ايران امروز

جامعه چندفرهنگی در هلند و بنیادگرایی اسلامی

فروغ نیری تمیمی
پنجشنبه ١٢ آبان ١٣٨٤

امروز صبح، دوم نوامبر ٢٠٠٥، مراسم بزرگداشت تئو وان گوگ فیلمساز هلندی که سال پیش بدست یک مسلمان بنیادگرا در آمستردام کشته شد، برگزار شد. آقای بالکننده نخست وزیر هلند و شهردار آمستردام آقای کوهن در این مراسم صحبت کردند. نخست وزیر و شهردار در سخنرانی خود با تاکید بر حق آزادی بیان به عنوان یکی از ارکان اصلی یک حکومت دموکراتیک، یاد تئو وان گوگ را که بخاطر بیان عقایدش کشته شد، گرامی داشتند. به همین مناسبت امروز در آمستردام مراسم یادبود دیگری برپاشد، و رادیو و تلویزیون هلند به پخش برنامه‌های متعدد در این زمینه پرداختند.

در روز دوم نوامبر ٢٠٠٤ تئو وان گوگ ژورنالیست، فیلمساز و چهره مشهور تلویزیون در هلند، در خیابانی نزدیک خانه‌اش در شرق آمستردام با شلیک چند گلوله به قتل رسید. قاتل او محمد بویری پس از شلیک گردن اورا با کارد می‌برد و دشنه‌ای در قلبش فرو می‌کند! محمد، بیست‌وهفت ساله و بنیادگرای مسلمانی است که والدینش از مهاجرین مراکشی هستند. او در آمستردام بدنیا آمده، تحصیل کرده و قادر به خواندن و نوشتن به زبان عربی نیست! او از اعضای یک شبکه تروریستی است که قبل از این ترور توسط پلیس شناسایی شده بود!
تئو وان گوگ فیلمسازی با استعداد و در گیر با مسائل اجتماعی بود. او در مقالاتش با صراحت و طنز، بعضاً تند و تو‌هين‌‌آميز، اسلام و مسلمانان بنیادگرا را عقب مانده و قرون وسطایی می‌نامید. او با کارگردانی فیلم "مطیع" که در آن به اسلام بعنوان عامل اصلی سرکوب زنان مسلمان پرداخته می‌شود؛ خشم مسلمانان را برانگیخت. پخش این فیلم از تلویزیون واکنشهای تندی را در هلند به همراه داشت. در نامه‌ای که محمد بویری بر روی جسد وان گوگ بر جا می‌نهد؛ خانم آیان هیرسی علی نماینده پارلمان هلند (سومالی‌الاصل و لیبرال) را که به دلیل موضع گیریهای ضد اسلامی خود مشهور و سناریوی فیلم "مطیع" را نوشته بود، به مرگ تهدید می‌کند بدنبال این ترور خانم هیرسی علی برای حفظ جانش مدتی در خارج از هلند بسر برد و هم اکنون تحت مراقبت شبانه روزی پلیس به سر کار خود بر گشته است.

پیامد‌های این ترور فچیع در یکسال اخیر در هلند بسیار وسیع بود. بلافاصله در شامگاه دوم نوامبر و در پی فراخوان ژورنالیستها و شهردار آمستردام یوب کوهن، هزاران نفر در مرکز شهر به تظاهرات پرداخته و با نواختن طبل و ایجاد سر و صدای فراوان که نماد اعتراض بود؛ این واقعه را محکوم کردند. برای مردم آمستردام قتل وان گوگ شوک بزرگی بود! آمستردام شهری است با سنت چند صد ساله آزادی فردی و اجتماعی که مردمش به دلیل داشتن منش دموکراتیک و فرهنگ تساهل و مدارا در جهان غرب مشهورند. در تظاهرات اعتراضی مردم ، شهردار کوهن با شعار: "کسی را نمی‌توان به جرم ابراز عقیده کشت"، گفته بود: امروز یک آمستردامی کشته شده است. او با خیلی‌ها و از جمله با من دعوا داشت و این آزادی، آزادی بیان و اعتراض در این مملکت وجود دارد؛ آزادی انتقاد و طرح نظر و حرف زدن....". کوهن در ادامه ، بنیادگرایان تروریست را دشمنان آزادی و تهدیدی برای دموکراسی دانسته اما همزمان برای جلوگیری از گسترش درگیریهای قومی ‌و مذهبی میان شهروندان آنان را به حفظ آرامش و رعایت قانون فرا خواند بود. البته آتش زدن مساجد و مدارس اسلامی در چند شهر دیگر از پیامد‌های بعدی قتل وان گوگ بودند که به گسترش اسلام‌ستیزی و اوج گیری تشنجات قومی در هلند منجر گرديد. در ماههای بعد و در نتیجه سیاستهای صلح جویانه آقای کوهن در آمستردام، شهری که بیش از صدو پنجاه ملیت مختلف در آن زندگی می‌کنند از تنش‌های قومی و مذهبی جلوگیری شده و شهر آرامش قبلی خود را بازیافت. کوششهای او در زمنیه ایجاد دیالوگ و تبادل نظر میان اقلیت مسلمان و اکثریت غیر مسلمان شهر و جلوگیری از گسترش خشونت در آمستردام منجر به انتخاب آقای کوهن به عنوان قهرمان اروپا از طرف هفته نامه تایم شد!

