ايران امروز

روش هايى براى مناظره يى موفق

تانيا تجلى/اعتماد
اثبات فضيلت و برترى
به استناد آمار منتشرشده پربيننده ترين برنامه در تاريخ تلويزيون ايران مناظره نامزدهاى دهمين دوره انتخابات رياست جمهورى بود. در اين دوره مجموعاً حدود چهار هزار دقيقه برنامه تبليغى نامزدها از رسانه ملى پخش شد. شبكه ۳ سيما با پخش مناظره ميان كانديداها به مدت ۵۴۰ دقيقه بيشترين زمان و البته بيشترين تعداد بيننده را به خود اختصاص داد. اين مناظره ها طى دو هفته با اجراى رضا پورحسين (مدير شبكه ۴ سيما) كه با حكم رئيس صدا و سيما براى اين كار منصوب شده بود، برگزار شد. هفته اول به ترتيب محسن رضايى با مهدى كروبى، موسوى با احمدى نژاد و موسوى با رضايى گفت وگو كردند كه از ميان آنان مناظره موسوى با احمدى نژاد با ۲۰۰ ميليون بيننده، پرمخاطب ترين مناظره لقب گرفت كه ۵۰ ميليون بيننده داخلى و ۱۰۰ تا ۱۵۰ ميليون بيننده خارجى داشت.

اولين تجربه جهانى، مناظره تلويزيونى بين ريچارد نيكسون نامزد حزب جمهوريخواه امريكا با جان اف كندى نامزد حزب دموكرات در انتخابات سال ۱۹۶۰ بود. مطابق نظرسنجى گالوپ دو رقيب انتخاباتى شب قبل شانه به شانه بودند و در برخى موارد ريچارد نيكسون پيروز مى نمود. اما نظرسنجى ها بعد از مناظره ها نشان مى داد مردم امريكا با اختلاف ۱۰ امتياز كندى را برگزيده اند.

مارشال مك لوهان استاد كانادايى علم رسانه ها و نويسنده آينه هاى جيبى كه از وى به عنوان بزرگ ترين كارشناس اين رشته ياد مى شود و كتاب ها و جزوات درسى وى هنوز اعتبارى جهانى دارد، در تقطيع صحنه هاى مناظره تلويزيونى كندى و نيكسون از حركات دست و صورت كندى، تخته تيره رنگى كه پشت وى قرار داشت و تواضع و متانتى كه در گفتار وى بود به عنوان عوامل اصلى جلب راى موافق مردم به عنوان نكته هاى تاثيرگذار نام برد. بنا به توضيح مك لوهان، سناتور جان كندى متعلق به دوران تلويزيون (رسانه سرد) بود و نيكسون با پختگى صدا و طمانينه و حضور ذهن و تجربه اش براى (رسانه گرم) راديو ساخته شده بود. سناتور كندى در تلويزيون تصوير مرد جوان باهوشى را نشان مى داد كه به دقت گوش مى داد، گوش كردن را با حركات سر موكد مى كرد و پيام مى داد، در حالى كه نيكسون كه به پشتوانه هشت سال حضورش در كاخ سفيد و در نقش معاون ژنرال آيزنهاور احتمال نمى داد بازنده شود بنا به اين پشتوانه دليلى نمى ديد كه وقتى رقيب سخن مى گفت، گوش بدهد و برعكس با لبخندى كه رنگى از استهزا داشت، از گوشه چشم به او مى نگريست تا نشان دهد در صحبت هاى وى چيزى براى شنيدن پيدا نمى كند. بعد از تاثير غيرقابل پيش بينى نخستين مناظره تلويزيونى بر راى مردم امريكا، اين برنامه جزء هميشگى و جدانشدنى انتخابات در امريكا شد و بعد از ۱۲ سال كشورهاى اروپايى هم آن را وارد سيستم هاى دموكراسى خود كردند البته پيش از اين ۴۰ سال بود كه مناظره هاى راديويى در امريكا و اروپا معمول شده بود. قبل از اينها، مقالاتى در روزنامه ها و فوق العاده هايى منتشر مى كردند و چند بارى هم گفت وگوى چشم در چشم در ميدان هاى ورزشى و تالارهاى اجتماع شهرها برگزار شده بود.

الف- معناى لغوى
مناظره واژه يى عربى و از ريشه نظرا، منظرا، منظره است. اصل معناى «النظر» ديدن با چشم است. مناظره در ادب فارسى به معناى «جدال كردن»، «با هم بحث كردن»، «با هم سوال و جواب كردن»، «با هم نظر كردن، يعنى فكر كردن در حقيقت و ماهيت چيزى»، «مجادله و نزاع با همديگر» و نيز «بحث با يكديگر در حقيقت و ماهيت چيزى» به كار رفته است.

