ازدواج سفید، ازدواج سیاه – و مثلث «قفس»
حسین باقرزاده
چهارم اوت ۲۰۱۹
- این مقاله یک بار نشر یافته است و اکنون با تغییرات و اضافه کردن یک سر فصل جدید، به مناسبت هفته ازدواج (در ایران) باز نشر می‌شود.
علی خامنه‌ای از «ازدواج سفید» سخن گفته و آن را تقبیح کرده است. او به خصوص از سست شدن ارکان خانواده سنتی نگران است و ازدواج سفید را تهدیدی برای ازدواج سنتی می‌شناسد. ولی مگر ازدواج سفید چه خصوصیاتی دارد که او را نگران کرده است و آیا میتوان از ازدواج سنتی تحت عنوان ازدواج سیاه (در برابر ازدواج سفید) یاد کرد؟
۱ - ازدواج سفید
ازدواج سفید به ان نوع از رابطه همسری بین یک زوج اطلاق می‌شود که فارغ از چارچوب‌های سنتی، قانونی و شرعی شکل میگیرد. این پدیده از نیمه دوم قرن بیستم ابتدا در کشورهای غربی و سپس در جوامع دیگر ظهور یافته و شیوع پیدا کرده است. اکنون این نحوه همسری در بسیاری از کشورها به رسمیت شناخته شده و تحت حمایت قانون قرار گرفته است. در ایران در دهه اخیر نمونه‌های این همسری دیده شده است، ولی این کار خلاف قانون و خلاف شرع بشمار می‌رود، و جامعه نیز به خصوص زنان و دخترانی را که به این کار دست می‌زنند روی خوشی نشان نمیدهد. در این جا نه خطبه عقدی جاری می‌شود، نه مهریه‌ای به زن تعلق میگیرد، نه رابطه بین زوجین از قبل تعریف می‌شود، نه از سوی دو طرف تعهد مادام العمری نسبت به دیگری دیده می‌شود و نه ارثی از یکی به دیگری می‌رسد. نوعی رابطه آزاد از سنت و قانون و شرع از یک سو، و تهی از هر گونه حق و حمایت قانونی و اجتماعی از سوی دیگر.
با این ساختار، قاعدتا فرد ضعیفتر هزینه بیشتری متحمل می‌شود و از آن جا که در جامعه ایران، زنان تحت فشار بیشتری از سوی قانون و شرع و سنت قرار دارند، در این رابطه همسری نیز هزینه بیشتری را می‌پردازند. در عین حال (همان طور که در پایین خواهیم دید) در مقایسه با ازدواج معمولی و رسمی، ازدواج سفید مبنای انسانی تری دارد و طرفین با تعهدات و آزادیهای نسبتا برابری در این پیوند شرکت میکنند. همان طور که گفته شد، در جوامع غربی این نوع همسری تا حد زیادی پذیرفته شده و از حمایت‌های قانونی خاصی برخوردار است و در نتیجه فاصله آن‌ها با ازدواج رسمی چندان زیاد نیست. ولی در ایران جمهوری اسلامی که قانون و شرع و سنت سخت گیری‌های زیادی بر روابط بین انسان‌ها اعمال میکنند این فاصله بسیار زیاد است.
۲ - مثلث «قفس»
در ایران، قانون و فقه و سنت (قفس) سه منبع اصلی تعریف رفتارها، روابط انسانی و ارزشهای حاکم بر آن‌ها بشمار میروند. احکام و قضاوت‌های این سه منبع، اما، در همه موارد همخوان نیستند. سنتهایی داریم که قانون در باره انها ساکت است و فقه مخالف (مانند جشنهای ملی)، و در مقابل قوانین شدید وغلاظ فقهی (مانند سنگسار) که با سنت ایرانی در تضاد است. و نمونه‌های دیگر. در واقع، موارد نادری در جامعه امروز ایران وجود دارد که هر سه منبع یاد شده بر آن توافق داشته باشند. و یکی از موارد آن ازدواج است. ازدواج رایج در ایران، شدیدا مورد حمایت قانون، فقه و سنت است و تماما در درون این مثلث قفس قرار گرفته است.