و اما در یک سال اخیر بحث آزادی بیان و حدود آن از بحثهای داغ در پارلمان، مطبوعات و گردهمایی‌های گوناگون در هلند بوده است. وزیر دادگستری آقای دونر از حزب دموکرات مسیحی (که در ائتلاف با حزب مردم برای آزادی ، دموکراسی و حزب دموکرات، دولت فعلی را تشکیل می‌دهد)؛ پس از این حادثه خواهان محدودیت در آزادی بیان و مجازات کسانی شد که به مقدسات الهی توهین می‌کنند. این اقدام او با مخالفت شدید احزاب سیاسی، رسانه‌ها و مردم مواجهه شد. آنان سانسور و محدودیت در انتقاد و ابراز عقیده را محکوم کرده و خواهان عذرخواهی آقای وزیر شدند. از بررسی یک همه پرسی که بتازگی انجام گرفته می‌توان گفت که هفتادوهفت درصد مردم هلند خواهان رعایت حقوق اقلیتهای قومی و مذهبی و احترام بیشتر برای مسلمانان این کشور هستند. شصت و شش درصد مردم خواهان آنند که از بکار بردن کلمات توهین آمیز و دشنام دربحث و انتقاد خودداری شود. نود درصد مردم در هلند می‌گویند که کسی حق ندارد به همجنس گرایان توهین کند و یا آنها را مریض بداند. هر چند که تئو وان گوگ به دلیل نوشتن مقالات تند و تیز و تحریک کننده‌اش در میان مسلمانان و بعضی از همکارانش محبوب نبود؛ اما با کشته شدن وان گوگ بخاطر ابراز عقیده و بدست یک مسلمان تند رو، از او بعنوان مبارز و شهید راه آزادی بیان تجلیل شد.

زمینه اجتماعی رشد بنیادگرایی را در هلند می‌توان در اینجا مورد بررسی قرار داد. شکست دولتمردان هلندی در اجرای سیاستهای ادغام و افزایش قابلیت مشارکت موثر مهاجران مسلمان در جامعه چند فرهنگی هلند، به رشد قومیت‌گرایی، بنیادگرایی رادیکال، دوقطبی شدن جامعه و فقر و بیکاری در میان یک میلیون مسلمان ساکن در این کشور منجر شده است. اکثریت مسلمانان مهاجر ترک و مراکشی در شهرهای بزرگ و در محلاتی که بتدریج تنها به مهاجرین اختصاص یافته زندگی می‌کنند. بسیاری از کارگران مهاجر از کشورهای اسلامی فاقد تخصص حرفه‌ای بوده و در میان این گروه در صد بیکاران بالا است. آنان بدلیل تفاوتهای فرهنگی ، مذهبی ، قومی و عدم تسلط به زبان هلندی از شرکت فعال در نهاد‌های اجتماعی و فرهنگی جامعه محروم هستند. افزون بر این، تاثیر حوادث بین المللی مانند "یازده سپتامبر در امریکا" ، مسئله فلسطین و جنگ افروزی امریکا در خاورمیانه به رشد بینادگرایی مذهبی در میان آنان انجامیده است. بحران هویت در نسل دوم و سوم مهاجرین مسلمان و شکاف عمیق میان فرهنگ سنتی در خانه و فرهنگ مدرن در جامعه در ایجاد بحرانهای روحی در جوانان مسلمان موثر بوده و باعث سردرگمی آنان می‌شود. محبوبیت اسلام ایدئولوژیک، و رشد فناتیسم از سویی و افزایش درصد بزهکاری در میان جوانان مراکشی – هلندی از سوی دیگر سبب رانده شدن آنان از جامعه و مراکز آموزشی می‌شود.

