ايران امروز

چرا تاریخِ سیاست‌ورزی‌ و حکمرانی ما ناموفق است؟

محمود سریع‌القلم

(مقدمۀ چاپ جدید کتاب اقتدارگرایی ایرانی در عهد پهلوی)

در بسیاری از حرفه‌­ها و تخصص‌­ها مانند معماری، هنر، مهندسی، پزشکی، ادبیات، فلسفه، صنعت و کارآفرینی، ایرانیان نه تنها در داخل کشور بلکه در سطح بین­‌المللی، عملکرد قابل احترامی را کسب کرده‌اند. اما هم چنانکه تاریخ پرتلاطم آنها نشان می‌دهد، در یک حرفه و تخصص ناکامی‌های فراوانی داشته‌اند: سیاست‌ورزی‌ و حکمرانی.

اگر فقط تُورقی در کتابِ روزگاران دکتر عبدالحسین زرین کوب (انتشارات سخن، ۱۳۷۴ ) انجام پذیرد، روشن می‌شود که تاریخ سیاست در ایران عموماً با خشونت، حذف، تبعید، انحصار، ثروت­‌اندوزی، تیول داری، حیله‌­گری، دروغ، بی‌ثباتی و تحریف همراه بوده است. در کتاب اقتدارگرایی ایرانی در عهد قاجار این نویسنده (چاپ چهاردهم ، ۱۳۹۹) آمده است (ص­ص ۱۰۰-۱۰۲):

آقا محمدخان قاجار از بی‌رحم ترین رجال سیاسی جهان به شمار می‌رود....در مدت شانزده سال توانسته بود در شرق، شمال و شمال غرب کشور، تمامی مدعیان قدرت و سلطنت را با نهایت خشونت از میان بردارد و در نهایت....بقیه مدعیان را نیز با بیرون آوردن چشم آن­ها به زانو در آورد. او پس از جلوس به سراغ شاهرخ و نادر میرزا از بازماندگان افشاریه رفت. به دستور آقا محمدخان قاجار، حلقه‌­ای از خمیر بر سر شاهرخ درست کردند و سرب گداخته در آن ریختند....میل آقا محمدخان به غلبه، عشق به قدرت و حرص در جمع آوری ثروت در وی به صورت شهوتی دیوانه وار در آمده بود و برای تحقق آن­ها، هرکس و هر چیز را در مقابل خود می­‌یافت خُرد می‌­کرد و به شدت در هم می‌­شکست. او سوء ظن و بی‌اعتمادی عمیقی نسبت به همه اطرافیان خود داشت. آقا محمدخان قاجار در سن شصت و سه سالگی توسط عده­‌ای از فراشان خود در سال ۱۱۷۰ شمسی کشته شد.

چرا ایرانیان در سیاست‌ورزی‌ و حکمرانی دائماً شکست خورده اند؟ کدام ویژگی‌­ها باعث می­‌شوند که در علم، صنعت، پزشکی و ادبیات موفق باشند؟ چرا موفقیت در موارد فوق به پایداری و موفقیت و سربلندی در قدرت و سیاست‌ورزی‌ نمی‌‌انجامد؟ کجا باید سراغ علت­‌ها بگردیم؟ افکار؟ فرهنگ؟ جغرافیا؟ شخصیت؟ نظام مدیریت شفاف اقتصادی؟ و یا ساختارسیاسی شمول گرا؟ و یا کدام ترکیب از این علت­‌های محتمل؟ کدام علت اصلی است و ثقل ناکامی‌­های­ سیاست و حکمرانی را توضیح می‌­دهد؟ اگر هر کدام از این خوشه‌­های عِلّی (Causal Clusters) درصدی دارند، تسلسل آن­ها به چه صورت است؟ چرا ما در حوزۀ فکر، یکدیگر را تحمل نمی‌‌کنیم؟ چرا دیگری که متفاوت می‌­اندیشد را با القاب حذف می‌کنیم؟ چرا ذهن­‌های صفر و یک (Binary) داریم؟ چرا مصالح دیگران برای ما ارزش ندارد؟ چرا وقتی به یک قرائت از سیاست می‌­رسیم، قرائت‌­های «دیگر» را ساده انگارانه، ابلهانه و منحرف خطاب می­‌کنیم؟ چرا واژۀ متمدنانه و اصیل Compromise را به سازش ترجمه کرده‌­ایم؟ چرا معادل فارسی Fact نداریم؟ چرا معادل فارسی نظرخواهی برای تصمیم سازی جمعی Collaboration نداریم؟

