همزمان با انتشار اخباری از وضعیت نگران کننده هوا دربرخی شهرهای ایران، از تهران گرفته تا ایلام و خوزستان، مصطفی ترک همدانی، حقوقدان، به کمپین بین‌المللی حقوق بشر در ایران گفت: “ایرانی ها می تواند طبق قانون اساسی جمهوری اسلامی در این خصوص شکایت کنند و خسارت بخواهند.” این وکیل دادگستری همچنین گفت: “حق استفاده از آب و هوای پاک از حقوق اساسی مردم است و به موجب قانون اساسی دولت وظیفه دارد این مهم را برای ملت تامین کند.”
آمارهای مربوط به مرگ و میر بر اثر آلودگی هوا در ایران همواره متناقض بوده است. سال گذشته، علی اکبر سیاری، معاون بهداشت وزیر بهداشت گفت که “در هر ساعت ۲ نفر”، یعنی سالی بیش از ۱۷ هزارنفر، بر اثر آلودگی هوا تنها در تهران جان خود را از دست می دهند. وحید حسینی،مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوا نیز اما اواخر بهمن ماه ۱۳۹۴ گفت: “آلودگی هوای تهران سالانه جان حدود۵ تا ۶ هزار نفر را می گیرد.”
مهدی قطعی، مدیر طرح کلان ملی سیستم‌های حمل و نقل هوشمند درون شهری و برون شهری هم چندی پیش اعلام کرد که سالانه ۴۵ هزار نفر در کشور بر اثر آلودگی هوا می‌میرند؛ آمارهایی که به گفته کارشناسان، کمتر از آمار واقعی مرگ و میر با این علت است.
محمد ناظمی اردکانی، رئیس سازمان ثبت‌احوال کشور بهمن ماه سال ۱۳۹۲ با تائید افزایش مرگ‌ومیر‌ها در هنگام آلودگی هوا گفت: “همواره این آمار را به مراجع ذیربط اعلام می‌کنیم، چرا که در زمان افزایش آلودگی هوا مرگ و میر به ویژه در کلانشهرها افزایش پیدا می‌کند.”
مصطفی ترک همدانی، حقوقدان و وکیل دادگستری، که پیش‌تر به همراه دو تن از همکارانش از وزارت نفت دولت محمود احمدی‌نژاد به واسطه توزیع بنزین غیراستاندارد که آلاینده‌های خطرناک تولید می‌کرد شکایت کرده و خبرساز شده است. به اصل پنجاهم قانون اساسی اشاره کرد که می‌گوید: “در جمهوری اسلامی، حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسلهای بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی می شود. از این رو فعالیت های اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیر قابل جبران آن ملازمه پیدا کند، ممنوع است.”
به گفته او، “در ماده ۶۸۸ قانون مجازات اسلامی هم آلوده کردن محیط زیست و آب و هوا از اعمال مجرمانه حساب می‌شود و فراخور آن وزارت بهداشت، سازمان حفاظت محیط زیست و یا سازمان دامپزشکی کشور باید نسبت به آن اعلام جرم کنند.”
این حقوقدان در ادامه عنوان کرد: ”مردم هم می‌توانند با استناد به همین ماده ضرر و زیانی که به ویژه در حوزه سلامت به آنها را رسیده را اثبات و اعاده دعوا کنند و درخواست جبران ضرر و زیان بدهند.”
آلودگی هوا سال‌هاست نام تهران را در فهرست آلوده‌ترین شهرهای جهان قرار داده و سلامت میلیون‌ها نفر را تهدید کرده است. آلودگی هوای نه فقط در تهران و برخی کلانشهرهای ایران بلکه در جهان یک معضل جدی تلقی می‌شود. سازمان بهداشت جهانی در گزارش سال گذشته خود اعلام کرد.از هر هشت نفر که در جهان می‌میرند، یک نفر به دلیلی مرتبط با آلودگی هوا جان خود را از دست داده است. بنا بر این گزارش، در سال ۲۰۱۲ حدود هفت میلیون نفر به علت آلودگی هوا جان خود را از دست داده‌اند که این رقم دو برابر پیش‌بینی‌ها است.
معصومه ابتکار، معاون رییس جمهوری و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست هم در روز ۲۹ دی ماه (روز هوای پاک) با بیان اینکه بیش از ۳۵ میلیون نفر در ایران در معرض آلودگی هوا هستند، گفت: “اگر این معضل حل نشود در زمینه‌های گوناگون مانند بهداشت و درمان مشکلاتی جدی خواهیم داشت.”
