رژیم ولایی و بحران آب و سیل‌زدگی!
م. روغنی
پس از آن که دولت امنیتی رییسی بودجه سپاه را دو و نیم برابر کرد، وزیر نیرو از قرارداد ۳۰ هزار میلیارد تومانی با قرارگاه تازه تشکیل شده (سال ۱۳۹۹) امام حسن سپاه برای آبرسانی به ۷۱۰۰ روستا خبر داد.[۱] این تازه‌ترین لقمه لذیزی است که از خوان یغما نصیب سپاه می‌گردد.
بحران آب یکی از چالش‌های مهمی است که گریبانگیر رژیم ولایی گشته و آینده ایرانیان و این سرزمین را مورد مخاطره جدی قرار داده است. این بحران نتیجه راهبردهای گوناگونی است که بطور خلاصه اشاره می‌گردد:
۱- کم‌اهمیت شمردن بحران‌های محیط زیستی و برتر شمردن معیارهای ایدئولوژیک اسلامی که گریبانگیر ولی مطلقه فقیه است، یکی از عوامل مهم این بحران به شمار می‌آید:
- رهبر روان پریش که با راهبردهای تنش زای منطقه‌ای و هسته‌ای‌اش کشور را درگیر تحریم‌های کمرشکن کرده و به انزوا کشانده است همواره نگران “امنیت غذایی” و دخالت دشمنان در تآمین مواد غذایی است وی در نشست با کشاورزان می‌گوید: “امروز کشور ما که مورد سوء نیت و کینه‌ورزی قلدرهای دنیاست؛ ... بیش از همیشه به امنیت غذایی احتیاج دارد، تا برای نانش، برای خوراک روزمره‌اش، برای روغنش، برای گوشتش محتاج کشورهای دیگر نباشد؛ محتاج کسانی که میتوانند در مقابل این عطیه، شرف او را مطالبه کنند، نباشد؛ امنیت غذایی برای کشور ما خیلی مهم است.”[۲]
بر پایه باور بالا، خامنه‌ای از جمله با واردات گندم که ارزان‌تر از تولید آن در داخل است مخالفت می‌کند و می‌گوید:
“گفتند تولید گندم و خودکفایی گندم صرفه‌ی اقتصادی ندارد؛ صرفه‌ی اقتصادی به این است که گندم را وارد کنیم. خب، بله معلوم است، ممکن است یک وقت صرفه‌ی اقتصادی در این باشد؛ امّا وقتی جلوی گندمِ شما را گرفتند، جلوی واردات را گرفتند، به شما گندم نفروختند، چه کار می‌کنید؟ کدام دولت عاقلِ دنیا این کار را می‌کند؟ گفتند بروید مثلاً زعفران بکارید، گندم را وارد کنید، چون زعفران گران‌تر در دنیا فروش می‌رود؛ صرفه‌ی اقتصادی این است.”[۳]
در این شرایط، کشاورزی به محور توسعه تبدیل و تاکید بر خود کفایی منجر به “تولید محصول به هر قیمتی” شده است که بحران‌زاست. افزون برین بهره‌وری رو به کاهش کشاورزی بحران آب را تشدید کرده است. اگر در سال ۱۳۸۴، تولید گندم ۳.۸ تن در هکتار می‌گردید، این میزان در سال ۱۳۹۲ به ۲.۹ تن رسید. با توجه به بهره‌وری پایین محصول گندم، برای رسیدن به خود کفایی لازم شده است که زمین‌های بیشتری زیر کشت رود و در نتیجه فشار بیشتری بر منابع آبی کشور وارد گردد. هشدارهای کارگزاران نظام در مورد اصرار بر خودکفایی و در نتیجه سومالی شدن کشور نیز بی‌نتیجه بوده است.[۴] در نمودار زیر افزایش سال به سال مصرف آب در بخش کشاورزی دیده می‌شود.
نارنجی: مصرف آب در کشاورزی و آبی: مصرف شهری آب (به میلیارد متر مکعب)
۲- در دنیا در ازای مصرف هر متر مکعب آب، به‌طور متوسط دو کیلو گرم محصول کشاورزی تولید می‌شود، این در حالی است که در ایران در ازای هر متر مکعب آب تنها ۹۰۰ گرم محصول بدست می‌آید. سرانه مصرف آب در دنیا ۱۵۰ لیتر و در ایران ۱۹۱ لیتر است یعنی هر ایرانی حدود ۴۰ لیتر بیشتر از سرانه جهانی آب مصرف می‌کند.
