ترجمه‌ی شیریندخت دقیقیان
بخش اول: مهندسی خونریزی بر اساس هویت
آمارتیا کومار سن (Amartya Kumar Sen) اقتصاددان هندی برنده‌ی جایزه‌ی نوبل اقتصاد و استاد فلسفه و اقتصاد در دانشگاه هاروارد، برای مشارکتش در نظریه‌های توسعه انسانی و اقتصاد رفاه شهرت دارد. مهم‌ترین کتابش «توسعه به مثابه‌ی آزادی» است.
آمارتیا سن مدرک کارشناسی اقتصاد خود را از پرزیدنسی کالج کلکته و دکتری اقتصاد را از دانشگاه کمبریج دریافت کرد. پس از فارغ‌التحصیلی از کمبریج در سال ۱۹۵۹، به تدریس اقتصاد در دانشگاه‌های جاداپور و دهلی‌نو در هند و دانشگاه کمبریج و مدرسه اقتصادی لندن پرداخت. سن در سال ۱۹۷۷ به دانشگاه آکسفورد رفت و سمت استاد اقتصاد سیاسی شد. در سال ۱۹۸۷ به آمریکا رفت و به درجه‌ی استادی اقتصاد و فلسفه در دانشگاه هاروارد رسید. پس از آن به دانشگاه ترینیتی کمبریج بازگشت و ریاست آن را عهده‌دار شد. بیش از بیست کتاب از او منتشر شده که کتاب‌های توسعه به‌مثابه آزادی و اندیشه عدالت از معروف‌ترین آنهاست. او جایزه‌ی نوبل اقتصاد را نیز در سال ۱۹۹۸ به دست آورد. آمارتیا سن اینک ۸۹ ساله است. آثار او به زبان فارسی ترجمه شده اند، از جمله: اخلاق و اقتصاد، ترجمه حسن فشارکی؛ اندیشه عدالت، ترجمه هرمز همایون‌پور و وحید محمودی؛ برابری و آزادی، ترجمه حسن فشارکی؛ هویت و خشونت، ترجمه فریدون مجلسی.
فشرده: این مقاله دو رویکرد اصلی در زمینه‌ی شرح علل خشونت در جامعه‌ی جهانی معاصر را بررسی می کند. نظریه های استوار بر فرهنگ جوامع که از میان آنها نظریه‌ی “برخورد تمدن ها” تاثیرگزارترین است، می کوشند خشونت را از راه ارجاع آن به تضادهای آشتی ناپذیر میان هویت های جمعی تشریح کنند. نظریه های اقتصاد سیاسی در زمینه‌ی قدرت و نابرابری، علت خشونت را تنها در عوامل اقتصادی جستجو می‌کنند. با آن که هر یک از این رویکردها جنبه های معتبری دارد، هر دو کاستی های خود را دارند. اگر هر یک از آنها را برای تحلیل کافی بدانیم، فهم ما را به گونه ای منحرف می کنند و امکان تعدیل فقر و کاهش خشونت از ما گرفته می شود.
سازوکارهای علت و معلولی، بسی پیچیده تر از آنند که تقلیل گرایی اقتصادی از عهده‌ی فهم آنها برآید. فقر و نابرابری، پیوندهای مهمی با خشونت دارند، اما باید آنها را در کنار هم، همراه با تفکیک عواملی چون ملیت، فرهنگ و دین دید. این عوامل، به نوبه‌ی خود نباید بر تصویر نادرستی از هویت‌های منفرد و تضادهای گریز ناپذیر میان گروه های فرهنگی استوار شوند. این مقاله پیشنهاد می کند که جفت شدن هویت های فرهنگی و فقر با یکدیگر، شدت نابرابری را افزایش می دهد و می تواند به خشونت دامن بزند. رویکردهای تحلیل خشونت باید از برنامه های انزواگرا که یا خشونت را تنها از دریچه‌ی نابرابری اجتماعی و محرومیت می بینند و یا فقط ناشی از عوامل هویتی و فرهنگی، پرهیز کنند.