۳ - ازدواج رسمی (سیاه؟)
ازدواج رایج در ایران که کاملا در درون مثلث قفس عمل میکند بر خلاف مفهوم لغوی و متعارف آن به معنای پیوند زناشویی یك «زوج» نیست. این جا دو انسان برابر نیستند كه به هم می‌پیوندند و یك زوج را تشكیل می‌دهند. زن و مرد دو نقش كاملا متفاوت در این به هم پیوستن ایفا می‌كنند. مرد جنسیت زن را به مالكیت خود در می‌آورد و زن جنسیت خود را به مرد واگذار می‌كند. این رابطه كاملا یك طرفه است. نقش مرد مفهوم آزاد بودن رابطه جنسی با دیگران را در خود دارد و نقش زن مفهوم بسته بودن. یعنی زن به وفاداری جنسی در برابر مرد متعهد می‌شود، ولی از سوی مرد هیچ تعهدی بر وفاداری جنسی وجود ندارد. زن تنها با یك مرد رابطه جنسی برقرار می‌كند، ولی مرد میتواند با زنان متعدد رابطه داشته باشد. نامیدن این رابطه به عنوان «ازدواج» یك نام‌گذاری غلط است. این رابطه بر خلاف آن چه كه ازمفهوم متعارف ازدواج بر می‌آید، یك رابطه از دو طرف بسته نیست. اصطلاح ازدواج حتا در مواردی به كار می‌رود كه ممكن است ما با یك «زوج» روبرو نباشیم (مرد میتواند با چند زن به اصطلاح «ازدواج» كند).
این واقعیت كه نهاد ازدواج بر اساس سنت/فقه/قانون بر باز بودن رابطه جنسی مرد و بسته بودن رابطه جنسی زن بنا شده به خوبی در خطبه عقد ازدواج منعكس شده است. ازدواج با اجرای خطبه شرعی عقد رسمیت می‌یابد. در خطبه عقد، زن (یا وکیل او) می‌گوید که «(نفس) خود را در برابر مبلغ/صداق/مهریه معلوم به نكاح/زواج مرد در آوردم» و مرد (یا وکیل او) می‌گوید «آن را پذیرفتم». همین و همین. البته عااقدان سعی میکنند با افزودن حواشی از آیات قران و احادیث یا تکرار صیغه عقد با الفاظ و عبارات مختلف به آن رنگ و روغن بدهند, ولی لب مطلب و آن چیزی که باید گفته شود تا عقد شرعی شود و در فقدان آن عقد باطل خواهد بود همین است که گفته شد. زن خود را در مقابل مهر به نكاح مرد در می‌آورد و عملا تمامیت خود را در اختیار او میگذارد در صورتی كه پذیرش آن از سوی مرد هیچ به معنای در اختیار گذاشتن متقابل خود به زن نیست. یعنی زن به انحصار مرد درآ‌مده است، ولی مرد در انحصار زن نیست. زن به ازای این كه خود را انحصارا در اختیار مرد قرار داده است یك امتیاز مالی از مرد میگیرد (مهریه). مرد، اما، پولی «داده» (یا تعهد كرده) و زنی «گرفته» است، و میتواند اگر باز هم هوس كند و امكان مالی آن را داشته باشد این معامله را با زن یا زنان دیگری نیز تكرار كند.
من در مقاله دیگری، که نشان میدهد «صیغه امتداد رسمی نهاد ازدواج در ایران» است به تفصیل در مورد نمودها و آثار بارز این نوع از ازدواج در زبان و فرهنگ و سنت حاکم بر جامعه ایران سخن گفته ام و در این جا آن را تکرار نمی‌کنم. به جای آن در صددم که بر خصوصیات این نوع از ازدواج تاکید کنم – خصوصیاتی که به حق آن را شایسته عنوان «ازدواج سیاه» میکند.
