سه شنبه ۱۸ فروردین ۱۳۹۴
در خاورمیانه چه می‌گذرد؟ هرچند که در خصوص به‌کارگیری واژه خاورمیانه مناقشه‌ای جدی وجود دارد اما در این‌زمینه هیچ تحلیلگر و دست‌اندرکار امور سیاست خارجی و روابط بین‌المللی تردیدی ندارد که خاورمیانه هیچ‌گاه چون امروز، خونین، سرشار از درگیری و بی‌ثبات نبوده است.
اگر خاورمیانه را منطقه‌ای بدانیم که از شمال قاره آفریقا شروع شده و با مرزهای شرقی ایران پایان می‌یابد، مجموعه‌ای از رخداد‌ها، روند‌ها، بازیگران و کنش‌های سیاسی را در این منطقه شاهدیم که نشانگر دگرگونی و تحول در همه سطوح در این جغرافیای سیاست‌زده است.
رخداد‌ها و وقایع روزمره در این منطقه بعضاً خونین‌اند. ظهور پدیده داعش در سوریه و عراق، جنگ داخلی در سوریه، مداخله نظامی عربستان در یمن، ادامه سرکوب فلسطینیان توسط رژیم صهیونیستی، چندپارگی لیبی، تنش سیاسی در مصر و موضوعاتی از این قبیل، اخبار و رخدادهای این منطقه را بصورت مدام و پیوسته خونین و خشونت‌آمیز کرده‌اند.
این رخداد‌ها خود بیانگر پدیده‌های بسیار مهم و جدی چون خشونت و افراط، به کارگیری تروریسم برای اهداف سیاسی، جنگ‌های نیابتی منطقه‌ای، رقابت‌های کلاسیک و نوین قدرت‌های بین‌المللی در این منطقه و تلاش برای شکل‌دادن به شرایط جدید سیاسی و استراتژیک است. در این پدیده‌های تودرتو و پیچیده، بازیگران متعددی درگیرند. بازیگران را دیگر نمی‌توان در قالبی سنتی منحصر و محدود کرد. علاوه‌بر بازیگران سنتی منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، بازیگرانی در خاورمیانه پا به میدان سیاست و قدرت گذاشته‌اند که جدید و نو هستند. جدید و نو بودن آن‌ها با ساختارهای کلیشه‌ای بازیگری متفاوت است. داعش یکی از بازیگران نوظهور است که علیرغم نامی که یدک می‌کشد، نه اسلامی است و نه یک دولت، اما مانند بقیه دولت‌ها سرزمین در اختیار دارد، سامانه سیاسی خاص خود را شکل داده و با به چالش کشیدن همه چارچوب‌های شناخته شده حقوقی و بین‌المللی، هنجارهای ویژه‌ای را مطرح می‌کند و مهم‌تر از همه بازیگری اثرگذار است این نوع بازیگران با آنچه به عنوان بازیگران غیرحکومتی (Non state Actors) نامیده می‌شدند متفاوتند. علاوه بر رخداد‌ها و پدیده‌هایی که مورد اشاره قرار گرفت، نقش‌ها در خاورمیانه نیز دگرگون شده‌اند. برخی از دولت‌ها که نقش محافظه‌کارانه‌ای ایفا می‌کردند، نه فقط نقش فعال و پررنگی به خود گرفته‌اند بلکه نقش دگرگون‌کننده، به هم زننده و تولید کننده بی‌ثباتی را برگزیده‌اند. در نقش بازیگران فرا منطقه‌ای نیز تحول و دگرگونی رخ داده است. در کشورهای عربی متحد آمریکا این تصور شکل گرفته که آمریکا دیگر مانند گذشته، دلبسته و وابسته به منطقه نیست. بحران بی‌اعتمادی در روابط واشنگتن و دوستانش حتی به روابط آمریکا و اسرائیل هم تسری پیدا کرده است. از طرف دیگر سخنی از بازگشت روس‌ها البته به صورتی محتاطانه و گزینشی به منطقه است. باید گفت که نه فقط نقش‌ها بلکه اتحاد‌ها و دوستی‌ها و دشمنی‌ها در خاورمیانه دستخوش تغییر شده است.
آنچه ذکر شد را می‌توان پوست‌اندازی استراتژیک در خاورمیانه و دگرگونی استراتژیک خاورمیانه‌ای نامید. این پوست اندازی جدی است و پی‌آمدهای مهمی برای بازیگران از جمله کشور ما دارد. نسبت ایران با شرایط نوین استراتژیک، نقطه‌ای کانونی در مباحث همه تحلیلگران است. پوست‌اندازی استراتژیک خاورمیانه، پدیده‌ای در خور تعمق است که ماهیت، دلایل و پی‌آمدهای آن در هفته‌های آتی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.