خشونت در دنیای پیرامون ما همه جا حضور دارد؛ نظریه های گوناگون به علت های ریشه ای خشونت جهانی معاصر می پردازند. با این حال، دو خط نظریه پردازی بیش از دیگران توجه ها را به خود جلب کرده اند: یک رویکرد بر روی فرهنگ جوامع تمرکز می کند و رویکرد دوم، بر روی اقتصاد سیاسی فقر و نابرابری. هر یک از رویکردها از برخی نظرها اعتبار دارند، و با این حال، بنا به استدلال من، هر دو در نهایت، نارسا و نیازمند تکمیل هستند. دراصل، هیچ کدام به تنهایی کار نمی کنند و ما باید هر دو مجموعه‌ی تاثیرگذار را به گونه ای ترکیب شده بررسی کنیم.
نظریه های فرهنگ گرای مختلف همگی می کوشند به درگیری ها و خشونت به گونه ای بنگرند که گویی به شیوه های زندگی، باورهای دینی و رسوم فرهنگی ربط دارند. این خط استدلال به نظریه های متعددی می انجامد که برخی ساده تر از بقیه هستند.
جالب این که نظریه‌ی فرهنگی مشخصی که بیش از همه در دنیای کنونی رواج یافته، شاید خامترین آنها باشد. این همان رویکردی است که خشونت در سطح جهان را نتیجه‌ی چیزی به نام “برخورد تمدن ها” می داند. این رویکرد، فرض را بر وجود برخی واحدها می گذارد که با الویت دادن به مذهب، “تمدن” نامیده می شوند. سپس آنچه را دنیای اسلام و دنیای یهودی-مسیحی یا دنیای غرب، دنیای بودایی، دنیای هندو و غیره می نامد، در تقابل با یکدیگر قرار می دهد. به ما گفته می شود که جدایی میان تمدن ها آنها را به برخورد با یکدیگر می کشاند.
پافشاری بر رویکرد برخورد تمدن ها یک دیدگاه تاریخی به شدت مصنوعی است که می گوید این تمدن های متمایز، جدا از هم رشد کرده اند- مانند درخت هایی در باغچه های مجزا- و همپوشانی ها و برهمکنش های اندکی با هم داشته اند. بنا به این نظریه، امروز که این تمدن های مجزا با تاریخ های متفاوت خود در دنیای جهانی شده با یکدیگر رویاروی شده اند، به شدت گرایش به برخورد و تصادم با یکدیگر دارند. این در واقع، افسانه ای پرکشش است درباره‌ی آنچه به گمانم می توان “نفرت در نگاه اول” نامید. این روایت تحمیلگر، کاربرد اندکی دارد برای تاریخ واقعی برهمکنش های گسترده و بادوام تاریخ و جنبش های تاسیسگر ایده ها و تاثیرپذیری های بینامرزی کشورها از یکدیگر در بسیاری از قلمروها از جمله ادبیات، هنرها، موسیقی، ریاضیات، علوم، مهندسی، تجارت، تبادل بازرگانی و دیگر امور انسانی.
نظریه پردازهای برخورد تمدن ها همچنین گویی متقاعد شده اند که نزدیک شدن انسان ها به یکدیگر باید اضطراب نسبت به بیگانگان را افزایش دهد و نه این که از آن بکاهد. این رویکرد در تضاد است با حتی استدلال های باستانی کسانی که در طول هزاره ها کوشیده اند پیرامون کشورهای خارجی بنویسند، با این امید که به جای افزایش بی اعتمادی بین مرزها، علاقه و فهم نسبت به دیگران را افزایش دهند. این بخشی از انگیزه‌ی آن جهانگرد و ریاضیدان ایرانی برجسته، ابوریحان بیرونی، بود که در اواخر قرن دهم میلادی به هند سفر کرد و اثر کلاسیک خود به زبان عربی را در اولین سال های قرن یازدهم با عنوان تاریخ الهند نوشت و کوشید بر پیامدهای این دیدگاه وحشتناک غلبه کند که خوارداشت بیگانگان نه تنها در میان ما و هندی ها هست، بلکه در میان همه‌ی ملل نسبت به یکدیگر رواج دارد. (Embree, 1971: 20)
