بازگشت استالین به گرجستان
بی بی سی
بتانی بل بی بی سی، گوری، گرجستان
در شصتمین سالروز مرگ ژوزف استالین، رهبر شوروی، هنوز در گرجستان، زادگاهش بر سر میراث او بحث و اختلاف وجود دارد.
استالین نظم و انضباط آهنین و وحشت از حکومت را در کشور حکمفرما کرد تا “دشمنان خلق” را ریشه‌کن کند و حکومتی کمونیستی بنا بگذارد، و در این فرآیند میلیون‌ها نفر جان خود را از دست دادند.
اما در زادگاهش، یعنی شهر کوچک گوری، شورای شهر اخیرا تصمیم گرفته که مجسمه عظیمی از استالین را دوباره نصب کند. دولت طرفدار غرب میخائیل ساکاشویلی، رئیس جمهوری گرجستان، حدود سه سال پیش این مجسمه را پایین آورده بود.
تاریخ‌دانان می‌گویند این نشان می‌دهد که گرجستان باید با گذشته‌اش روبرو شود. مهم‌ترین جاذبه توریستی گوری، موزه استالین این شهر است. در این ساختمان باشکوه مجموعه‌ای از عکس‌های قهرمانانه و ماسک مرگ (سردیس) استالین قرار دارد، و گویی اصلا زمان بر آن نگذشته است. این ساختمان در دوران شوروی حکم یک زیارت‌گاه را داشت، و از زمان ساختش در سال ۱۹۵۷ تقریبا دست نخورده باقی مانده است.
اما اولگا توچیشویلی که از دوران شوروی به‌عنوان راهنما در این شهر زندگی می‌کند، می‌گوید که نگاه‌ها به استالین در حال تغییر است. او می‌گوید: “در گرجستان بیشتر مسن‌ترها استالین را دوست دارند. آنها معتقدند که او رهبر بزرگی بوده و اشتباهات کوچکی مرتکب شده است. البته جوان‌ترها استالین را دوست ندارند. جوانان گرجی به تاریخ علاقه ندارند و از استالین خوششان نمی‌آید.”
قهرمان یا شرور؟
اما علاوه بر رفتارها و نگاه‌ها، نقشه شهر گوری هم تغییر کرده است. قبلا مجسمه بزرگ دیکتاتور سابق بر بلوار اصلی شهر، که خیابان استالین نام دارد، سایه می‌انداخت. اما دولت طرفدار غرب آقای ساکاشویلی در سال ۲۰۱۰ این مجسمه را برچید. این تصمیم بسیاری از اهالی گوری را عصبانی کرد.
نیکولوز کاپانادزه که به رانندگان کمک می‌کند در خیابان استالین جای پارک پیدا کنند و بابت این کار انعام می‌گیرد، به‌من گفت که مجسمه باید به جای اولش بازگردانده شود: “این فقط حرف من نیست. خواسته همه است. همه اهالی گوری و همه گرجستان می‌خواهند که این مجسمه به سر جای اولش بازگردانده شود. من ۶۵ ساله ام و در تمام زندگی‌ام فقط تعریف او را شنیده ام.”
چند هفته پیش شورای شهر گوری مبلغی را برای برپا کردن دوباره مجسمه در مقابل موزه استالین در نظر گرفت.
بنظر می‌رسد این تصمیم تا حدودی نتیجه تغییر و تحولات سیاسی گرجستان است. حزب آقای ساکاشویلی در انتخابات پارلمانی اکتبر گذشته (مهر ماه ۱۳۹۱) از ائتلاف موسوم به “رویای گرجی” شکست خورد. این ائتلاف به‌دنبال ترمیم روابط شکننده گرجستان و روسیه است.
داوید رازوادزاه، شهردار جدید گوری و عضو ائتلاف گرجی، می‌گوید که مجسمه استالین تا تابستان دوباره نصب خواهد شد.
“مردم گوری احساس می‌کنند که شهر کوچکشان به واسطه شهرت جهانی استالین در جهان شناخته شده است . . . گرجستان در جهان به‌خاطر استالین شناخته می‌شود. موضع دولت قبلی توهین‌آمیز و غیرقابل تحمل بود. شما می‌توانید دوران حکومت استالین و سرکوب‌های سیاسی را محکوم کنید، اما نباید به شخصیت‌ها کاری داشته باشید.”
رفتن به باغ اوشانگی داویتاشویلی، بازنشسته گرجی، تجربه‌ای حیرت‌آور است. مجسمه‌های استالین در اندازه‌های واقعی در هر گوشه از پشت بوته‌ها بیرون آمده اند، و دیوارهای آجری با صدها عکس دیکتاتور سابق پوشانده شده اند.
