محمد فاضلی پژوهشگر واقعاً فاضل و دغدغه‌مند در یادداشتی به کار گماردن افراد وامانده و جامانده از دولت و سایر مناصب در سفارتخانه‌های ایران را “سنت قاجاری” نامیده است.
به عنوان یک تاریخ‌ورز توفیق این را داشتم که دو نسخه خطی تالیفی از سوی دو سفیر دولت قاجاریه را تصحیح و منتشر کنم. و نیز تاکنون دو مقاله در باره کارنامه سفارت دو تن دیگر از سفرای قاجاری نوشته‌ام.
باید بگویم قاطبه سفرای قاجاری انسان‌هایی تحصیل‌کرده، اهل علم، زبان‌دان، تاریخ‌دان و آشنا به تاریخ و فرهنگ ایران و حتا جهان بودند. آثار تالیفی مختلفی از ایشان بجاست که شاهد این مدعاست.
میرزا موسی‌خان طباطبایی انصاری که کتاب زبده‌الوقایع را نوشته است، حتا سفیر نبود و فقط مقام کاردار سفارت ایران را برعهده داشت.
این کارگزار وزارت خارجه در دوره ناصری در کتاب یادشده نشان می‌دهد که چه اشراف کاملی به تاریخ و اسطوره شناسی و جغرافیا و جمعیت‌شناسی و علم اقتصاد دارد. زبان های عربی، ترکی، انگلیسی و فرانسوی را مضاف بر زبان مادری اش به خوبی آشناست. خط سیاق می‌داند و تمام محاسبات مالی را به آن خط می‌نویسد. تاریخ ایران و عثمانی را به خوبی می‌شناسد. سنت ها و آداب و رسوم و تنوع و تعدد قومی و فرهنگی شرق آناتولی را در همین اثر با جزییات دقیق و به زیبایی هرچه تمامتر به توصیف می‌کشد. در یک کلام به خواننده نشان می‌دهد که نویسنده این متن به معنای واقعی یک دانشمند است.
میرزا جعفرخان مشیرالدوله (صاحب رساله حدود)، میرزا ملکم خان (مولف رسایل و کتب مختلفه)، میرزا حسین خان مشیرالدوله (موسس مدرسه و مسجد سپهسالار)، میرزا محسن خان معین الملک (از موسسان مدرسه ایرانیان استانبول)، میرزا رضا ارفع (صاحب تالیفات گونه‌گون) و... از جمله همین سفرای قاجاری‌اند که تاریخ‌دانان در فضل و دانش و سواد پرمایه آنان تردیدی ندارند.
به گمان بنده یادداشت اخیر محمد فاضلی قضاوت درستی درباره دوره قاجاریه و سنت ایلچی‌گری آن نیست. بویژه زمانی که خواننده می‌داند قصد گوینده نقد انتصاب احتمالی وزیر نالایق برکنارشده‌ای است به مقام سفارت؛ فردی که عاری و خالی از هر گونه شایستگی حتا برای اداره یک بقالی است، چه رسد به اینکه وزارتخانه و یا به احتمال سفارتخانه‌ای را بدست او بدهند. مقایسه چنین فردی با کارگزاران عموما شایسته نظارت خارجه ایران دوره قاجاری، بی‌تردید مقایسه ناصوابی است. آن دولتمردان، بزرگترین هنرشان زور میرزایی بود و بزرگترین زور این جوانان تاز‌ه‌کار، همنوایی.
در این باره بنگرید به:
میرزا موسی خان طباطبایی انصاری، زبده‌الوقایع، تصحیح حسن حضرتی و شهلا یوسف‌زاده، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۹۸
میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله، مکاتبات میرزا ملکم خان (در باب مناسبات ایران و عثمانی و امور بین‌الملل)، تصحیح حسن حضرتی و نیلوفر میربلوک، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ۱۴۰۰
حسن حضرتی، “میرزا محسن خان معین‌الملک و سفارت عثمانی (سال‌های ۱۲۸۸-۱۳۰۸ق.)”، فصلنامه تاریخ روابط خارجی، سال بیستم، شماره ۷۸، صص ۹-۲۲.
حسن حضرتی و محمدحسین صادقی، “میرزا رضا ارفع‌الدوله (۱۲۷۰-۱۳۵۶ق.) و کارنامه سفارت عثمانی”، تاریخ و فرهنگ، سال پنجاه‌ویکم، شماره ۱۰۳، صص ۱۹۷-۲۱۳.