۳- عدم قیمت‌گذاری بر منابع آبی و یارانه‌های پرداختی به انرژی نیز مزید بر علت شده و غیر اقتصادی بودن تولید برخی محصولات را به هزینه منافع ملی، “اقتصادی” کرده است. استخراج آب از عمق ۳۰۰ متری و پمپاژ آنها تا ارتفاع چند صد متر صرف کشت محصولاتی می‌شود که ارزش افزوده ندارند و کشت غیر اقتصادی آنان ” حتی به شرط صادرات، به معنای صادرات آب مجازی “[۵] است. بتازگی حتی بسیاری از محصولات کشاورزی صادراتی آلوده به سم و مصرفت بی رویه کود شمیایی در میوه و سبزیجات برگشت خورده است که شوربختانه در نهایت نصیب مصرف کننده داخلی بویژه اقشار تهی دست می‌گردد.
۴- در ایران بخش کشاورزی ۹۲ درصد از آب‌های تجدید پذیر را مصرف می‌کند در حالی که میانگین جهانی ۷۰ درصد است[۶]. بسیاری از کشاورزان برای مصرف آب بیشتر از چاه‌های غیر قانونی (۳۰۰ هزار حلقه) استفاده می‌کنند که سالانه ۴.۷ میلیارد متر مکعب از آب‌های زیر زمینی را به مصرف می‌رساند. برداشت‌های بی‌رویه از آب‌های زیر زمینی در برخی مناطق به صورت فاجعه‌باری به نشست زمین منجر شده است. بالاترین نشست زمین در جهان ۳۲ سانتیمتر در ایالت نیومکزیکو آمریکا روی داد اما در ۱۸ سال گذشته ۲ بار این رکورد در سال ۲۰۱۰ در تهران با ۳۶ سانتیمتر و در سال ۲۰۱۵ بین دشت فسا و جهرم با ۵۴ سانتیمتر شکسته شد.
۵- مصرف آب در صنایع آب‌بر کشور نیز چشم‌گیر است. به عنوان مثال فولاد مبارکه اصفهان برای پایین آوردن دمای آهن از ۴۵۰ درجه به ۵۰ درجه در هر ساعت هزار متر مکعب آب شیرین مصرف می‌کند. این در حالی است که میانگین جهانی این رقم ۱۰ متر مکعب در ساعت است[۷]. بسیاری از صنایع فولاد و ذوب فلز کشور در مناطق مرکزی ایران قرار گرفته‌اند که با کم‌آبی بسیاری روبروست. از آنجمله می‌توان به ۱۷ واحد از این گونه در استان یزد اشاره کرد که حتی برای آب آشامیدنی مرکز استان به سرچشمه آب زاینده رود اصفهان وابسته است.[۸]
نیروگاه‌های حرارتی نیز به شدت آب بر هستند و این در حالی است که می‌توان بجای تآمین هزینه‌های شبه نظامیان شیعه در کشورهای منطقه ( ۳۰ میلیارد دلار در ده سال گذشته در سوریه) و یا فعالیت‌های بی حاصل هسته‌ای ( دو هزار میلیاد دلار تاکنون)، با ایجاد مزارع صفحه‌های خورشیدی در کویر ویا احداث توربیبن‌های بادی، انرژی‌های مورد نیاز کشور را بدون حیف و میل آب تامین کرد.
۶- رانت سد سازی و قرارگاه خایم الانیباء. از یک سال پس از آغاز رهبری خامنه‌ای، خودکفایی در تولید گندم به راهبرد دولت تبدیل شد و هزینه‌های سرسام آوری برای ساخت سدها با هدف گسترش زمین‌های زیر کشت مصرف گردید.[۹] بزرگترین پیمانکار سد سازی در جمهوری ولایی، سپاه بوده است بطوری که ۲۵ میلیارد از ۴۵ میلیارد متر مکعب ظرفیت ذخیره آب سدها بوسیله این نیروی امنیتی ساخته شده است[۱۰].
جمهوری اسلامی تشنه سد سازی است بطوریکه برپایه معیارهای سازمان ملل بین دو تا دو و نیم برابر حد مجاز در ایران سد ساخته شده است. تنها در سیستان و بلوچستان که از مناطق خشک بیابانی به شمار می‌آید، ۲۳ سد در حال بهره برداری و ۲۵ سد دیگر در مرحله اجرا و مطالعه قرار دارد.