ب- معناى اصطلاحى
مناظره، مكالمه و گفت وگويى دوطرفه است كه هر يك با استدلال و ارائه براهين سعى مى كند برترى و فضيلت خويش را بر ديگرى به اثبات برساند. مناظره نيز مانند مفاخره، در اساس مانند حماسه است زيرا در آن، بين دو چيز بر سر برترى و فضيلت خود بر ديگرى، نزاع و اختلاف لفظى درمى گيرد و هر يك با استدلالاتى خود را بر ديگرى ترجيح مى دهد و سرانجام يكى مغلوب يا مجاب مى شود.

پيشينه اين روش به يونان برمى گردد و در جهان اسلام نيز مناظره هاى بسيار جدى كه باعث تغيير عقايد و باورها شده، وجود داشته است. در تاريخ، مناظره هاى بزرگان دين مانند مناظره هاى ائمه معصومين(ع) و به خصوص امام رضا(ع) با سركرده صابئين و ديگر مكتب هاى فكرى با حضور مامون خليفه عباسى معروف است كه پس از آن مناظره رو به اسلام آورده و پيروانش نيز مسلمان شده اند و حتى هدايت و تشويق ائمه(ع) به برخى از شاگردان خود براى شركت در مباحثات علمى خواندنى است.

تاريخ نشان مى دهد تكامل علوم، به ويژه معارف عقلى بشر در پرتو مباحثات علمى، تضارب آرا و تعاطى افكار تحقق يافته است و ثمره آن رشد و شكوفايى فرهنگ جوامع مختلف است. در آثار اسلامى نيز بر اين امر تاكيد شده است تا آنجا كه حضرت على(ع) فرمودند؛ آرا و نظريات خود را بر يكديگر عرضه داريد تا راى صحيح از آن پديد آيد.

استوارت ميل فيلسوف انگليسى در زندگينامه خود نوشت؛ بارها گفته ام و باز مى گويم از تاريخى كه در مناظره ها شركت جستم، افكار بديع و مستقلى پيدا كردم و آغاز قوه ابتكار و استدلال من از همان روز است.

سقراط حكيم براى ابطال نظريات سوفسطائيان از اين شيوه بهره جست. با اينكه سقراط در موضوع مجادله و مناظره زحمات زيادى كشيده اما با آمدن ارسطو اين امر سروسامانى پيدا كرد. وى كتاب هاى زيادى نوشت، از جمله كتاب «طوبيقا» كه در جدل و روش مجادله و رد سوفسطايى هاست. ولى به دليل محو و نابود شدن آثار قدما نمى توان گفت چه نوع سخنورى و فن مناظره در ايران رايج بوده است. هدف از مناظره چيست؟

هدف از مناظره به عنوان قالب بحث، شفاف سازى و روشن شدن صريح و بى پرده موضوع است و لذا اغلب افراد، شخصيت ها يا انديشمندانى كه قلم و دانش و اطلاعات آنان در حوزه مورد مناظره وثيق و عميق است براى مناظره اعلام آمادگى مى كنند و اتفاقاً همين آمادگى نيز نشان دهنده ميزان و گستره علمى و توانمندى ورود و خروج در مباحث است زيرا اين هماورد خوانى به نوعى شكست و پيروزى در پى خواهد داشت و هر كس نتواند از عهده اش برآيد دچار خسران و ضرر خواهد شد و جبران آن تا مدت ها به طول خواهد انجاميد. بديهى است مناظره نياز به مهارت بيانى و اطلاعات بالا و شيوه هاى مخصوص خود دارد و چون ظرفيت ايجاد هيجان فوق العاده در آن نهفته است بايد بر تسلط و احاطه طرفين به مباحث اطمينان وجود داشته باشد.

فوايد فراوانى مى توان براى برگزارى مناظره ها برشمرد ولى مختصراً، افزايش ضريب امنيت ملى به وسيله رشد سطح مشاركت فكرى و علمى مخاطب، بستر توسعه فكرى و فرهنگى در جامعه مخاطب، گسترش نهضت آزادانديشى، افزايش ضريب نظارت و ارزيابى همگانى و تقويت نقد عالمانه ديدگاه ها در سطح جامعه، ايجاد نشاط علمى و فضاى باز و آزاد سياسى- اجتماعى كه از نشانه هاى مردمسالارى دينى است، هدايت و رشد افكار عمومى با ايجاد فرصت ارتباط زنده و بدون واسطه با افكار عمومى، ايجاد ظرفيت پاسخگويى و پاسخ خواهى و مطالبه گرى جدى و صريح، افزايش قدرت تشخيص و تخليه مخاطب، جريان شناسى سياسى، فرهنگى اجتماعى، خنثى كردن تبليغات، توطئه ها و شايعات دشمنان، افزايش حس اعتماد ملى به رسانه هاى ارتباط جمعى به خصوص رسانه ملى و ايجاد بستر چندصدايى در رسانه ملى، كه بسيار مهم است، از ثمرات پربركت مناظره هاست.

