کودتای سودان ۲۰۲۱: چه پی آمدهای برای کشورهای همسایه دارد
مصر، امارات وعربستان سعودی از جمله کشورهایی هستند که به دنبال تأثیرگذاری برروند سیاسی در سودان هستند.
میدل ایست آی
ترجمه غنی مجیدی
همسایه‌های سودان، همراه با خیزش یا افت دموکراسی متزلزل این کشور در حال دنبال کردن اتفاقات سیاسی در این کشورند. پس از کودتای اخیر برخی از کشورها صریحا خواستار بازگشت به دولت مدنی و غیرنظامی شده‌اند، اما برخی دیگر که حکومت نظامی را ترجیح می‌دهند، موضعی کم‌رنگ اتخاذ کرده‌اند.
مسائل فراوانی در مورد کودتا هم چنان مبهم باقی مانده است. اما با توجه به زمان کودتا و عدم محبوبیت ظاهری آن، کارشناسانی چند به “میدل ایست آی” گفته‌اند که به‌نظر می‌رسد حامیان منطقه‌ای برهان در کودتای نظامی اخیرنقش فعالی داشته‌اند. اما کامرون هادسون، یکی از اعضای ارشد شورای آتلانتیک، به میدل ایست آی می‌گوید: که هر چند که ما به نقش حمایت منطقه‌ای از کودتا آگاهیم، اما فعلا از حمایت منطقه‌ای از کودتا نمی‌توان کاملا مطمئن بود. کشورهای زیادی در منطقه و نیز بعضی کشورهای فرامنطقه‌ای سعی درکنترل روایت کودتا و نیز کنترل نتیجه رویدادهای سیاسی سودان در جهت منافع خود بوده و برای افزایش نفوذ سیاسی بیشتر خود در سودان سخت در رقابت‌اند. اما سئوال اینجاست که کودتا برای همسایگان سودان چه پیآمدهای در برخواهد داشت؟
تهدید دموکراسی
مصر، امارات متحده عربی و عربستان سعودی نفوذ سیاسی گسترده‌ای در سودان دارند. در سال ۲۰۱۹ در دوران شکل‌گیری حکومت انتقالی این سه کشور از ارتش حمایت کردند و از طریق ارتش نفوذ سیاسی خود را در سودان افزایش دادند. ژنرال برهان رهبر کودتای نظامی اخیر در کالج نظامی قاهره تحصیل کرده و نیز نیروهای مسلح سودان به طور منظم رزمایش‌های نظامی خود را با همتایان مصری انجام می‌دهند (جدیدترین رزمایش در روز سه‌شنبه هفته گذشته بود). در سال‌های اخیر ژنرال برهان بازدیدهای متعددی از امارات داشته است، و بر اساس گزارش‌ها در آوریل ۲۰۱۹ امارات متحده عربی برای نیروهای پشتیبانی سریع سودان (RSF)، که گروهی شبه‌نظامی است و متهم به نسل‌کشی در ایالت دارفور سودان است، سلاح ارسال کرده است. هم چنین، عربستان سعودی و امارات به سربازان سودانی و نیز سربازان شبه‌نظامی سودانی به خاطر جنگیدن برای آنها علیه حوثی‌ها در یمن دستمزد هنگفتی پرداخت کرده‌اند.
در سال ۲۰۱۹ مصر، عربستان سعودی و امارات برهان را تشویق کردند تا عمرالبشیر خودکامه را برکنار کند. عمر البشیر با وجود نزدیکی به این دو کشور حوزه خلیج فارس، در اواخر حکومت خود با ترکیه و قطر روابط سیاسی برقرار کرد، که این رابطه خوشایند عربستان و امارات نبود. نزدیکی به ترکیه و قطر سبب شد که این دو کشور به برکناری وی روی خوش نشان دهند. به گفته ژان باپتیست گالوپین، پژوهشگر سودانی، سعودی‌ها و اماراتی‌ها معتقد بودند که عمر البشیر غیرقابل اعتماد است و باید جایگزین شود. از ابتدای رخداد کودتا توسط نظامیان به رهبری برهان، سه کشور نامبرده خواستار آرامش در سودان شده‌اند.
قابل ذکراست که در هیچ یک از اظهارات این سه کشورحمایت از بازگشت به حکومت مدنی و غیرنظامی مشاهده نشده است. روز سه‌شنبه، وزارت خارجه آمریکا گفت که وزیر خارجه عربستان سعودی در تماسی با آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه امریکا، کودتا را محکوم کرده است. اما هیچ یک از این کشورها در بیانیه‌ای که توسط دوستان کشور سودان تهیه و در آن کودتای نظامی به رهبری ژنرال برهان محکوم شده بود، مشارکت نکردند.