۴ – نکاح و ازدواج
گفته شد که نامیدن رابطه عقد شرعی به عنوان «ازدواج» یك نام‌گذاری غلط است. اکنون بد نیست نگاهی به اصطلاح «نکاح» بیندازیم که از آن نیز در عقد شرعی به صورت «انکحتُ» و مانند ان استفاده می‌شود. ویکیفقه (wikifeqh.ir) که پایگاه آن در «حوزه علمیه» ایران است می‌گوید «نکاح در لغت حقیقت در وطی است» و یا «عقدی است که مورد آن تملیک منفعت بُضع است». برای توضیح آن چه ویکیفقه می‌گوید کافی است اضافه کنیم که «وطی» و «بُضع» دو واژه عربی است و فارسی آن‌ها به ترتیب عبارت است از «گاییدن» و «مادینه» زن. به این ترتیب دیده می‌شود که عقد ازدواج شرعی نه بیان پیوستن عاشقانه و رمانتیک دو انسان به یکدیگر و بلکه در تملک مادینه زن از سوی مرد خلاصه می‌شود. بی جهت نبوده و نیست که داعش زنان و دخترانی را که برای ارضای نیاز جنسی سربازان خود جذب میکرد، شرکت آنان در این عمل را «جهاد نکاح» و نه مثلا «جهاد ازدواج» می‌نامید.
۵ - خرید و فروش «نفس»
به خوبی دیده می‌شود که عقد ازدواج رایج در درون مثلث قفس در ایران چیزی بیش از یک خرید و فروش نیست. زنی خود (یا نفس خود) را در برابر مبلغ معینی در اختیار مرد میگذارد و مرد این معامله را میپذیرد. همه ارکان یک خرید و فروش در آن وجود دارد. کالایی که تمامیت و نفس زن است و پولی که مرد به ازای این کالا باید بپردازد. در خطبه عقد هیچ سخنی از عشق و عاطفه، تعهد طرفینی به یکدیگر، غمخواری یکدیگر، در روزهای سخت پر حادثه و شیب و فراز رندگی یار و یاور هم بودن و مانند این‌ها وجود ندارد. یک معامله ساده. مرد زن را در مقابل پول میگیرد و زن در برابر پول خود را به مرد وا میگذارد. زن میتواند بهای خود را بالا ببرد، ولی نمیتواند مرد را به تعهد متقابلی (نکاح مرد به زن) وادارد. آیا توهینی از این بزرگتر و شرم آورتر به انسانیت زوجی که با هزار آمال و آرزو میخواهند به عنوان دو انسان وارد زندگی مشترکی بشوند وجود دارد؟ زن و مردی که بخواهند به عنوان دو انسان به هم بپیوندند (و نه به عنوان خریدار و فروشنده) باید از مثلث قفس بیرون بزنند و ازدواجی غیر شرعی، غیر قانونی و سنت شکنانه انجام دهند و با این کار طعن و لعن و مجازات سنت و شرع و قانون را به جان بخرند.
فقیهان به عنوان پاسداران اصلیترین ضلع این مثلث ، بیشترین سهم را در شکلگیری این نهاد غیر انسانی به عهده دارند. آنان، هر نوع رابطه‌ای را که چهارچوبی انسانی داشته باشد و از شکل خرید و فروش بیرون بیاید غیر شرعی میدانند، زوجی را که بخواهند به عنوان دو انسان و به دلایل عشقی و عاطفی و بدون اجرای خطبه چندش آور عقد شرعی رایج به هم بپیوندند به ارتباط نامشروع متهم میکنند، آنان را مستحق مجازات میدانند و فرزندانشان را «حرامزاده» میخوانند و از بسیاری از حقوق محروم میکنند - برخوردی که در فرهنگ سنتی جامعه نیز از حمایت زیادی برخوردار است. (بگذریم از این که «حرامزادگی» را بد دانستن مصداق بارز مجازات یک فرد – فرزند – به خاطر عمل فرد یا افراد دیگر – والدین – است و عملی بسیار سخیف.)