دیگر تاریخ نویسان فرهنگ جهان از ماگاستینس تا فاکسین و مارکوپولو به ارتباط گیری و فهم بیشتر، همچون راه های کاهش تعصب و تنش نگریسته اند. آنچه شاید محدودکننده ترین عنصر رویکرد تمدنی باشد – حتی محدود کننده تر از نادیده گرفتن بخش بزرگی از تاریخ جهان- میانبر حیرت انگیز آن هنگام کوشش برای فهم حس هویت ما است. رویکرد تمدنی با نادیده گرفتن غنای عظیم هویت های چندگانه‌ی انسان ها در اثر گونه گونی پیوندها، وابستگی ها و خویشاوندی‌ها، می خواهد هر یک از ما را درون جعبه‌ای کوچک از یک حس تعلق منفرد بگذارد و فهم ما از یکی بودن را به تمدن خاص ما وابسته سازد. در این رویکرد کم مایه به بشریت، از راه این ساده سازی نادرست، کار فهمیدن انسان های گونه گون دنیا مسخ و تبدیل شده به فقط نگاه کردن به تمدن های متفاوت. سپس، تضادهای تمدنی، آبشخور تفاوت های فردی دانسته می شوند. در این نظریه، خشونت میان افراد، همچون دشمنی میان تمدن های متمایز تفسیر می شود. پس، تحلیل تمدنی از علل خشونت جهانی، افزون بر وابستگی به یک تاریخ تخیلی برای جهان، محکم می چسبد به یک رویکرد انزواگرا نسبت به هویت انسانی که انسان ها را اعضای فقط یک گروه تعریف شده بر اساس تمدن زادگاه آنها می داند که آن هم، تنها برخاسته از دین آنها است (Sen, 2006).
رویکرد انزواگرا در کل، راه موثری است برای بدفهمیدن تقریبا هر کسی در دنیا! ما در زندگی معمول، خود را اعضای گروه های متنوعی می دانیم – و به همه‌ی آنها تعلق داریم. یک فرد بدون هیچ تناقضی می تواند یک شهروند نروژ، با تبار آسیایی، با نیاکان بنگلادشی، مسلمان، سوسیالیست، زن، گیاهخوار، موسیقیدان جاز، دکتر، شاعر، فمینیست، دگرجنس گرا، باورمند به حقوق دگرباش های جنسی، و معتقد به این باشد که بیشتر مشکلات امروز نروژ حل می شد اگر نروژی ها به بازی کریکت علاقه پیدامی کردند. هر یک از این هویت ها می توانند برای آن فرد مهمتر باشند، بسته به مشکل او و پیش زمینه‌ی گزینش که الویت بندی آنها نیز می تواند زیر تاثیر ارزش ها و فشارهای اجتماعی او باشد. هیچ دلیلی برای این فکر وجود ندارد که هویت تمدنی یک فرد هر چه باشد – دینی، اجتماعی، محلی، ملی یا جهانی- باید در هر حال بر دیگر مناسبت ها یا وابستگی های او چیره باشد.
تلاش برای فهم ریشه های خشونت در سطح جهان از پشت عینک تمدن های درحال ستیز، دربرابر نقد و موشکافی چندان دوام نمی آورد، زیرا بر برهان هایی بس خام اندیش استوار است. افزون بر این، باید دانست که رواج دادن تقلیل به هویت های تک، در واقع، مسئول بخش عمده‌ی آن چیزی است که ما “خونریزی مهندسی شده” در سراسر دنیا می نامیم. اما، این دیدگاه، حاصل رواج و پروراندن تفاوت های هدفگیری شده است و فقط یک خروجی اتفاقی از یک برخورد ناگزیر نیست. شاید ناگهان از سوی تحریک گران تفرقه افکن اطلاع پیداکنیم که ما نه فقط یوگوسلاو، بلکه در واقع صرب هستیم (اصلا هم از آلبانیایی ها خوشمان نمی آید)، یا ما نه فقط رواندایی یا کیگالی یا آفریقایی، بلکه اختصاصا از قبیله‌ی هوم هستیم که باید توتسی ها را دشمن خود بدانیم.