هادسون می‌گوید: “هیچ‌گونه تمایلی به حکومت غیرنظامی در سودان در میان بسیاری از نزدیکترین متحدان سودان، یا بهتر است بگوییم، نزدیکترین متحدان ارتش، وجود ندارد”. تحلیلگران می‌گویند که این امر به دلیل پیامدهای بالقوه انفجاری انتقال موفقیت‌آمیز به دموکراسی در سودان برای این کشورهاست. جوناس هورنر، کارشناس ارشد سیاسی در امور سودان در گروه بحران به میدل ایست آی می‌گوید: منطقی بنظر می‌رسد که قاهره و برخی ازکشورهای حوزه خلیج فارس واقعاً نگران اثرات سیاسی کنار زدن رهبر نظامی و مستبد توسط مردم سودان و جایگزین کردن آن با یک دولت کارآمد غیرنظامی باشند.
کودتای شخص دیگری
در روز دوشنبه ۲۵ اکتبر برهان در حالی که در کنار پرچم سودان و مصر ایستاده بود، موفقیت کودتا را اعلام نمود. این شگفت‌آور است که کسی که خود را قدرت بلامنازع در کشور می‌داند، اما قدرت‌گیری خود را در خارج از سودان یعنی در قاهره اعلام می‌دارد. جوناس هورنر به میدل ایست آی می‌گوید: به نظر می‌رسد که قاهره در کودتای روز دوشنبه نقش مهمی داشته است. وی می‌افزاید: احتمالا اعلام کودتا از خارج از کشور، ضعف رهبر کودتا و نااطمینانی وی از موقعیت و توانایی خود در مهار اوضاع سیاسی را نشان می‌دهد. و یا اینکه باید شک کرد که شاید شخص دیگری در کودتا نقش داشته باشد.
خلود خیر مدیر اندیشکده استراتژیک بینش در خارطوم، به میدل ایست آی می‌گوید: روشن است که ژنرال برهان باید تضمین‌های سیاسی و اقتصادی را از قدرت‌های منطقه‌ای در قاهره و ابوظبی در طی سفرهای خود به آنجا دریافت کرده باشد. اما این تنها از دست دادن یک متحد نظامی و تاثیر دموکراسی درحال شکوفایی در سودان نیست که مصر را می‌ترساند، بلکه ساخت سد رنسانس توسط اتیوپی از دیگر دغدغه‌های مصر است که سودان می‌تواند درآن نقش مهمی ایفا نماید.
سد بزرگ رنسانس اتیوپی
در ۱۰ سال گذشته، ایجاد یک سد بزرگ در اتیوپی روابط بین مصر، سودان و اتیوپی را به هم ریخته است. ساخت سد بزرگی بر نیل توسط اتیوپی که به سد رنسانس معروف است، دو کشور پایین‌دست رود نیل یعنی مصر و سودان را نگران کرده است. قاهره نگران است که سد رنسانس منابع آب نیل و نیز سهم مصر از آب رود نیل را به خطر بیندازد. در حالی که خارطوم نگران امنیت خود و چگونگی عبور آب از سدها و ایستگاه‌های آبی است.
هورنر می‌گوید: از منظر سیاست منطقه‌ای، موضوع سد رنسانس اتیوپی یک امر حیاتی برای قاهره است. این گونه احساس می‌گردد که یک دولت نظامی - یا نظامی دوست در سودان به احتمال زیاد از منافع استراتژیک مصر در حوزه نیل دفاع خواهد کرد. رزمایش‌های نظامی مشترک مصر و سودان در اوایل سال جاری در جنوب سودان، که “نگهبانان نیل” نامیده شد، دارای پیامی روشن برای آدیس آبابا بود.
پس از کودتای روز دوشنبه، روابط پرتنش اتیوپی با سودان به دلیل درگیری در تیگرای اتیوپی و نیز قاچاق سلاح در ماه‌های اخیر از سودان به این کشور، افزایش یافته است. اما اتیوپی خواستار آرامش و کاهش تنش‌ها شده و نیز از طرف‌های درگیر خواسته که برای پایان دادن صلح‌آمیز به بحران کودتا تلاش نمایند. در بیانیه‌ای که از سوی دولت اتیوپی صادر گردیده بر لزوم احترام به آرمان‌های حاکمیتی مردم سودان و عدم مداخله بازیگران خارجی در امور داخلی سودان تاکید گردیده است.
کشورهای حوزه خلیج فارس
کشورهای حوزه خلیج فارس ملاحظات دیگری نیز دارند. هادسون می‌گوید: میزان زیادی از گاو و گوسفندی که در کشورهای حوزه خلیج فارس به مصرف غذایی می‌رسد، در سودان پرورش می‌یابند. کشورهای حوزه خلیج فارس گندم، سورگوم و کنجد از سودان وارد می‌کنند. سودان سبد نان کشورهای حوزه خلیج فارس است. با وجود اینکه سودانی‌ها خود از امنیت غذایی برخوردار نیستند، اما همه محصولات کشاورزی و دام‌های خود را به کشورهای حوزه خلیج فارس صادر می‌کنند و درآمد ناشی ازآن نه به جیب مردم، بلکه به جیب ارتشیان و ارتش بازمی‌گردد.