۶ - مهریه
با توضیحاتی که در بالا آمد روشن شد که مهریه چیزی جز ما به ازای کالایی که زن به مرد عرضه میکند (نفس خود) نیست. در فرهنگ جامعه، اما، از مهریه به عنوان نوعی بیمه یاد می‌شود که از زن در برابر اقدام خودسرانه مرد به طلاق حمایت میکند. این سخن، اما، خود گویای رابطه غیر انسانی این نوع از ازدواج است. یعنی نفس این که مرد ممکن است هر وقت بخواهد به رابطه زناشویی ازدواج خاتمه دهد حاکی از یک طرفه بودن مطلق این رابطه است. اشکال در نفس رابطه است و نیاز زن (و نه مرد) به بیمهای از این قبیل. یعنی، چرا نهاد ازدواج این گونه خالی از هرگونه تعهدی از سوی مرد باشد که برای جبران آن زن مجبور باشد قیمت خود را بالا ببرد. زنانی که به مهریه به عنوان نوعی بیمه نگاه میکنند در واقع پذیرفته‌اند که خود را در برابر مهریه به مرد بفروشند و بعد بر سر قیمت آن چانه بزنند. بالا و پایه بودن مهریه تغییری در ماهیت غیر انسانی این معامله نمیدهد. زنانی که در اندیشه بیمه خود در روز مبادا هستند باید به جای چانه زدن بر سر مهریه ماهیت این ازدواج را زیر سؤال ببرند و خواهان برقراری یک رابطه انسانی مبتنی بر عشق و عاطفه با تعهدات برابر طرفین باشند.
ازدواج به مفهوم لغوی آن كه به معنای رابطه انحصاری بین دو نفر با تعهد وفاداری جنسی متقابل به یكدیگر برقرار می‌شود در محدوده مثلث سنت/فقه/قانون ایران شناخته شده نیست. در ازدواج به مفهوم لغوی آن (كه در اكثر جوامع معمول است)، زن و مرد با شأن برابر به هم می‌پیوندند و هر گونه رابطه جنسی یكی از آن دو با فرد سومی تخلف محسوب می‌شود. در ازدواج تعریف شده و معمول در ایران، اما، زن و مرد هم شأن نیستند و تعهد وفاداری جنسی یك طرفه است. نفی این رابطه مبتنی بر خرید و فروش تنها با تغییر بنیادین سیاست جنسی در ایران و بازتعریف نهاد خانواده و ازدواج به مفهوم لغوی آن یعنی رابطه انحصاری بین دو نفر با تعهد وفاداری جنسی متقابل به یكدیگر امكان پذیر است.
شگفت آور، اما، این است که جامعه ایران در کلیت خود ازدواج به صورت فعلی آن را پذیرفته است و کمتر در برابر آن مقاومتی از خود نشان میدهد. در واقع، حتی روشنفکران و تحصیل کردگان و افراد لاییک هم وقتی میخواهند پیوند زناشویی ببندند معمولا عاقدی مذهبی را دعوت میکنند تا خطبه عقد را اجرا کند و به ازدواج آنان رسمیت شرعی دهد. از آن سو ، نواندیشان دینی نیز که ماهیت ومفهوم این عقد را خوب می‌شناسند غالبا از اجرای ان ابایی ندارند و کمترین احساس شرمی از خود نشان نمی‌دهند. این بر خود جامعه ایران و به خصوص جوانان است که ماهیت این عقد را خوب بشناسد، سنت را بشکنند و زیر بار این رابطه غیر انسانی نروند. و بر نواندیشان دینی است که از چهارچوب توهین آمیز فقهی خطبه عقد رایج بیرون بزنند و مضمون دیگری را به کار گیرند که به ازدواج به عنوان یک رابطه انسانی مبتنی بر عشق و عاطفه و تعهدات متقلبل دو انسان نسبت به یکدیگر نگاه کند. با شکستن این دو ضلع «قفس» میتوان انتظار داشت که بعدها ضلع سوم ان یعنی قانون هم زیر فشار افکار عمومی تغییر کند و ساختار قانونی فعلی ازدواج را به دور بریزد. تا آنگاه بی مناسبت نخواهد بود که از نظام ازدواج فعلی رایج در ایران تحت عنوان «ازدواج سیاه» یاد کنیم!
https://www.facebook.com/HosseinBagherZadeh
نظر خوانندگان:
■ بسیار مقاله روشنگرانه و مفیدی است. تنها پیشنهاد سنت شکنی جوانان در ازدواج و بیرون رفتن روشنفکران دینی از ازدواج یا نکاح فقهی جلوی زندگی افراد مزدوج در جامعه را میگیرد. چه در هر فرمی که برای هرکاری در آینده بخواهند انجام دهند محل ازدواج را باید پر نمایند. یعنی معلوم باشد که کار را بر اساس فقه اسلامی انجام داده‌اند.