من خاطره ای از کودکی خودم دارم از اندکی مانده به استقلال هند که چگونه در دهه‌ی ۱۹۴۰، شورش های هندوها و مسلمانان، ناگهان در ارتباط با سیاست های تفرقه افکنی برانگیخته شد و جمعیت های عظیم در تابستان چه سریع به دلیل تشدید تفرقه‌ی نژادی، در زمستان تبدیل شدند به هندوهای بیرحم و مسلمانان متعصب. صدها و هزاران نفر به دست مردمانی که از طراحان کشتار پیروی می کردند، کشته شدند یا به نیابت و برای اهداف کسانی که فکر می کردند هویت خودی دارند، آدم کشتند. این نیز یک نظریه‌ی تاریخی است بر اساس آسیب پذیری انسان ها دربرابر پروپاگاندا و تحریک نژادی، قومیتی، مذهبی، یا برخی بن مایه های فرهنگی که دارای بالقوگی برای تبدیل به ابزار استثمار هستند. با این حال، باید بیفزاییم که تز مهندسی خونریزی با تاکید بر یک هویت واحد تفرقه افکن که همه‌ی دیگران را از ما جدا می کند، نظریه ای است بسیار متفاوت از آن نظریه ای که برخورد تمدن ها را ناگزیر و هویت های تمدنی را دارای الویت طبیعی و ذاتی می داند.
در اینجا اجازه بدهید که گرایش های تمدنی را همین جا رها کنیم. رویکرد دوم، یعنی گرایش اقتصاد سیاسی چه می گوید؟ این خط استدلالی، فقر و نابرابری را ریشه‌ی خشونت می داند که به راستی هم هست – یا چنین به نظر می آید. این رویکردی است شتابزده که با تحلیل های فرهنگی از ریشه های خشونت مخالفت دارد. به آشکاری می توان دید که بیعدالتی نهفته در نابرابری، می تواند نارواداری پدید آورد و رنج فقر می تواند خشم و غضب برانگیزد. این ارتباط در رویکرد اجتماعی برای فهم علل رواج خشونت و آشوب به گستردگی استفاده می شود.
جهت اثبات رویکرد تقلیل گرای اقتصادی تلاش های آماری انجام شده، اما این ارتباط آنقدر بدیهی و درست پنداشته شده که ناکافی بودن شواهد تجربی جلوی برآمد گاه و بیگاه آنرا در توضیح بروز مکرر جنایت در کشورهای فقیر و نابرابر را نگرفته است. و البته دیدن ارتباط میان فقر و خشونت، اعتبار قابل توجهی دارد. برای نمونه، کشورهای بسیاری، همزمانی فقر اقتصادی و خشونت سیاسی را تجربه کرده و می کنند. از افغانستان و سودان یا سومالی و هاییتی در سراسر دنیا نمونه های بسیاری از همراهی محرومیت و خشونت وجود دارد. با نگاهی به مجموعه رویدادهای گوناگون مشکل بتوان گفت که خیزش خشونت سیاسی در فرانسه در پاییز ۲۰۰۵ هیچ ارتباطی نداشت با محرومیت اقتصادی و اجتماعی برخی از مردم که بیشتر در حاشیه های پاریس و دیگر شهرها می زیستند و احساس بدرفتاری و سهل انگاری نسبت به خود داشتند.
با توجه به همزیستی خشونت و فقر به هیچ رو غیرطبیعی نیست اگر بپرسیم آیا فقر دو بار می کشد؟ اول از راه محرومیت اقتصادی و دوم از راه کشتار سیاسی؟ فقر بیشک فرد را خشمگین و بیچاره می سازد. حس بیعدالتی که نسبت مستقیم با نابرابری شدید دارد، می تواند زمینه‌ی مناسبی برای خیزش و همچنین شورش خونین باشد. افزون بر این، معمولا فرض نمی کنیم که تحلیل عقلانی جنگ و صلح باید در رویارویی با پدیده ای عاجل به ورای آن برود و علت های عمیقتر را جستجو کند. اقتصاد در حوزه‌ی محرومیت و نابرابری، ادعایی معتبر دارد که باید به آن توجه کرد. پس این باور که ریشه های نارضایتی و آشوب را باید در فقر اقتصادی جستجو کرد، به گستردگی توسط تحلیلگران اجتماعی که می کوشند ورای امور آشکار و بدیهی را ببینند، پذیرفته شده است.
تز ارتباط مستقیم فقر با خشونت یک جذابیت مهم دیگر نیز دارد: در صدارسانی انسانی-سیاسی و اخلاقی برای هدایت کنشگری مردمی جهت پایان دادن به فقر. افرادی که برای ریشه کن سازی فقر از دنیا می کوشند، به طور طبیعی و کافی آنقدر گرایش به اثبات ارتباط علت و معلولی میان خشونت و فقر دارند که حتی به دنبال حمایت کسانی می روند که فقر، علت پیوستن آنها به کنشگری نیست.