ایران ابن سینا و شهاب‌­الدین سهروردی دارد ولی سیاست‌ورزی‌ که برای مخالفِ فکری خود جا باز کند به ندرت تربیت کرده است. نکتۀ کلیدی و تعیین کننده این است که در عدمِ تحملِ یکدیگر، لقب دادن، پذیرش اندیشه‌­های مخالف، جا باز کردن برای یکدیگر، قبول کردن آدابِ رقابت، رفتارِ قاعده­‌مند سازمانی، پذیرشِ تغییر، کوتاه آمدن، رعایتِ حقوقِ دیگران، مشکل فقط در حوزۀ سیاست‌ورزی و حکمرانی نیست. در مدیریتِ یک موسسه، یک ساختمان، یک محله و حتی یک خانواده، همان خصوصیات انحصار طلبی، حذف و خود حق ­پنداری جاری است. اگر در فنون و تخصص­‌ها، موفقیت هست چون رستگاری فردی است.

همین‌که جمعی در میان باشد، کار به حذف و انحصار می­‌کشد و حقیقت طبع آدمی به گونه‌­ای است که در سفسطه و مغلطه پردازی برای اشتباهات خود فوق‌­العاده هنرمند است. به عبارت دیگر، و با پرسشی متفاوت، چرا ایرانیان به رستگاری جمعی فکر نمی‌­کنند؟ در زیر یک به یک موضوع رستگاری جمعی را با گونه شناسی افکار، فرهنگ، جغرافیا، شخصیت، نظام اقتصادی و ساختارسیاسی شمول‌گرا می‌­سنجیم:

آیا افکار مختلفِ ما باعث شده تا نتوانیم حکمرانی مطلوب را ایجاد کنیم؟ ولی آیا جامعه یا کشوری در جهان وجود دارد که در آن تکثر فکر وجود نداشته باشد؟ به تعداد انسان­‌ها فکر وجود دارد. در کشورهای غربی که قرارداد اجتماعی رایج است طیفی از اندیشه‌ها وجود دارد که معمولاً در غالب نظام حزبی باهم رقابت می‌کنند. افرادی مانند تلکوت پارسونز و آنتونی گیدنز عمری را در نظریه پردازی برای ایجاد‌هارمونی میان حکومت و مردم سپری کرده‌اند. نظام حزبی کارآمدترین روش برای مدیریت افکار گوناگون است. پس تکثر اندیشه خود به خود دلیلی برای استبداد و اقتدارگرایی ایرانی نیست هرچند فقدان نظام حزبی در تاریخ ایران باعث حذف افکار رقیب شده است. آیا مشکل در فرهنگ است؟

ضمن اینکه ده‌ها تعریف از فرهنگ وجود دارد اما برای پیشبرد بحث و بهره گیری از یک تعریف کاربردی، آن را به «نظام باورهای یک فرد یا نظام اجتماعی» خلاصه می‌کنیم. باور، غلیظ ­تر و مستحکم­ تر از فکر و افکار است. فکر سیّال است ولی باور، با تعصب، احساسات و تعهد همراه است. فکر ممکن است با یک کتاب یا سخنرانی تغییر یابد اما باور با دوام ­تر است. چالشِ باور و حکمرانی در آنجاست که اگر قرار باشد تنها یک باور در حکمرانی جاری باشد به طور طبیعیِ خروجی آن، حذف و انحصار است.

راه حلی که در جامعه بشری طراحی و تجربه شده برای آنکه تنها یک باور بر امورِ یک جامعه مسلط نشود، نظام حزبی است. در آخرین انتخابات پارلمانی آلمان، احزاب کلیدی به ترتیب۲۶، ۲۴، ۱۵و ۱۲ درصد آراء را کسب کردند و برای ثبات، استحکام و تداوم نظام سیاسی و احترام به تکثر باورها در جامعه، دولت ائتلافی تشکیل دادند. پهلوی دوم در ۱۲ اردیبهشت ۱۳۵۴، چارچوبی را اعلام کرد و از همه ایرانیان خواست که به آن چارچوب / باور وفادار و متعهد باشند. او گفت: همه کسانی که به اصل سلطنت، قانون اساسی و اصول انقلاب سفید اعتقاد داشته باشند عضو حزب رستاخیز خواهند شد. در غیر اینصورت جایی در سیستم ندارند و می‌توانند گذرنامه خود را گرفته و از ایران بروند (صفحۀ ۲۴۷ کتاب اقتدارگرایی ایرانی در عهد پهلوی).