هدايت و مديريت مناظره در رسانه ملى نياز به چهار عنصر حمايت، درايت، شجاعت و مهارت دارد. مناظره در رسانه بايد محصول و نتيجه اش راهكارهاى مناسب باشد و اساساً شايد مناظره نيازى به مجرى نداشته باشد و بايد در فرآيند مناظره، دوطرف اشتراكات خود را بيان كرده و به قدر لازم بحث كنند تا مطلب روشن شود لكن رسانه اگر به دلايل مختلف از مجرى استفاده مى كند بايد متخصص فن مناظره باشد. به موازات انجام مناظره ها بايد ظرفيت نقد و فرهنگ پذيرش اشتباه در ميان مناظره كنندگان افزايش يابد تا با رعايت مصالح و منافع ملى از منافع شخصى يا گروهى خود عبور كنند، سعه صدر و تحمل زياد را تمرين كنند، بهتر است منشور اخلاق مناظره تدوين و ناظرانى بر آن نظارت كنند، و بعضاً بدون جانبدارى اظهارنظر كنند تا به تدريج طراحى و نقشه مناظره هوشمندانه، هدفمند و روشن نهادينه شود.

بى طرفى رسانه در مناظره ها، مهم ترين اصل است تا رسانه ضمن حفظ استقلال، عدالت و اعتماد را نسبت به خود و وجدان عمومى جامعه و مخاطب به اثبات برساند. نبايد در فرآيند مناظره براى بهره گيرى از مباحث، شتابزدگى وجود داشته باشد و بايد توزيع وقت به گونه يى باشد كه در كار پاسخگويى اختلال به وجود نياورد.

بى شك مضمون مناظره نبايد از سطح درك طرف مقابل و مخاطبان فاصله داشته باشد كه نتوانند با مفاهيم آن ارتباط برقرار كنند.

چند روش براى پيروز شدن در مناظره

۱- آماده باشيد
حتماً قبل از مناظره مى توانيد مهم ترين انتقادهاى رقيب تان را حدس بزنيد. درباره اين انتقادها فكر و سعى كنيد بهترين جواب ها را برايشان بيابيد. اين گونه تا حد زيادى جلوى غافلگير شدن خودتان را مى گيريد. اگر فكر مى كنيد سند و مدركى براى پاسخگويى به آن بحث ها و ابهامات لازم است، تهيه كنيد و با خود همراه داشته باشيد.

۲- مواظب تصويرتان باشيد
تماشاچيان بيش از آنكه حرف ها و استدلال هاى شما يادشان بماند، ژست ها و حالت هايتان را به خاطر مى سپارند. به همين خاطر بايد خيلى مواظب باشيد. آرامش خود را تا حد ممكن حفظ كنيد. روى لرزش صدايتان كنترل داشته باشيد و اصلاً در استفاده از حركت دست ها زياده روى نكنيد. اين حركت شما را عصبى و مضطرب نشان مى دهد. به جايش بهره گيرى از حالات صورت را كه البته مهارت بيشترى مى خواهد، توصيه مى كنيم. كلمات را درست ادا كنيد. كمى شمرده تر حرف زدن تاثير بيشترى دارد. ممكن است از حرف هاى رقيب عصبانى شويد، اشكالى ندارد اما بر خودتان مسلط باشيد و اين خشم را به صورت برافروختگى و پرخاشگرى بيرون نريزد.

۳- خوب گوش كنيد
آدم ها موقع بحث و مناظره معمولاً به شدت استرس دارند، اين باعث مى شود فقط منتظر تمام شدن حرف رقيب باشند تا نوبت خودشان برسد. در حالى كه يكى از مهم ترين استراتژى هاى پيروزى استفاده از اشتباهات لحظه يى رقيب است به همين خاطر واجب است به حرف هايش با دقت كامل گوش كنيد. در اين راستا يادداشت برداشتن از نكات مهم حرف هاى رقيب فوايد چندى دارد؛ هم حواس تان را به جاى ديگرى مى برد و كمى از استرس شما كم مى كند، هم باعث مى شود چيزى از حمله ها يا دفاع هاى ضعيف حريف را از قلم نيندازيد و هم اينكه همسو با فرمان دوم عمل مى كند. تصوير يك آدم دقيق و منظم از شما به دست مى دهد.