در سال های اخیر، گرایشی روزافزون بوده به حمایت از سیاست های ریشه کن سازی فقر با این استدلال که این مطمئن ترین راه برای جلوگیری از خشونت و آشوب سیاسی است. سیاست گذاری به نفع رفاه مردم، خواه بین المللی و خواه کشوری، بر اساس چنین فهمی، جذابیت های بدیهی دارد و استدلال سیاسی نیرومندی برای تخصیص منابع همگانی و تلاش های بیشتر برای ریشه کن سازی فقر دارد، زیرا وعده‌ی پاداش های سیاسی می دهد و ما را بسیار فراتر از استدلال اخلاقی برای این کار می برد. از آنجا که ترس از خشونت فیزیکی خالص به ویژه در میان مردم مرفه بیشتر از ترس از نابرابری اجتماعی و محرومیت دیگران رواج دارد، موثر است اگر به ثروتمندان و مرفه های اجتماع بگوییم که فقر وحشتناک، خشونت مهیب تولید می کند و جان همه را به خطر می اندازد.
با توجه به اضطراب عمومی نسبت به جنگ ها و ناآرامی ها، توجیه غیرمستقیم ریشه کن سازی فقر – نه به خاطر خود آن، بلکه برای برقراری صلح و آرامش- در سال های اخیر تبدیل شده به بخش غالبی از گفتمان مبارزه با فقر. البته به آسانی می توان پیگیری این مسیر را قدر دانست، اما یکی از مشکلات این است که اگر زمانی اثبات شود این ارتباط علت و معلولی چندان قوی نیست، آن گاه، تقلیل به عامل اقتصادی نه تنها شناخت واقعی و فهم جهان را مخدوش ساخته (زیانی جدی برای علم و عینیت گرایی به خودی خود اهمیت دارند)، بلکه همچنین به اخلاق اجتماعی در تعهد مردم به ریشه کن سازی فقر، آسیب رسانده است. این ملاحظه جدی است، زیرا فقر و نابرابری توده های بزرگ مردم به اندازه‌ی کافی وحشتناک هست که دلیل بارز ریشه کن سازی آن باشد، حتی اگر هم غیرمستقیم، تولید هیچ تاثیر بدی [مانند خشونت] نکنند. درست همان گونه که فضیلت، پاداش خود است، فقر نیز دستکم مجازات فقر است. جستجوی دلیلی برتر برای نبرد با فقر با استناد به تاثیرهای آن مانند خشونت و جنگ بودن، شاید استدلال را در اختیار افراد بیشتری بگذارد، اما همچنین می تواند آنرا شکننده تر سازد. دیدن چنین خطری مساوی نیست با انکار ارتباط های نزدیک فقر و نابرابری با درگیری و خشونت، اما این ارتباط ها را باید با دقت تجربی بالایی بررسی کرد. وسوسه‌ی توسل به تقلیل گرایی اقتصادی ممکن است گاهی موثر باشد، به ویژه در جلب حمایت فردی با اخلاق ضعیف که برایش فقر دیگران مهم نیست، اما از تاثیر خشونت خونین بر زندگی خود هراس دارد. اما این استدلال بدون همراهی با شواهد تجربی کافی، می تواند راهی نامناسب و از نظر اخلاق سیاسی بازدارنده باشد. و قطعا تصویر، دستکم در سطح ارتباط مستقیم فرض شده در استدلال های علیتی، مخدوش و مبهم می ماند.
این ادعا که فقر، مسئول خشونت گروهی است، بر ارتباط های تجربی ساده انگارانه و دور از جهانشمولی استوار است. مناسبت آنها همچنین به عوامل بسیار دیگری بستگی دارد، از جمله عوامل سیاسی، اجتماعی و شرایط فرهنگی، که دنیای ما را بس پیچیده ترمی سازند.
ادامه دارد
Violence, Identity and Poverty Author(s): Amartya Sen Reviewed work(s): Source: Journal of Peace Research, Vol. 45, No. 1 (Jan., 2008), pp. 5-15 Published by: Sage Publications, Ltd. Stable URL: http://www.jstor.org/stable/27640620
http://www.jstor.org/page/info/about/policies/terms.jsp
Violence, Identity and Poverty” AMARTYA SEN Harvard University
(منتشر شده در وبسایت رادیو زمانه)