دایی جان شخصیت سریال “دایی جان ناپلئون” است که در پیش از انقلاب بهمن در تلویزیون ملی ایران پخش گردید. وی نمادی از فرهنگ بسیاری از ما ایرانیان است که بواسطه رویدادهای تاریخی گذشته به بیماری توهم توطئه (Conspiracy theory) مبتلاییم. دایی جان دچار نوعی پارانویای انگلیسی هراسی است و مدام فکر می‌کند که همه علی‌الخصوص انگلیسی‌ها توطئه‌های گوناگونی را علیه وی در دستور کار قرار داده‌اند. بسیاری از ما نیز می‌پنداریم که واقعیت‌های موجود ظاهری و فریبنده‌اند و همواره باید روی پیوندهای پنهان توجه کرد. تنها در اینصورت است که می‌توان از توطئه سر در آورد، به دستور کار پنهانی پی برد و مجرمین واقعی را شناخت.
پس از پیروزی انقلاب بهمن، روح‌الله خمینی در این جا و آن جا و همه جا توطئه می‌یافت. ادعا داشت که تمام جهان علیه جمهوری اسلامی صف‌آرایی کرده‌اند. حتی از اصطلاح چپ و راست بهره می‌گرفت که نشان دهد چگونه جمهوری تازه تاسیس، ظاهرا به محاصره سلطنت‌طلبان و مارکسیست‌ها در آمده است. در پشت باورهای لیبرال‌های مذهبی که از یک قانون اساسی بدون روحانیت دفاع می‌کردند؛ در پشت سر مسلمانان محافظه‌کار که مخالف برداشت وی از ولایت فقیه بودند؛ در نظرات مسلمانان غیرسیاسی که زندگی حوزه‌ای را به درگیر شدن در دنیای پر دردسر سیاست ترجیح می‌داند؛ در دیدگاه مسلمانان رادیکال که خواستار زیرو رو کردن روابط اجتماعی بودند؛ در رفتار و خواسته‌های اقلیت کرد، عرب، بلوچ و ترکمن که به دنبال خودگردانی بودند؛ در پشت سر چپ‌ها که اعتصابات و سازمان‌های صنفی را سازمان‌دهی می‌کردند و بی‌شک پشت سر نظامیان سلطنت‌طلب، جبهه ملی و حتی رئیس جمهور بنی‌صدر توطئه وجود داشت.[۱] و البته زنان بخاطر رویارویی با قوانین ارتجاعی شریعت و زن ستیز نیز توطئه‌گر به شمار می‌آمدند.
رویکرد توطئه‌پنداری راه را برای سرکوب هرگونه اعتراضی علیه حکومت دینی و یا اختلاف نظر با آن فراهم ساخت. هنگامی که در سال ۱۳۶۰، سازمان مجاهدین تلاش کرد جمهوری اسلامی را سرنگون کند، خمینی ادعا کرد که سازمان سیا در حال برنامه ریزی برای تکرار کودتای سال ۱۳۳۲ است. و بدین ترتیب نه تنها مجاهدین بلکه پای تمام مخالفین به میان کشیده شد. جمهوری اسلامی در طول شش هفته، بیش از هزار زندانی را اعدام کرد. قربانیان این جنایت را نه تنها مجاهدین بلکه سلطنت‌خواهان، بهایی‌ها، کلیمی‌ها، کردها، بلوچ‌ها، عرب‌ها، قشقایی‌ها، ترکمن‌ها، اعضای جبهه ملی، مائوئیست‌ها، مارکسیست‌های استالین‌ستیز، و حتی دختران جوان غیرسیاسی که در زمان و یا مکان نامناسب گرفتار شده بودند، تشکیل می‌دادند. در هیچ زمانی پیش از آن، جوخه‌های اعدام، چنین شماری را در چنین زمان کوتاهی با چنین اتهام بی اساسی با کام مرگ نفرستاده بود.[۲]
سید علی خامنه‌ای نیز در توطئه‌پنداری امور از ولی فقیه پیشین عقب نمانده است. کلید واژه سخنانش در رویکرد توطئه پنداری را “دشمن” و یا “دشمنان” تشکیل می‌دهد. برای نمونه خامنه‌ای در پیام نوروزی‌اش در سال ۱۳۸۶ می‌گفت:
“دشمنان با تبلیغات خود. جنگ روانی خود، با تلاشهای موذیانه گوناگون خود سعی می‌کنند بین صفوف ملت ایران اختلاف بیندازند؛ به بهانه ی قومیت، به بهانه مذهب، به بهانه ی گرایشهای صنفی، وحدت کلمه ملت را از بین ببرند؛ علاوه براین، برای اینکه میان ملت ایران و جوامع گوناگون مسلمان دیگر فاصله بیندازند، اختلاف مذهبی را بزرگ کنند، جنگ شیعه و سنی را در هر نقطه‌ای از دنیا که ممکن باشد، به وجود بیاورند و عظمت ابهت ملت ایران را در میان ملتهای دیگر- که روز به روز بحمداله تا امروز بیشتر شده - از بین ببرند.”[۳]