به عبارت دیگر، مارکسیست­ها و مذهبیون که باورهای متفاوت داشتند جایگاهی نداشتند. نتیجه آن شد که مارکسیست­ها به اروپا و آمریکا رفتند و مذهبیون به سوریه، لبنان، لیبی، مصر و عراق و با دو دهه فعالیت گسترده سیاسی- تبلیغاتی به همراه حامیان خارجی خود، فضای بین­‌المللی و داخلی را علیه شاه برانگیختند. حکمرانی می‌تواند با یک باور باشد مشروط به اینکه باورهای دیگری در انتخابات و مدیریت کشور، نمایندگی داشته باشند و فرصت پیدا کنند تا رقابت کنند. مهم­تر از این مسئله، هدف از حکمرانی چیست؟ صرفاً حل مسائل یک جامعه. اگر هم گروهی معتقد است که باورهای او موثرتر از باورهای دیگران است باید خود را در مدیریت و حل مسائل نشان دهد. اگر عملکرد او جواب نداد، یا باید ائتلاف کند و یا اجازه دهد باورهای دیگر مسائل یک جامعه را حل کنند. بنابراین، باورهای مختلف خود به خود باعث اقتدارگرایی نمی‌‌شوند بلکه فقدان مدیریت آنها به استبداد می‌انجامد.

آیا جغرافیای ما باعث شده تا نتوانیم حکمرانی مطلوب را ایجاد کنیم؟ شیلی یک باریکۀ جغرافیایی است و بسیار موفق. سنگاپور یک جزیره است و فوق العاده موفق. هند جغرافیایی وسیع داشته و تقریباً با همۀ همسایگان خود تنش دارد ولی hub جهانی نرم افزار شده و به زودی اقتصاد سوم جهان خواهد شد و روز به روز احترام و شأن جهانی آن در حال افزایش است. ترکیه که پیچیده­‌ترین ژئوپلیتیک را داراست و در پنج عرصۀ جغرافیایی (دریای سیاه، اروپا، مدیترانه، قفقازو خاورمیانه) ، مدیریتِ امنیتی می‌کند، بیش از چهل میلیون نفر توریست جذب کرده و از شهروندان هیچ کشوری ویزای ورود نمی‌‌خواهد و باورهای مختلف را در جامعۀ خود نهادینه کرده است. جغرافیا و ژئوپلیتیک مانعی برای حکمرانی مطلوب نیست بلکه بستگی به درایت مدیران دارد.

در ادامۀ بررسی خوشه­‌های علّی، این پرسش مطرح می­شود که آیا شخصیت یا کاراکترما باعث شده تا حکمرانی نامطلوب تاریخی داشته باشیم؟ زمانی شخصیت مهم می‌شود که سیستم مدیریت اُلیگارکیک یا حکمرانی عده‌ای معدود (Oligarchic) باشد و شهروندان و مجریان مجبور شوند تا خود را نه به مجموعه‌ای از قواعد و مقررات بلکه به افراد متصل کنند. در صفحۀ ۲۱۲ کتاب آمده است:

محمدرضا شاه انتقاد نزدیک­‌ترین افراد به خود را بر نمی‌­تابید. حتی شخصی مانند منوچهر اقبال که پزشک بود و متملق­‌ترین فرد سیاسی کلِ دورۀ ۵۷ سالۀ خاندانِ پهلوی شمرده می‌­شود و گفته می‌­شود هفتاد پست و مقام داشت و چهارده سال رئیس شرکت نفت بود، هنگامی که پس از برکناری در آبان­ ماه سال ۱۳۵۶ به شاه نامه نوشت و از نارضایتی مردم خبر داد، محمدرضا شاه درجواب گفت که او (اقبال) در جریان نیست و شاه بهتر می‌داند. منوچهر اقبال همینکه از قدرت کناره گیری کرد منتقد سیستم شد. او در ۴ آذر ۱۳۵۶ چندهفته پس از کناره گیری از قدرت فوت کرد.