از سوئی دیگر دریای سرخ از اهمیت حیاتی برخوردار است یکی اینکه به دلیل منابع غنی دریایی آن و دیگر آنکه تقریبا ۱۲ درصد از حمل و نقل جهان که از کانال سوئز آمدوشد می‌نماید از دریای سرخ می‌گذرد. این بدان معناست که خط ساحلی سودان در کنار دریای سرخ به طول ۴۰۰ مایل است که مهمترین شهرهای بندر سودان و سواکین در کنار آن قرار گرفته‌اند. این دو بندر در سال ۲۰۱۸ به مدت ۹۹ سال به ترکیه اجاره داده شده‌اند. این خط ساحلی محل تلاقی بین کشورهای مختلف منطقه‌ای است، و به ویژه با توجه به بی‌ثباتی در کشورهای همسایه این خط ساحلی دارای اهمیت کلیدی و استراتژیک است.
عادی سازی با اسرائیل
این کودتا پیامدهایی برای اسرائیل نیز خواهد داشت. در اکتبر ۲۰۲۰، سودان به دنبال اقدامات مشابهی چون امارات و بحرین برای رابطه با اسرائیل بود. و با میانجیگری ایالات متحده برای عادی‌سازی روابط خود با اسرائیل موافقت کرد. مراکش نیز در ماه دسامبر همین روند را دنبال کرد. اما این توافق به دلیل عدم تصویب توسط پارلمان سودان به مرحله اجرا در نیامد و فعلا تصویب آن به تعویق افتاده است. روز دوشنبه، واشنگتن گفت که باید عادی‌سازی روابط سودان و اسرائیل را با توجه به موضوع کودتا مورد ارزیابی مجدد قرارداد. ند پرایس، سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا نیز طی یک کنفرانس خبری گفت: شرکای سیاسی بسیاری که با آنها در تماس بوده‌ایم، نگرانی خود از کودتا ابراز کرده و آن را محکوم کرده‌اند.
یک مقام اسرائیلی گفت که این کشور باید از ژنرال عبدالفتاح البرهان پس از کودتای روز دوشنبه حمایت کند، زیرا او بیش از عبدالله حمدوک نخست‌وزیر مخلوع شده تمایل به تقویت روابط با ایالات متحده و اسرائیل دارد. این مقام به روزنامه پرطرفدار اسرائیل هیوم گفت: با توجه به این واقعیت که ارتش سودان از سایر نیروهای سیاسی قدرتمندتر است و با توجه به فرماندهی کل قوا بودن عبدالفتاح برهان، کودتا می‌تواند ثبات سیاسی در این کشور مهم و استراتژیک منطقه به همراه داشته باشد. اما باید گفت که وضعیت کنونی می‌تواند بسیار شکننده گردد و به بی‌ثباتی بیشتر منتهی گردد.
ترکیه و قطر
در سال‌های پس از سقوط عمر بشیر اسلام‌گرا، از سوئی رابطه سودان با ترکیه و قطر، که با اخوان‌المسلمین همدل هستند، کاهش یافته، اما از سوی دیگر حمایت عربستان و امارات از دولت جدید جانشین بشیر افزایش یافته است. ترکیه از همه طرف‌های سیاسی در سودان خواست تا از اخلال در روند انتقال قدرت خودداری کنند، و قطر نیز خواستار بازگشت به روند سیاسی است. با آنکه در حال حاضر، از دوام کودتا و عواقب ناشی از آن اطلاع دقیقی در دست نیست، اما جوناس هورنر می‌گوید: از بسیاری جهات کودتای ارتش یک اشتباه محاسباتی است، زیرا که ارتش مقاومت و عزم مردم را در میدان مبارزه دست‌کم گرفته است.
یوناس هورنر می‌افزاید: به نظر می‌رسد که رویکرد استراتژیک ارتش عمدتاً مبتنی بر ایجاد شرایطی است که مردم احساس کنند دولت قادر به حل مشکلات و نیازهای اقتصادی و سیاسی آنان نخواهد بود. هورنر استدلال می‌کند که این کودتا نه تنها عدم درک کودتاچیان از آنچه مردم در خیابان‌ها خواهان آن هستند، را نشان می‌دهد، بلکه کودتا بازتاب دهنده عدم تمایل ارتش برای پذیرش گذار مسالمت‌آمیز به یک دولت مشارکتی دموکراتیک در سودان است.
از استقلال سودان ۶۵ سال می‌گذرد و در سال‌های پس از استقلال ارتش قدرت را ۵۲ سال در اختیار خود داشته است. بنابراین به سبب طولانی مدت بودن در قدرت، ارتش در واگذاری قدرت بسیار محتاط هست. اکنون به دلیل نافرمانی مدنی توده‌ای کشور در آستانه فلج شدن است. بنابراین نظامیان و رهبران کودتا به حمایت خارجی نیاز دارند و درغیر این صورت کودتا موفق نخواهد شد. هورنر می‌گوید من فکر می‌کنم آنچه که در سودان رخ داده است بیشتر به یک قمار شباهت دارد.