قائم‌مقام
■ در مورد مسئله ازدواج اکثریت شهروندان ایرانی، کم و بیش و بشکل تجربه‌ی شخصی یا روایت دیگران شناختی کلی، عمومی و سنّتی از ازدواج دارند و این امر تقریبا مثل خیلی چیزها عادت شده ست. یک نکته همیشه مهم بوده و هست. اگر ازدواج یک زوج در ایران، در دفتر ثبت ازدواج و طلاق نوشته و مستند نشود پیامدهای جدّی و مخربی در زندگی زوجین از جمله ازدواج مجدد، فرزندان احتمالی، طلاق، مرگ و ارث خواهد گذاشت.
بهتر آنست که مردم ایران با ازدواج های مختلف که در جوامع دیگر صورت میگیرد آشنا شوند تا بدانند دنیا اینقدر هم تاریک نیست که در ایران ست.
مردم ایران بخصوص زنان و دختران، لازم است بیاموزند که حکومت دینی و نفوذ فقه و شریعت در قوانین گذشته و حال چقدر ارتجاعی و ظالمانه بوده است هر چه در این باره بخوانیم کم ست.
مردم ایران زنان و دختران نمی دانند که در کشور های دیگر مردم از چه حقوق مدنی نسبتا بهتری برخورددار هستند. هر زوج هر طور دلشان خواست می‌توانند ازدواج کنند:
۱. بعضی ازدواج خود را سنتی و در کلیسا برگزار میکنند. خوشبختانه ما از این سنّت‌ها نداشتیم و نداریم.
۲. برخی مراسم ازدواج خود را به‌صورت عرفی و مدنی در مقابل یک شخص مورد اعتماد زوج برگزار می کنند به اقوام و دوستان قول زندگی مشترک خود را اعلام می کنند.
۳. بعضی بدون مراسم کلیسا یا مراسم عرفی به‌صورت خصوصی زندگی مشترک خود را شروع میکنند و به اقوام و دوستان [همزیستی] خود را اعلام می کنند.
اصل مطلب: زوجین در این جوامع مراتب زندگی مشترک خود را در اداره ی مربوطه ـ مثلا اداره‌ی مالیات ـ ثبت میکنند و فرقی نمی‌کند چگونه ازدواج کرده باشند. هر وقت و بهر دلیلی از هم جدا شدند در اداره‌ی مربوطه دوباره ثبت خواهد شد.
قانون حقوق شهروندی، زوج ها را در تمام زمینه ها حمایت می کند و هر روز در حال تغییر و بهبود است. کلیسا ابدا در این کار ها نقشی ندارد مگر زوجین خودشان بخواهند مراسم را در کلیسا برگزار کنند که کم هم نیستند. نگارنده معتقد ست که ما فرسنگ ها از زندگی عرفی دور شده‌ایم.
در حکومت گذشته به‌تدریج میرفت تا امر ازدواج در چارچوب قوانین دادگستری در دفتر تبت ازدواج و طلاق «محضر» صورت بگیرد یا محضر دار در مراسم عقل کنان در خانه ی عروس شرکت نماید تا امر ثبت ازدواج در حضور خانواده ی او صورت گیرد که متاسفانه تکامل نیافت و به عقب بازگشت. موضوع ازدواج مهمترین موضوع زندگی شهروندی ست که باید از چنبر دین، فقه و شرع نجات یابد.
لذا تا جدائی کامل دین از حکومت شهروندان حتما در زتمام زمینه ها از جمله ازدواج سفید «هزینه» ای اضافی علاوه بر هزینه های ی معمول خواهند پرداخت و از خیلی چیز ها محروم خواهند شد ولی حتما لازم ست که الگوهای جوامع دیگر شناخته شود تا در دعاوی حقوق مورد استفاده و دفاع قرار گیرد.
زینت مینائی / استکهلم ۱۵ مرداد ۱۳۹۸