شخصیت دونالد ترامپ و جو بایدن بسیار با هم متفاوت است اما عملکرد هر دو در برابر یک سیستم عظیم حقوقیِ تفکیک قوا و افکار عمومی قرار دارد و اجازه نمی‌‌دهند خلقیات آن­ها مبنای مدیریت کشور شوند. شخصیتِ خانم آنگلا مرکل و اولاف شولتس تفاوت‌­های اساسی دارد اما حکمرانی هردو در یک سیستم ائتلافی در درون پارلمان انجام می‌پذیرد. ویژگی‌های شخصیتی آن­ها (Idiosyncrasies) در حداقل تاثیر گذاری برحکمرانی قرار دارند.

رضا نیازمند از مدیران اقتصادی پهلوی دوم در مورد محمدرضا شاه چنین می­گوید (صفحات ۱۹۱-۱۹۲ کتاب):

خوب البته شاه این رشد بی‌سابقه (اقتصادی در سال­های ۱۳۴۱-۱۳۴۷) را دید و ساواک هم که اخبار را به او می‌­داد و می‌­گفت این­‌ها (عالیخانی وزیر وقت اقتصاد و ۵ معاونش) اصلاً یک مشت آدم هستند به هم چسبیده و هماهنگ که هرکار بخواهند تصمیم می­‌گیرند و اجرا می‌­کنند. به نظر من شاید همین موجب شد که شاه از عالیخانی کمی بترسد. شاه از افرادی که کمی محبوبیت و شهرت پیدا می‌­کردند می‌ترسید. شاید فکر می­‌کرد یک روزی خارجی­‌ها بیایند پشت عالیخانی و او را وسوسه­‌اش کنند شلوغی راه بیاندازند شاه را بردارند. همه مردم آن موقع می­‌گفتند نخست وزیر آتی ایران عالیخانی است.

محمدرضا شاه بسیار مطالعه می‌­کرد، جلسه­‌ای می‌گذاشت، با دقت گوش می­‌کرد به پیشرفت اقتصادی و به اعداد و ارقام علاقۀ وافر نشان می‌­داد ولی او خود را شاه می‌­دانست و احتمالاً تصور می­‌کرد که جمیع مسائل فقط در ذهن او شکل می­‌گیرند و مدیرانی که با دستورِ کار محدود سازمانی نزد او می­‌آیند «کل» را نمی­بینند و متوجه ملاحظات او نیستند. او خود را فراتر از قاعده، آیین‌­نامه، اساس­نامه و مصوبات می­‌دانست و وقتی زیرمجموعه‌­ای، از خود درجه‌­ای از استقلال نشان می‌­داد آزرده خاطر می‌­شد و مقدمات حذف آنان را فراهم می‌کرد. شاید تنها دلیلِ مهم بقای امیرعباس هویدا علی رغم توانمندی‌های شخصی و مدیریتی، اطاعت محض او بود.

اینکه نظام تصمیم‌­گیری در ذهن یک نفر متمرکز گردد طبعاً به اشتباهات فراوانی منجر می‌­شود. «کل» را باید جمع ببیند و نه فرد. «کل» را باید اجماع پارلمانی ببیند و نه فرد. ائتلاف‌­های حزبی باید به «کل» برسند و نه یک فرد. اسدالله عَلَم، شاه را لویی چهاردهم خطاب می‌کرد و شاه نیز از این تمثیل لذت می­‌برد ضمن اینکه عَلَم از این فرصت برای مال اندوزی استفاده می‌کرد درحدی که از افرادی که او را ملاقات می‌­کردند پول می­گرفت (صفحه ۲۱۲ کتاب). عَلَم در جای دیگری می‌­گوید (صفحات ۲۴۳ و ۲۴۶ کتاب):

(شاهنشاه) از شلوغ بودن دانشگاه‌­ها ناراحت بودند فرمودند قطعا دستور از مسکو رسیده. عرض کردم مسلماً یک تحریک خارجی است ولی این نکته را نباید از نظر دور داشت که اگر زمینه آماده نباشد، خارجی کاری نم‌ی­تواند بکند.... امروز (اعلیحضرت) خیلی اظهار محبت کردند چون عرض کردم چند روزی است قلبم درد می‌کند اجازه بفرمایید بروم بخوابم چون دکتر می­گوید فشار عجیبی است باید ساعت‌های طولانی بخوابی. فرمودند قطعاً برو! چون حیف است بمیری. لازمت داریم. اما متاسفانه بعد از ظهر کار داریم. دوباره باید تو را ببینم. پس امروز نمی­‌توانی بروی.