خامنه‌ای در آخرین پیامش پس از نوروز ۹۹ دچار پریشان گویی شد. وی با رد پیشنهاد آمریکا برای کمک به ایران در امر رویارویی با ویروس کرونا از جمله گفته است... به آمریکایی‌ها هیچ اعتمادی نیست زیرا ممکن است داروهایی را ارسال کنند که ویروس را در ایران شایع تر و یا ماندگار کند و یا حتی ممکن است افرادی را به‌عنوان درمان‌کننده بفرستند تا ببینند اثرگذاری این ویروسی را که گفته می‌شود بخشی از آن فقط مخصوص ایران ساخته شده، چگونه بوده و اطلاعات خود را تکمیل و دشمنی خود را بیشتر کنند، بنابراین سخنان آمریکایی‌ها قابل قبول نیست. ظاهرا بیماری خامنه‌ای به توهم توطئه و نفرت کورش نسبت به بیگانگان مانع مسافرت مقامات و خانواده آنها به کشورهای غربی برای معالجه نمی‌شود. به‌غیر از بسیاری از سردمداران جمهوری دینی که تاکنون برای معالجات پزشکی به کشورهای غربی سفر کرده‌اند در سال ۱۳۶۹ نیز خانواده خامنه‌ای شامل “آقا مجتبی” برای معالجه به مدت دوماه در لندن اقامت داشته‌اند!
پیامد مخرب توهم توطئه خامنه‌ای نسبت به آمریکایی‌ها به سرعت ظاهر شد. در حالی که وزارت بهداشت اعلام کرده است که در هر ۱۲ دقیقه یک نفر جان خود را در ایران به خاطر کرونا از دست می‌دهد و دولت روحانی تحریم‌های آمریکا را مسبب کمبود امکانات پزشکی در ایران برمی‌شمرد، از ارسال کمک‌های درمانی و پزشکی ” پزشکان بدون مرز” که نهادی غیردولتی است و به هیچ کشور خارجی وابسته نیست جلوگیری به عمل آمد.
در حالی که برای رویارویی با گسترش بیماری کرونا اغلب فعالیت‌های اقتصادی در بیشتر کشورهای کرونا زده به حال تعطیل در آمده است و “دور زیستن اجتماعی” (social distancing) برای مهار کرونا اقدامی حیاتی است، روحانی باور دارد که “کرونا نباید به سلاح دشمنان برای به تعطیلی کشاندن کار و تولید در کشور تبدیل شود.”
وی همچنین گفته است “توطئه دشمنان ماست که با هراس از کرونا کشور را به تعطیلی بکشند.” این در حالی است که برپایه گزارش روزنامه شرق، گروه اپیدمیولوژی وزارت بهداشت پیش‌بینی کرده است که تا پایان اردیبهشت ماه ۱۳۹۹، دست کم ۸۱۱ هزار نفر و دست بالا یک میلیون و ۱۶۰ هزار نفر به ویروس کرونا مبتلا خواهند شد که میزان آن به شدت قرنطیه بستگی خواهد داشت.
اگر بیماری توهم توطئه سبب شد که “دایی جان” قهرمان کتاب “دایی جان ناپلئون” از ترس خیالی‌اش نسب به انگلیسی‌ها خود را در خانه زندانی کند، تئوری توطئه در دوران خمینی به اعدام‌ها و سرکوب‌های بی‌سابقه‌ای منجر گردید و خامنه‌ای در بحران کرونا با توسل به توطئه پنداری می‌کوشد رویکرد ایدئولوژیک غرب‌ستیزانه‌اش را با لجبازی و یکدندگی تمام برای پوشش بی‌کفایتی نظام زیر فرمانش در مواجه با این بیماری به پیش برد.
فروردین ۱۳۹۹
mrowghani.com
—————————————-
[۱] - Ervand Abrahamian, ” The Paranoid Style in Iranian Politics”, Khomenism, ( Los Angeles: University of California Press, 1993), 111
[۲] - همان ص ۱۳۱
[۳] - پیام نوروزی رهبر معظم انقلاب اسلامی به مناسبت سال ۱۳۸۶