جمهوری آذربایجان در بین کشورهای اسلامی، نخستین کشوری بوده که در ۱۹۱۸م. در دولت رسولزاده به زنان حق رای داد. در مشروطیت، زمانی که اولین بار مردان در انتخابات شرکت کردند زنان ایرانی، همچنان جزو مجانین و ناقص العقلها، به شمار آمده و از رای دادن محروم بودند. آنها ۵۷ سال صبر کردند تا انقلاب سفید شاه برسد.
البته به قول مش قاسم، دروغ نباشد که زنان آذربایجانی در دوره فرقه دمکرات در ۱۳۲۴، یکبار لذت رای دادن را چشیده بودند یعنی انتخابات مجلس فرقه. و جالب اینکه، به عنوان نماینده نیز انتخاب شده بودند چراکه در نخستین جلسه مجلس ملی آذربایجان که در ۲۱ آذر ۱۳۲۴ در سالن سینما دیانای تبریز تشکیل گردید نام دو زن در فهرست نمایندگان مجلس آمده یعنی شمسی بدری و عفیفه ترکی!
اما با سقوط فرقه دمکرات آذربایجان، بار دیگر زنان از این حق، محروم گشتند.
هنگامیکه برخی از زنان پیشرو، سخن از مشارکت زنان در مجلس پانزدهم گفتند برخی از مردان مخالف، زنان را مسخره کرده و نوشتند که «اگر زنان نماینده مجلس باشند ممکن است در زمان وضع قوانین در مجلس یک مرتبه، نمایندگان زن درد زایمان بگیرند و مجلس از اکثریت بیفتد!»
مهرانگیز منوچهریان در پاسخ نوشت: «کسانی که زنان را به واسطه درد زایمان مسخره می‌کنند باید بدانند که خودشان نتیجه و محصول همین درد زایمان هستند...! (انتقاد، قوانین مدنی و کیفری ایران از منظر حقوق زن...ص۲۳)
بار دیگر، موضوع، در دولت دکتر محمد مصدق، مطرح گردید، مصدق، هیاتی را به سرپرستی علی شایگان برای تهیه قانون انتخابات مامور كرد. دولت ابتدا لایحه قانونی شهرداری برای انتخابات انجمنهای شهر و قصبه را در ۱۴ آبان ۱۳۳۱ منتشر کرد که زنان هم از آزادی انتخابات برخوردار بودند این نخستین گام دولت مرکزی برای به رسمیت شناختن مشارکت سیاسی زنان بوده که البته با مخالفت سرسخت روحانیون مواجه شد. شدیدترین مخالفت‌ها از سوی سیدمحمد بهبهانی بود، آنان می‌گفتند در «زیرِ ماسك حق رای به زنان اسراری نهفته است كه از خارج ایران و ایادی داخلی آنها سرچشمه می‌گیرد»(دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران... ج۳.ص ۴۹)
بهبهانی درباره حق رای زنان، نظر بزرگترین مرجع آن زمان(آیت الله بروجردی) را خواست و او پاسخ داد: «مستدعی است تذكر دهید كه در كشور اسلامی امری كه مخالف احكام ضروریه اسلام است ممکن الاجرا نیست.»
البته برخی روحانیون برجسته از قبیل آیت‌الله صدر و آیت‌الله حجت، هم مخالفت‌شان را اعلام كردند.(همان ...ج۱ص۵۰)
آیت‌الله كاشانی نیز دولت را از این كار بر حذر داشت، روحانیون، تظاهراتی نیز علیه حق رای زنان به راه انداختند.(اسناد مجلس شورای ملی، دوری هفدهم، تاریخ۱۷ /۱۰/۱۳۳۱)
اما در خرداد ۱۳۳۲ لایحه قانون شهرداری به امضای مصدق رسید و در آن، حق رای زنان و حتی انتخابشان به عنوان شهردار، وجود داشت. اما این لایحه با كودتای ۲۸ مرداد فراموش شد.
پس از دهسال، وقتی اسدالله علم در ۲۳ تیر ۱۳۴۱ به نخست‌وزیری رسید لایحه انجمنهای ایالتی ولایتی را به مجلس تقدیم کرد که در آن، هم حق رای و هم حق انتخاب شدن به زنان وجود داشت. اما نیروهای مذهبی اعتراض كرده و مراجع عظام مانند خمینی، گلپایگانی، شریعتمداری و حائری در منزل آیت‌الله عبدالكرم حائری جلسه گذاشته و تلگرافات اعتراضی به شاه فرستادند.(دوانی... ج ۳، ص۳۰)
شاه آنان را به سراغ علم فرستاد و آنها، تلگرافات تندی به علم فرستادند(.همان، ج ۳، ص ۴۲)
امام خمینی گفت: «از ۱۰ میلیون نفر جمعیت زن ایران، فقط یك صد نفر زنِ هرجایى مایل هستند كه این كار بشود.»(صحیفة امام،جلد ۱...ص۸۲)
البته، جبهه ملی دوم و نهضت آزادی نیز به صف مخالفین حق رای زنان و لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی پیوستند که باعثِ عقب‌نشینی علم شد.
اما زنان نیز بیکار ننشستند، اعتراض زنان در ۱۷ دی نقطه عطفی در تلاش برای دستیابی به حقوقشان بود؛
دیری نپایید كه شاه در ۱۶ دی ۱۳۴۱ از تغییرات مهمی گفت، یعنی، اصول شش‌گانه انقلاب شاه و مردم و اصلاحات ارضی و حق رای زنان را به رفراندوم گذاشت اما همین دو مورد، مخالفت‌های روحانیون را برانگیخته و رفراندوم را تحریم كردند.
در تظاهراتی که به درخواست مراجع صورت گرفت شعار می‌دادند: «ما پیرو قرآنیم / شش ماده نمی‌خواهیم»
شاه سلیمان بهبودی را برای مذاكره با علما به قم فرستاد اما نتیجه‌ای نگرفت و سرانجام به قیام ۴۲ منجر شد...
تصویر زیر، مشارکت زنان در دوره فرقه دمکرات آذربایجان را نشان می‌دهد...
پر واضح است که وقتی خجه سلطانِ روستای ما در مراغه، برای رای دادن و تعیین سرنوشت خود، از خانه بیرون می‌رود وقتی به خانه برمی‌گردد، دیگر آن خجه سلطان سر به زیر نخواهد بود که کتک‌های شوهرش مش قربانعلی را به آسانی و صبورانه تحمل می‌کرد و شکرگذار هم بود!
منبع: کانال تلگرام نویسنده
* تصویر گزارش انتخاب «ایران امروز» است و به سال‌های نخست دهه ۱۳۴۰ خورشیدی و کسب حق رای زنان ایران مربوط می‌شود.