شخصیت زمانی بروز می­‌کند که تصمیم سازی‌­ها جمعی نباشند زیرا اگر تصمیمِ جمعی اشتباه باشد، سریع‌­تر اصلاح می‌­شود ولی در تصمیم‌­سازی‌­های فردی، اذعان به اشتباه، به شوکت و ابهت فرد لطمه می‌­زند. وقتی سیستم باشد، همۀ امور در قضاوت­‌ها و استنباط‌های فردی خلاصه می‌­شوند. امیرعباس هویدا نخست وزیر به آنتونی پارسونز سفیر انگلیس می‌گوید( صفحه ۲۴۸):

می­دانی آنتونی، تعریف اعلی‌حضرت از دیالوگ چیست؟ این است: من می­‌گویم، شما گوش می‌­کنید و اعلی‌حضرت تغییر نمی‌­کند.

پرویز ثابتی نفر دوم ساواک به صحبتی با هویدا در سال ۱۳۵۲ اشاره می­‌کند که اوج ناامنی افراد در حکمرانی تک نفره را نشان می‌­دهد( صفحات ۲۴۸-۲۴۹):

روزی با هویدا در ایام نخست وزیری در باره گروه‌های چریکی صحبت می‌کردیم و می‌گفتم که اینها­ سیانور به همراه دارند وقتی قرار ملاقات می­‌گذارند سیانور زیر دندانشان است که اگر دستگیر شوند فورا قورت بدهند و باعث مرگ سریع شود. هویدا گفت: ۲ تا از این قرص‌های سیانور را به من بدهید. گفتم برای چه کاری می‌­خواهید؟ در جواب گفت: اگر یک وقتی اتفاقی افتاد ما هم قورت بدهیم.

این مقدمه برای چاپ جدید کتاب اقتدارگرایی ایرانی در عهد پهلوی، دو عامل زیر را علل اصلی ناکامی ایرانیان در حکمرانی مطلوب قلمداد می‌کند: ۱) فقدان نظام مدیریت شفاف اقتصادی و ۲) فقدان ساختار سیاسی شُمول (Inclusive). به عبارت دیگر از شش متغیر خوشه­‌های عِلّی، دو مورد فوق به عنوان یک نظر، مبنا هستند و چهار مورد دیگر (افکار مختلف، فرهنگ، جغرافیا و شخصیت) معلول می‌باشند.

در دورۀ نوین جهانی و عصرِ مدرنیته، هیچ کشوری از پرداختن به سالم سازی و شفاف سازی اقتصادی مستثنی نیست. حداقل ۷۰ سال است که کانون حکمرانی و سیاست­‌ورزی در جهان، اقتصادی است. به محض اینکه رشد و توسعه اقتصادی هدف اصلی یک کشور نشد، مشکلات شروع می­‌شود. تجربۀ جهانی می‌گوید: امنیت و سیاست خارجی باید تابع اقتصاد باشند. مردم هر کشوری زمانی به موضوعات سیاست خارجی و امنیت ملی روی می‌­آورند که اقتصاد کشور آنها سالم، توزیعی و دارای شمولیت نباشد.

پهلوی دوم علیرغم توجه به توسعۀ «عمرانی» و اجرای ده­‌ها پروژه درکشور، حداقل نیمی از توجه خود را صرف مسایل نظامی و منطقه‌­ای نمود. او اعلام کرد قدرت ایران به خلیج فارس محدود نمی‌­شود و اقیانوس هند نیز شامل منافع ملی ایران است. این در حالی است که تنها رهیافتی که زمینۀ همزیستی مسالمت آمیز بین ایران و همسایگان را فراهم می­‌کند یک فرمول اقتصادی-فرهنگی است. همسایگان عرب و غیر عرب ایران، هژمونی امنیتی تهران را نخواهند پذیرفت و اگر ایران چنین هدفی را دنبال کند عموم آنها تمام امکانات خود را برای تضعیف ایران به کار خواهند گرفت.