افراط در سد سازی چنان بالاست که بنا به گفته وزارت نیرو در پشت بسیاری از سدها حتی آب ذخیره نمی‌شود.[۱۱] به باور ناصر کرمی این پدیده ناشی از گرایش‌های “توسعه گریزی” به سود “رشد” در جمهوری اسلامی است که ویژگی نظام‌های اقتدارگراست. در این نظام “آینده ایران هزینه شده تا “حال” ایران چندان دشوارتر نگذرد”[۱۲]
ایران رتبه سوم سد سازی در جهان را به خود اختصاص داده است.. کارشناساان محیط زیست باور دارند که سدها نقشی منفی در تبخیر آب‌های تجدید پذیر داشته‌اند. به باور زنگنه در ایران سالانه یک هزار و ۲۵۰ میلیمتر تبخیر داریم در حالی که به طور میانگین فقط ۲۵۰ میلیمتر بارندگی در کشور وجود دارد بدین ترتیب جمع کردن آب در پشت سدها به هیچ وجه منطقی نیست.[۱۳] ایرانیان برای هزاران سال با مخفی کردن آب در زیر زمین (قنات‌ها) توانستند از تبخیر آب جلوگیری نمایند و با وجود کم آبی به زندگی در این سرزمین ادامه دهند.
سد سازی‌های بی‌رویه تنها به سود مصالح امنیتی نظام از طریق ایجاد اشتغال در بخش کشاورزی (ارزان ترین راه تولید اشتغال) که با مصرف ۹۲ درصد آب تنها ۹ درصد تولید ناخالص ملی را تشکیل می‌دهد[۱۴]، و پیمانکاران سپاه پاسداران تمام شده است.
احداث برخی از سدها در محل نامناسب نیز به فاجعه محئط زیستی منجر گردید که در این مورد می‌توان به سد گتوند در خوزستان اشاره کرد که به رغم هشدار کارشناسان در کنار معادن نمک ساخته شد و سبب شوریدگی شدید آب ذخیر شده در پشت سد گردید. احداث این سد جزو افتخارات سپاه به شمار آمده است!
رژیم در سه دهه گذشته با ناکارآمدی تمام، ظاهرا تنها در دو سال (۸۳ و ۹۵) به خودکفایی گندم دست یافت اما سال‌های پیش و پس آن برغم اجرای راهبردهای نادرست که به بحران آب انجامید، ناچار به واردات گندم شده که در سال ۱۴۰۰ حدود ۶ میلیون تن بوده است.[۱۵] راهبرد ایده ئولوژیک “خودکفایی ” در تولید دارو نیز دروغ خوانده شده است.[۱۶]
بحران آب در ۱۰ سال آینده تشدید خواهد شد. محمد درویش فعال محیط زیست و مسئول کمیته سلامت اجتماعی کرسی محیط زیست یونسکو باور دارد که ” واقعا نمی‌توان به چشم انداز ده ساله سفره‌های آب زیر زمینی کشور امید داشت.”[۱۷] راهبردهای کلان کشور بر پایه افزایش تولید و صادرات محصولات کشاورزی استوار است بویژه آنکه نمایندگان مجلس نیز طرح ” مانع زدایی از تولید کشاورزی”[۱۸] را به تصویب رسانده‌اند. در چشم انداز هیچ نشانه‌ای از کاهش وابستگی به ” آب و خاک” دیده نمی‌شود. وضعیت منابع آب ایران در ۱۰ سال آینده خطرناک است”[۱۹]
بحران آب سبب جابه‌جایی و مهاجرت گسترده روستاییان بویژه از سیستان و بلوچستان به کلان شهرهای ایران شده است. در حال حاضر حدود ۲۰ میلیون حاشیه‌نشین در کشور وجود دارد این شمار در کنار رشد روز افزون شمار خانوارهای زیر خط فقر که در سال ۱۳۹۸به ۵۵ درصد می‌رسید، زنگ خطری برای نظام دینی است. این اقشار در رقم زدن سرنوشت جمهوری دینی نقش مهمی ایفا خواهند کرد. افزون برین پیامدهای اجتماعی این بحران گریبانگیر بخشی از دختران و زنان خورستان نیز شده است. تهیدستی بیشتر ازجمله به افزایش معنادار “کودک همسری، زن کشی و خشونت علیه زنان” انجامیده است.[۲۰]