این باغ مثل یک زیارت‌گاه است، آنهم برای مردی که در غرب مسوول مرگ میلیون‌ها نفر شناخته می‌شود. بنا بر نظرسنجی مرکز تحقیقات قفقاز، حدود نیمی از گرجی‌ها نگاه مثبتی به استالین دارند. البته این بدان معنا نیست که این افراد دلتنگ دوران شوروی هستند، یا خطر بازگشت به اقتدارگرایی کشور را تهدید می‌کند. گرجستان کشوری مستقل است، و بررسی‌ها نشان می‌دهد که اکثریت گرجی‌ها خواهان پیوستن کشورشان به ناتو و اتحادیه اروپا هستند.
اما استالین نامدار‌ترین فرزند گرجستان است، و در فرهنگی که در آن به شخصیت‌های قوی احترام گذاشته می‌شود، همین ویژگی اهمیت زیادی دارد.
مجسمه استالین جزئی از زورآزمایی میان احزاب سیاسی گرجستان شده است.
عقبگرد گرجی
با گیورگی کاندلاکی، نماینده مجلس و عضو حزب آقای ساکاشویلی، در قهوه‌خانه‌ای شیک در تفلیس، پایتخت گرجستان، ملاقات کردم. او گفت که تصمیم بازگرداندن مجسمه به جای اولش گامی به عقب است.
“ما انتخابات را باختیم و از آن موقع متأسفانه نشانه‌های زیادی از عقبگرد و ابراز علاقه به دوران شوروی دیده می‌شود. بازگرداندن این مجسمه یک نشانه نمادین و در عین حال نگران‌کننده از این عقبگرد است. اختصاص بودجه برای بازگرداندن مجسمه شهر گوری تصمیم یک عده افراد عادی نبود. فرماندار و شورای شهر این تصمیم را گرفتند. بنظر من این مسأله شرم‌آور است.”
آقای کاندلاکی که ۳۱ ساله است، می‌گوید این مجسمه باید سال‌ها قبل از بلوار اصلی برچیده می‌شد: “کشوری که می‌خواهد به شرایط عادی بازگردد، نمی‌تواند به استالین ادای احترام کند. در دنیا همه استالین را به‌عنوان خونریزترین دیکتاتور تاریخ می‌شناسند. دلیل دیگرش هم به‌خصوص به خود گرجستان مربوط می‌شود. در سال ۱۹۲۱ گرجستان یک دموکراسی پارلمانی بود. استالین مبتکر حمله روس‌های شوروی به گرجستان و اشغال این کشور بود.”
اما در گرجستان تاریخ موضوع پیچیده‌ای است. لاشا باکردازه، استاد تاریخ شوروی در دانشگاه تفلیس، اخیرا نتایج مطالعه جدیدی را ارائه کرده که به سفارش موسسه کارنگی برای صلح بین‌المللی انجام شده بود. بر اساس نتایج این مطالعه، ۴۵ درصد گرجی‌ها نگاه مثبتی به استالین دارند. او می‌گوید این نظرسنجی نشان می‌دهد که گرجستان باید بیشتر به گذشته‌اش بپردازد و با آن روبرو شود.
لاشا باکردازه گفت: “هیچ تلاشی برای معرفی درست استالین به مردم انجام نگرفته است. در این باره صحبت نمی‌شود. در کتاب‌های درسی مدارس هم توضیحی درباره ماهیت نظام تمامیت‌خواه حاکم داده نمی‌شود. به‌همین خاطر قابل درک است که چرا مردم هنوز مثل دوران شوروی فکر می‌کنند که استالین “پسر ما”، و رهبری بسیار مقتدر است. جامعه گرجستان مشکل دارد. مردم از یک طرف با استالین همدلی نشان می‌دهند، و از طرف دیگر بخش اعظم آنها طرفدار دموکراسی، آزادی و امثال اینها هستند. این طرز فکر خیلی ابتدایی و وطن‌پرستانه است. یک آدم مشهور وجود داشته، و چون گرجستانی بوده، باید از او طرفداری کرد!”
موزه گوری هم به آرامی در حال تغییر است. در اتاق کوچکی در زیر راه پله اسامی ده‌ها نفر از قربانیان محلی دوران سرکوب‌های استالین به نمایش گذاشته شده است. اما با وجود اینکه انجام تغییرات دیگری هم در دست بررسی است، اولگا توچیشویلی و همکارانش به‌دنبال بازگرداندن مجسمه به جای اولش هستند. البته انگیزه کارشان جلب توریست است، و دلیل سیاسی ندارد.
او می‌گوید: “بازدید کنندگان خارجی زیادی از ما سراغ مجسمه استالین را می‌گیرند. بنظر من بهتر است مجسمه را به جلوی موزه برگردانیم تا بازدید کنندگان بتوانند آن را ببینند، چون این موضوع برایشان مهم است.”