بین سال­های ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۶، فروش بی‌سابقۀ اسلحه به ایران توسط دولت‌های نیکسون و فورد باعث شد که بودجۀ نظامی کشور ۶۸۰ درصد افزایش پیدا کند. در سال ۱۳۵۶ ایران پیشرفته‌­ترین نیروی هوایی خاورمیانه، بزرگترین نیروی دریایی خلیج فارس و پنجمین ارتش بزرگ دنیا را از آن خود کرده بود. شاه توجه خاصی به رفاه افسران، نظارت بر تربیت آن­ها، تامین حقوق‌­های کلان، مستمری­‌های مکفی، مزایای خاص و مراکز خرید ارزان داشت.

قدرت نمایی نظامی ایران با جشن­های ۲۵۰۰ ساله طی ۱۹ تا ۲۵ مهر ۱۳۵۰ در پاسارگاد همزمان شد. قدرت ناموزون کشور با دعوت ۴۸۰ مهمان خارجی و حمل غذا از پاریس به شیراز طی ۱۲۰ پرواز به نمایش گذاشته شد. با این وجود، ایرانیان حداقلِ نقش را در برگزاری این جشن داشتند. در طول این جشن، کشور نیمه تعطیل بود و عدۀ قابل توجهی از فعالین سیاسی در حبس بودند. بعد از این جشن­‌های شیراز، طاق نصرت شهیاد (میدان آزادی)، مجموعۀ ورزشی المپیک با ورزشگاه صد هزار نفری، شبکه آبیاری ارس، سه سّد بزرگ در کردستان، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و بزرگترین تلمبه‌­خانه گاز جهان در جزیره خارک افتتاح شد.

ضمن اینکه این اقدامات صورت گرفت، بوروکراسی کشور توان ارائه شفافیت، توزیع عادلانه امکانات، توازن میان شهر و روستا، جلوگیری از فساد مالی و بخش­‌های دولتی را نداشت. خیز اپوزیسیون مارکسیستی و مذهبی پس از جشن‌­های شیراز به واسطۀ حاشیه نشینی شهرها، عدم توازن و برنامه­‌ریزی اقتصادی، تمرکز بر نظامی‌­گری، وابستگی به آمریکا و بی‌توجهی به فرهنگ بومی دوچندان شد (صفحات ۲۲۸ – ۲۲۵). اسدالله عَلَم دربارۀ وقایع سال‌­های ۱۳۴۹-۱۳۴۷ می­‌گوید: (صفحات ۲۳۴-۲۳۳):

صبح شرفیاب شدم....عرض کردم اول، باز هم قیمت آب است. آخر چطور ممکن است قیمت آب را ۷۰ درصد بالا ببرند و باز اعلیحضرت همایونی در فرمایشات خودتان بفرمایید قیمت زندگی یک درصد در سال بیشتر بالا نمی‌­رود؟ دوباره چه لزومی دارد اینقدر به مردم فشار بیاورند؟ فرمودند دستور خواهم داد تجدید نظر بکنند.... وضع بد گمرک فرودگاه مهرآباد را به عرض رساندم. این دفعه چون بی‌­خبر از سوییس آمدم وضع آنجا را بسیار بد دیدم. فرمودند خودت آنجا را درست کن! این هم یک درد سر تازه. روز ۲۴ آذر ۱۳۴۹ آبا اِبان (Abba Eban) وزیر خارجه اسراییل به ایران آمد چون از وسیلۀ خود من خواسته بود که بیاید و شرفیاب شود. تا روز ورود او، وزارت خارجه اطلاع نداشت. مصراً خواسته بود که مرا ببیند. من می­‌دانستم شاهنشاه خوششان نمی­‌آید چون بعضی کارها را میل دارند انحصاری در دست و در اقتدار خودشان باشد. چه باید کرد؟

همینطور پرویز ثابتی نفر دوم ساواک، پیرامون ارتباط میان امنیت و اقتصاد می‌­گوید (صفحه ۲۴۵):

