته که نیروهایش را عقب بکشد
• روند صلح در پی دیدار رهبران دو کشور در سال ۲۰۰۹ پیشرفتی نداشته و آتش‌بس هم در چند مورد به شدت نقض شده
• ناگورنو قره‌باغ: قره‌باغ در ترکی به معنی “باغ سیاه” است و ناگورنو یک کلمه روسی به معنی “کوه”
____________________
به همه اینها کافی است از بین رفتن اعتماد میان غرب و روسیه را هم اضافه کنید که در این مناقشه میانجیگری می‌کنند.
برای درک اتفاقات چند روز اخیر باید فعلا منتظر ماند تا گرد و خاک ناشی از جنگ فرو بنشیند.
در حال حاضر گرایش بیشتر مردم، دیدن “دست مسکو در این کار” است. گویی مسکو می‌خواهد با ایجاد شرایط لازم در مساله دخالت کند و نیروی پاسدار صلح به منطقه بفرستد. شکی نیست که سرگی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، چند وقتی می‌شود که سخت مشغول طراحی برنامه‌ای جدید برای حل این مناقشه است تا روسیه را در جایگاه ضامن صلح بنشاند.
روسیه قطعا منافع هنگفتی نزد هر دو طرف دارد، از جمله اتحاد نظامی طولانی‌مدت با ارمنستان.
ولی روسیه، با وجود نفوذی که در این مناقشه دارد، در جایگاه تصمیم‌گیر نیست. تصمیم‌ها را جمهوری آذربایجان و ارمنستان می‌گیرند. روسیه یک بار در سال ۱۹۹۴ می‌خواست نیروی پاسدار صلح به منطقه بفرستد ولی برنامه‌اش عملی نشد، برای همین در قره‌باغ حضور فیزیکی ندارد.
مسکو مستقلا یا با همکاری دیگران چند برنامه صلح ارائه داده که همگی توسط دو طرف رد شده‌اند.
سیر احتمالی وقایع
دو سناریو وجود دارد که از باقی محتملتر به نظر می‌رسند. یا یکی از طرفین آتش‌بس را اتفاقی نقض کرد و کار در ادامه بالا گرفت تا این‌که افزایش تلفات باعث شد طرفین تصمیم به ترک تخاصم بگیرند.
یا این‌که جمهوری آذربایجان تصمیم گرفته بود با اجرای یک عملیات نظامی محدود شرایط موجود را به گونه‌ای تغییر دهد که وضعیت بیشتر به نفعش شود و بعضی از اراضی اشغالی را هم پس بگیرد – و اتفاقا جمهوری آذربایجان می‌گوید نواحی کوچکی را تصرف کرده.
در عین حال فایده مضاعف چنین عملیاتی این است که حواس مردم جمهوری آذربایجان را از سختی‌های ناشی از سقوط قیمت نفت پرت می‌کند.
مردم هر دو کشور به اندازه کافی برای نارضایتی از دولت‌هایشان دلیل دارند، ولی در چند روز اخیر احساسات ملی‌گرایانه بر فضا حاکم شده و مشکلات داخلی به حاشیه رفته.