در کنار کم‌آبی و زیان‌های ناشی از آن شاهد سیلاب زدگی در بیشتر نقاط کشوریم که ناشی از بی کفایتی رژیم در حفظ محیط زیست، کمبود سازه‌های لازم برای مهار و ذخیره سیل در اثر باران‌های فصلی و جلوگیری از خرابی و ویرانی‌های آن به زندگی مردم به ویژه در مناطق تهیدست کشور هستیم. هم اکنون ۱۴ استان کشور دچار سیلاب و خرابی‌های ناشی از آن است که دست کم ۸ جانباخته و ده‌ها زخمی بجای گذاشته است.[۲۱]
حل مشکل بحران آب در گرو دگرگونی راهبردهای ایدئولوژیک نهاد ولایت و نگاه دست اندرکاران به دنیای خارج به ویژه غرب و بازنگری در نقش کشاورزی در کشور، پدیده خودکفایی و امنیت غذایی است. تجربه چهار دهه گذشته نشان داده است که نظام دینی در حل مشکلات کشور ناتوان است. جدایی دین از دولت تشکیل دولت دمکراتیک و مشارکت مردم در تعین سرنوشت خویش چاره کار است که با همیاری و همکاری طبقه متوسط، تهیدستان شهری و روستایی و اپوزیسیون متحد امکان پذیر خواهد شد.
دی ۱۴۰۰
mrowghani.com
———————————-
[۱] - وزیر نیرو با اشاره به قرارداد ۳۰ هزار میلیارد تومانی سپاه برای انتقال آب: برای شهرها پروژه ویژه داریم، رادیو فردا، ۵ دی ۱۴۰۰
[۲] - خامنه‌ای، سخنرانی در دیدار کشاورزان
[۳] - خامنه‌ای، سخنرانی در دیدار مسئولان نظام
[۴] - یک چاه آب به ازاء هر ۱۰۴ نفر شهروند ایران، دویچه وله، ۲۰۱۵/۰۵/۱۸
[۵] - محسن محمد رضا پور طبری، جامعه شناسی سیاس بحران آب در ایران
[۶] - Water for Sustainable Food and Agriculture, fao, Rome, 2017
[۷] - فرونشست زمین در ایران ۱۴۰ برابر حد بحران، آفتاب پایگاه خبری، ۱۰ خرداد ۱۴۰۰
[۸] - یزد و کارخانه‌های فولادی این استان، ۶ آذر ۱۴۰۰ ahanmelat.com
[۹] - Water chalenges in Iran, Water fanack, Nov. 20, 2016
[۱۰] - Iran’s massive new water project nears completion, threatening Iraqi rivers, Rudaw, 11/06/2018
[۱۱] - ناصر کرمی، مناقشه محیط زیستی‌ها و سد سازان در ایران، بی بی سی فارسی، ۱۹ بهمن ۱۳۹۴
[۱۲] - همان
[۱۳] - سد سازی غیر اصولی منشا مشکلات محیط زیستی، ایرنا، ۱۲ خرداد ۱۳۹۸
[۱۴] - Water Challenges in Iran, Water.franck.com, November 20th, 2016
[۱۵] - وابستگی شدید ایران به گندم در سایه افزایش قیمت‌های جهانی، خبرگزاری مهر، ۱۲ آذر ۱۴۰۰
[۱۶] - فعال حوزه دارو: خودکفایی دروغ است، داروهای چینی را به اسم تولید داخل می‌فروشند، رادیو فردا، دی ۱۲، ۱۴۰۰
[۱۷] - وضعیت محیط زیست ایران در ۱۰ سال آینده، همشهری آنلاین، ۹ خرداد ۱۴۰۰
[۱۸] - طرح پشتیبانی و رفع موانع تولید کشاورزی تصویب شد، خبرگزاری جمهوری اسلامی، ۲۴ فروردین ۱۴۰۰
[۱۹] - وضعیت محیط زیست ایران در ۱۰ سال آینده، همشهری آنلین، ۹ خرداد ۱۴۰۰
[۲۰] - الناز محمدی، روزنامه‌نگار، تاثیر بحران آب بر زندگی زنان خوزستان، ایران امروز، یکشنبه، ۱۲ دی ۱۴۰۰
[۲۱] - ۱۴ استان ایران درگیر سیلاب: دست کم ۸ تن در استان‌های جنوبی کشته شدند، رادیو فردا، سه شنبه ۱۴ دی