تأمین امنیت کشور تنها از طریق سرکوب و مبارزه با سازمان‌ها و گروه­‌های مخالف و برانداز امکان پذیر نیست. در یکی از گزارش­‌های اساسی نوشته بودم، فقر، فساد و بی‌­عدالتی موجب عدم رضایت و رویگردانی و توسل به اقدامات ضد امنیتی می‌­شود. سرکوب این اقدامات نیز آثار و عوارضی به جا می­‌گذارد و عکس­‌العمل‌­های جدیدی را سبب می‌­شود و این دور باطل همچنان ادامه خواهد یافت تا اینکه سرچشمه آنچه موجب رویگردانی مردم از رژیم می‌­شود به حداقل برسد.

علت دوم در ریشه­ یابی علل شکست ایرانیان در سیاست‌ورزی‌ و حکمرانی مطلوب، فقدان یک نظام سیاسی نه ضرورتاً «دموکراتیک» در مراحل اولیه، بلکه مردم شمول است. نه ویتنام دموکراتیک است و نه چین اما در داخل هردو، حزب کمونیست، گروه­‌های مختلف اجتماعی نه درحد نمونه‌­های غربی، بلکه تا حدی نمایندگی دارند. نه اندونزی به معنای آلمانی دموکراتیک است و نه مکزیک. اما هر دو سیستم از اقتدارگرایی فردی، به معنای خاورمیانه‌­ای مفهوم، به اقتدارگرایی بوروکراتیک حرکت کرده و با تمرین در تحزب سعی می‌­کنند گروه‌­ها و جریان‌­های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در حاکمیت نمایندگی داشته باشند. چون اقشار مختلف در حاکمیت این کشورها نمایندگی دارند، سیاست جنبۀ انباشتی و تکاملی پیدا می­‌کند تا آنکه مانند تاریخ سیاست در ایران، حالت سینوسی و صعود و سقوط‌های مکرر را تجربه کند.

به جز آمریکا، هیچ کشوری درجهان در ابتدای تاسیس به صورت دموکراتیک متولد نشده، بلکه همۀ دموکراسی­‌ها به تدریج از مطلق­‌گرایی به اقتدارگرایی فردی/پادشاهی سپس به اقتدارگرایی بوروکراتیک، بعد به رشد فراگیر بخش خصوصی رقابتی، به جامعه مدنی و در نهایت به تعبیر یورگن‌هابرماس آلمانی به دموکراسی پیشرفته‌­ای تبدیل می‌شوند که حکومت هیچ وظیفه­‌ای جز تامین منافع و مصلحت عامه نداشته باشد.

چطور می­‌شود که یک ایرانی متولد تهران به ریاست پارلمان نروژ می­‌رسد؟ چطور می‌­شود که یک بریتانیایی که ریشۀ هندی-کنیایی دارد به نخست وزیری انگلستان دست می‌یابد؟ چگونه بانوان ایرانی به نمایندگی در پارلمان­‌های اروپایی انتخاب می‌شوند؟ چگونه یک شهروند کانادایی که هندی الاصل و از مذهب سیک است، به وزارت دفاع آن کشور انتخاب می­‌شود؟ تمامی این تحولات و شبیه آن­ها که در اروپا و آمریکای شمالی فراوان است، به واسطه اصل شمول (Inclusiveness) است. چه حسّی میان سیاهان آمریکایی­ ایجاد می‌­شود وقتی از میان آن­ها زن حقوقدانی به تایید سنای این کشور به عضویت بالاترین مرجع قضایی آمریکا انتخاب می­‌شود؟

پیغام این تحولات به اقلیت‌­ها این است که شما هم جایگاهی دارید. همه باید نمایندگی داشته باشند. همه با تلاش و تشکل می­‌توانند در مدیریت کشور سهیم باشند. با نگاه شمول گرا، هم تداوم سیاسی به دست می‌­آید و هم ثبات سیاسی. بی‌­دلیل نیست که در انگلستان هیچ­ وقت انقلابی صورت نگرفته برای اینکه نظام سیاسی عموماً به جامعه امتیاز می‌دهد و همیشه در حال انطباق با شرایط، بحران‌ها، بی‌ثبا تی‌ها، واقعیت‌­ها و Fact‌ها بوده زیرا که عقلانیت در حکمرانی یعنی فهم واقعیت و انطباق با آن، به طوری که قانون اساسی آمریکا تا کنون ۲۷ بار شامل متمم شده است.