۴- از طنز استفاده كنيد
بر هم زدن تمركز رقيب از مهم ترين ابزارها در مناظره است. براى اين كار بايد عصبانى اش كنيد اما از راهى شريف و آبرومند. استفاده از طنز در كلام در عين حال كه باعث مى شود مناظره كمى از فضاى خشك و جدى و رسمى اش خارج شود و قابل تحمل تر به نظر بيايد مى تواند براى نيل به اين هدف به شما كمك كند اما بايد خيلى مواظب باشيد كه از حوزه ادب و نزاكت خارج نشويد، حرفى نزنيد كه در عين خنده دار بودن برخورنده باشد و اتهامى بى سند به كسى وارد نكنيد.

۵- داخل موضوع صحبت كنيد
فرافكنى مهارتى است كه ما ايرانى ها واقعاً بر آن مسلطيم. كافى است درباره يك حرف پاسخى نداشته باشيم آن وقت به راحتى از چيزهايى حرف مى زنيم كه هيچ ارتباطى به حرف اصلى مطرح شده ندارد. اين طور وقت ها بايد حواس تان باشد تا در دام نيفتيد، سراغ مسائل بى ربط مطرح شده نرويد و بحث را به مسير اصلى اش برگردانيد. توضيح دهيد اين جواب ها با سوال شما ارتباطى ندارند و در ادامه يك بار ديگر واضح و دقيق ابهامات تان را مطرح كنيد.

۶- همه برگ ها را اول رو نكنيد
نبايد به سرعت خودتان را خلع سلاح كنيد، بايد طورى برنامه ريزى كنيد تا دقايق آخر تير براى شليك داشته باشيد در غير اين صورت ممكن است حريف شما در يك نوبت به همه انتقادها و ابهامات پاسخ دهد و شما دست خالى تا پايان ناچار از تكرار كردن همان حرف ها باشيد و در انظار، آدمى كه حرف خاصى براى گفتن ندارد جلوه كنيد. آرام آرام شروع كنيد. آمادگى، توانايى و آرامش حريف تان را محك بزنيد. بهتر است انتقادات مهم را براى اواخر مناظره بگذاريد كه طرفين انرژى شان را از دست داده اند و كنترل و دقت شان كمتر شده است.

۷- حرف رقيب را قطع نكنيد
به خاطر همان استرس شديد، دوطرف مناظره ها كاملاً اين قابليت را دارند كه از حوزه منطق خارج شوند و به ورطه مجادله و به قول خودمان كل كل و روكم كنى بيفتند به همين خاطر بايد از هر حركتى كه اين احتمال را تشديد مى كند، پرهيز كرد. شايع ترين رفتار اينچنينى پريدن در حرف رقيب است. شما سوال يا انتقادى را مطرح مى كنيد و حالا طرف شما در حال پاسخگويى است. احساس مى كنيد بر اساس اطلاعات غلط حرف مى زند يا اصلاً درباره چيز بى ربطى سخن مى گويد. اگر همان لحظه حرفش را قطع كنيد و بخواهيد تذكر دهيد شك نكنيد كه بازى را باخته ايد چراكه تماشاچيان از شما تصوير يك انسان بى طاقت و بى انضباط را به ذهن خواهند سپرد.

۸-ضعيف ترين انتقاد را درشت كنيد
گاهى رقيب شما براى اثبات يك ادعا مثال هاى متعددى مى آورد كه تمام شان نادرست و بى اساس اند. اين طور سخن گفتن در عين حال كه وقت شما را براى توضيح يكسرى بديهيات تلف مى كند اعصاب تان را هم به هم مى ريزد اما آرام باشيد و از اين روش استفاده كنيد. ضعيف ترين مثالش را پيدا كنيد. مستدل و با منطق، پرت بودنش را ثابت كنيد و بعد با يك لبخند مليح و نمكين انگشت هاى دو دست را در هم حلقه كنيد و بگوييد حقيقتش باقى مثال هايى هم كه زديد از همين جنس و به همين اندازه بى پايه است اگر اجازه بدهيد وقت را با جواب دادن به آنها نگيريم.

۹- اطلاعات ساختگى ندهيد
ممكن است بعضى جاهاى مناظره ضايع شويد، كم بياوريد و حرفى براى گفتن نداشته باشيد. فراموش نكنيد اين جور وقت ها خالى بستن و مثال الكى آوردن و اطلاعات ساختگى دادن فرقى با خودكشى نمى كند. كافى است رقيب شما حين اجراى فرمان اول حدس چنين عكس العملى را از طرف شما زده باشد و اسناد و مدارك كافى براى رد آن آورده باشد، در اين صورت حتى اگر شما تا آن لحظه سوار بر مناظره بوده باشيد ديگر اين امتيازها به هيچ كارتان نمى آيد چرا كه ضربه فنى شده ايد.