نسل دوم و سوم زنان مهاجر مسلمان در هلند در مقایسه با مادران خود از امکانات آموزشی و اجتماعی بیشتری برخوردار بوده؛ اما آنان نیز با بحران هویت و فرهنگ مرد سالارانه قومی که آزادی فردی و اجتماعی آنان را محدود می‌کند؛ در گیرند. در سالهای اخیر انتخاب حجاب به عنوان سمبل هویت بومی و اسلامی در میان دختران مسلمان در دنیای غرب بشدت افزایش یافته و در فرمهای گوناگون دیده می‌شود. اسلام ستیزی در غرب این زنان را در موضع دفاع از اسلام قرار داده و سبب رشد بنیادگرایی در گروههایی از آنان شده است. بحث آزادی و رهایی زنان مهاجر ، پناهنده و رنگین پوست در هلند در سالهای گذشته و بخصوص پس از ترور تئو وان گوگ از موضوعات مهمی است که نه فقط در دستور کار دولت قرار گرفته بلکه در رسانه‌ها نیز بازتاب وسیعی یافته است. جنبش زنان مهاجر، پناهنده و رنگین پوست در هلند را در واقع می‌توان موج سوم فمینیستی در این کشور دانست. هرچند که مبارزات زنان سفید در قرن گذشته در هلند به دستیابی به حقوق برابر و رهایی آنان انجامیده است؛ اما با وجود این درصد حضور زنان این کشور در بسیاری از حوزه‌های اجتماعی (مثلا در سیاست) با مردان برابر نیست! مبارزات فمینیستی زنان غیر سفید در هلند از ویژگیهای خاصی برخوردار است؛ که بکارگیری استراتژی‌های جدیدی را طلب می‌کند. ارتقا توانمندی این زنان در عرصه خصوصی و اجتماعی مستلزم مبارزه آنان در این دو حوزه است. برای روشن شدن این مطلب بد نیست که به مبارزات زنان سیاه در ایالات متحده امریکا توجه کنیم. زنان سیاه در مبارزات خود با نژاد پرستی دوشادوش مردان سیاه با نژاد پرستان سفید مبارز کرده‌اند و در مبارزه خود برای بدست آوردن برابری جنسیتی همرزم زنان سفید بوده‌اند و همزمان نژاد پرستی در جنبش فمینیستی زنان سفید را نیز افشا می‌کردند! مبارزات زنان مسلمان نیز در هلند در دو عرصه جریان دارد. در یک سو با نژاد پرستی، اروپا محوری ، کلیشه‌های رایج و قالبی (که در آن اکثریت زنان مسلمان را سرکوب شده و غیر مدرن معرفی می‌کند) و اسلام ستیزی مبارزه می‌کنند و در این مبارزه آنان در کنار مردان مسلمان قرار می‌گیرند. اما از سوی دیگر این زنان برای کسب حقوق برابر در عرصه خصوصی و افشای سنتهای زن ستیز و مرد سالارانه که تحت عنوان ارزشهای مقدس و ابدی فرهنگ قومی در جوامع غربی هم باز تولید می‌شوند؛ بپا خواسته‌اند (ختنه دختران، آزار جسمی و روحی، کشتن زنان برای احیای آبرو ، محدودیت در آزادی فردی و ا جتماعی از جمله این مسائل هستند). در این مبارزه زنان مترقی سفید دو شادوش آنها حرکت می‌کنند و از حمایت و همفکری دریغ نمی ورزند.

خود خانم آیان هیرسی علی نماینده پارلمان در هلند یکی از زنانی است که برای آزادی و رهایی‌اش از سنتهای تحمیلی به مبارزه پرداخته است. او حدود پانزده سال پیش بعنوان پناهنده سیاسی و همچنین برای فرار از یک ازدواج ناخواسته به هلند آمد. هیرسی علی در سومالی با گروههای اسلامی بنیادگرا همکاری داشت و مسلمانی معتقد بود! اما بخاطر فعالیتهای سیاسی و درگیری با خانواده‌اش از سومالی خارج شد. او در هلند در رشته علوم سیاسی تحصیل کرد و در "حزب کارگر" به فعالیت پرداخت. پس از آن به عضویت "حزب مردم برای آزادی و دموکراسی" که از احزاب دست راستی هلند است درآمد و به عضویت پارلمان هلند انتخاب شد. هیرسی علی در چند سال اخیر با تجدید نطر در اعتقاداتش و موضع گیریهای تند خود علیه دین اسلام از حمایت همه جانبه دست راستی‌ها در هلند برخوردار بوده است. تلاشهای او برای براه انداختن یک جنبش فمینیستی دین ستیز در میان زنان مهاجر مسلمان، علیرغم حمایت بی‌دریغ احزاب و فمینیستهای لیبرال از او، به علت نگرش یکجانبه او به هویت اسلامی، حمله و توهین به مقدسات دینی، پشتیبانی جنبش زنان مسلمان را بهمراه نداشت! او همچنین از طرف بسیاری از فمینیستهای چپ به دلیل همکاریش با لیبرالهای راستگرا که سیاستهای نژاد پرستانه را علیه مهاجرین و پناهندگان در دولت هلند رهبری می‌کنند؛ مورد انتقاد شدید قرار گرفته است. اما همکاری او با تئو وان گوگ در ساختن فیلم "مطیع " شهرت جهانی برایش به همراه داشت! هفته نامه تایم خانم هیرسی علی را بعنوان یکی از صد نفر افراد مهم و موثر دنیا انتخاب کرده است. او هم اکنون مشغول ساختن قسمت دوم فیلم "مطیع" است!