همانطور که نمی‌­توان از دورۀ دبستان به فوق دکترا پرش کرد، نه در تجربۀ بشری و نه در تئوری امکان پذیر نیست که از فردیت محض سیاست در خاورمیانه به نظام دموکراتیک، که بهترین نمونه آن در آلمان پیدا می‌شود، جهش کرد. بهترین روش برای تمرین دموکراسی، نظام اقتصادی رقابتی و سازمان یافته است که آلمان­‌ها از ۱۸۶۰ شروع کرده­‌اند. تشکیلات سیاسی رقابتی در عموم کشورهای دموکراتیک ناشی از تشکیلات اقتصادی رقابتی است که از ۱۷۵۰ به بعد آغاز شده و صدها فراز و نشیب داشته است. در فعالیت اقتصادی است­ که افراد معنای Fact، Compromise و Collaboration را می‌­آموزند.

در نظام اقتصادی رقابتی است که رادیکالیسم سیاسی رنگ می­‌بازد. در داد و ستد و تولید است که شهروند معنای رقابت، کارآمدی، سیستم، نظم، زمان، هرم و تشکیلات را می‌­آموزد. رشد اقتصادی توسط بخش خصوصی است که ضرورت ثبات سیاسی و جلوگیری از سیاست سینوسی را فرآهم می­‌کند.البته آن بخش خصوصی ارزش دارد که رانت حکومتی نداشته باشد(Parasite Capitalism). چرا در مکزیک، برزیل، کرۀ جنوبی و اندونزی سیاست به سوی عقلانیت رفت؟ چون این کشورها مجبور شدند برای پاسخ­گویی به مردم خود وارد عرصۀ بین المللی رقابتِ اقتصادی شوند. بنابراین به عنوان یک نظر، دو دلیل اولویت ندادن به رشد و توسعه اقتصادی از یک طرف و نظام سیاسی غیرشمول‌گرا از طرف دیگر، ریشه‌­های شکست سیاست‌ورزی‌ و حکمرانی مطلوب در ایران بوده‌­اند.

در دوران مدرن، ریشۀ اصلی ناکامی سیاست در ایران، ورود و پیاده شدن ناقص سرمایه‌داری ‌رقابتی در کشوراست. رقابت سیاسی صرفاً با میزگرد و سخنرانی به دست نمی‌‌آید. به­ جز بلاروس، روسیه، کوبا و کرۀ شمالی، همه کشورها در جهان به درجات مختلف و با روش­‌هایِ گوناگونِ بومی شده (Customized) وارد عرصۀ اقتصادی شده‌­اند تا هم نیازهای اقتصادی مردم خود را تامین کنند و هم از ثبات و تداوم سیاسی برخوردار باشند و هم معنای رقابت را بیا موزند.

دموکراسی پیشرفته، با مشقت‌­های فراوان فکری و علمی و تمرین‌­های پر فراز و نشیب به دست می‌­آید. شاید مهم­ترین شاهد این دو علت گفته شده در شکستِ سیاست‌ورزی‌ از مشروطه به بعد، پاسخ به این سوال است که: چرا طیف جریان‌­های فکری، قومی و سیاسی ایرانیان به دولت‌­ها و نهادهای خارجی روی آورده‌­اند؟ چون در داخل نمایندگی نداشته­‌اند. با اصل قرار دادن رشد اقتصادی رقابتی، نمایندگی کردن همۀ جامعه از حالت صرف سیاسی به حالت حقوقی در می‌آید.

در جهان پر چالش امروز اگر کشوری، اساس حکمرانی را اقتصاد رقابتی بین المللی تعریف نکند چاره‌ای جز مساوی شمردن حکمرانی با قدرت برای قدرت ندارد: مسیری که روسیه رفته ولی چین با تنظیم روزانۀ اقتصاد خود با واقعیاتِ سیاست روز، و ضمناً برگرفته از تعلیمات کنفوسیوسی، هم ثروت مردم خود را افزایش می‌دهد و هم همه را با ثروت خود مجبور می‌کند به چین احترام بگذارند.

منبع: وبسایت دکتر محمود سریع‌القلم