اما این تنها تهران و کلان شهرها نیستند که با معضل آلودگی هوا دست و پنجه نرم می کنند. مدت هاست غرب و جنوب غربی کشور درگیر گرد و غباری هستند که از کشور عراق می آیند و هوا را چنان آلوده می کنند که نفس کشیدن و زندگی عادی در آن دشوار می شود. راه چاره هم در سر منشا این آلودگی هاست. اما معصومه ابتکار، رییس سازمان حفاظت محیط زیست آب پاکی را روی دست مردم ریخت: “به دلیل ناامنی در کشور عراق امکان اجرای طرح‌های مقابله با آلودگی هوا وجود ندارد.” و این یعنی شهروندان چاره ای جز تحمل ندارند، این در حالی است که آلودگی مداوم وای این شهرها، شهروندان بسیاری را بیمار و راهی بیمارستان کرده است.
یکی از نگرانی های کارشناسان و مردم، افزایش میزان ابتلا به سرطان به دلیل آلودگی هواست. محمداسماعیل اکبری، رئیس مرکز تحقیقات سرطان روز ۱۵ دی ماه به روزنامه شهروند گفت: “براساس تحقیقات ١۵ساله سازمان بهداشت جهانی، تأثیر آلودگی هوا در بروز سرطان ثابت شده است.” اکبری نیروگاه‌ها را عامل اصلی در بروز آلودگی هوا دانست: آلودگی هوا در ایران ناشی از وجود ذرات معلق است و عوامل اصلی ایجاد‌کننده آن، مصرف سوخت غیراستاندارد در خودرو‌ها و نیروگاه‌هاست.
به گفته او عامل بروز ٨٩ درصد از مرگ‌ومیر‌ها در ایران بیماری‌های قلبی و عروقی، حوادث و سوانح، سرطان‌ها، بیماری‌های حین تولد و بیماری‌های ریوی است و درصد بالایی از مرگ‌ومیر‌ها بر اثر بیماری‌های ریوی، قلبی و عروقی، متاثر از آلودگی هواست.
تولید خودروهای استاندارد، خروج خودروهای فرسوده، بهبود سیستم حمل‌ونقل عمومی به‌ویژه ریلی، ارتقای کیفیت سوخت، معاینه فنی سالانه و مستمر خودرو‌ها، مدیریت ترافیک و آگاه‌سازی عمومی محورهای برنامه جامع کاهش آلودگی هوا است که در سال ۷۹ در راستای برنامه ۵ ساله راهبردهای کاهش آلودگی هوای کلانشهرها تهیه شد. برنامه‌ای که اجرایی نشده و به جای انجام اقدامات دائمی و موثر برای خروج از وضعیت بحران، کمیته مواقع اضطراری آلودگی، مسکن‌های فوری و نه چندان کارآمدی چون کاهش ساعات اداری، تعطیلی مدارس و مهد‌های کودک و اجرای طرح سراسری زوج و فرد را اتخاذ می‌کند.
محمد سالاری، رئیس کمیسیون شهرسازی شورای شهر تهران چندی پیش در یادداشتی نوشت: “هر بار با پیدایی موج غبار و آلودگی در آسمان پایتخت، سخن از بسیج ارگان‌ها و سازمان‌های کشور برای مقابله با بحران به میان می‌آید. طرفداران این نگاه اصرار دارند که با اقدامات ضربتی می توان این مشکل را از پیش پای تهران و کلانشهرها برطرف کرد، اما متاسفانه از یاد می برند که آلودگی هوا محصول همین تصمیم گیری های فوری و شتابزده است.”
محمد حقانی، نایب‌رییس کمیسیون سلامت و محیط‌زیست شورای تهران مهرماه سال پیش در همین خصوص گفت: ”با وجود داشتن برنامه کاهش آلودگی هوا اقدامات ارزنده‌ای صورت نگرفت، زیرا مساله آلودگی هوا با تبصره و ماده قانونی حل نمی‌شود و نیازمند همکاری مسئولان و دست‌اندرکاران است.”
حقانی در ادامه با بیان اینکه معضل آلودگی هوای تهران یک شبه قابل حل نیست به مواردی برای مقابله با این معضل اشاره کرد و گفت: ”جلوگیری موثر از تردد خودرو‌ها و موتوسیکلت‌های دودزا، تعویض کاتالیزورهای خودرو، نظارت و مدیریت بر تولید آلودگی خودروهای سنگین، اتوبوس‌های شرکت واحد و مهم‌تر از همه نصب فیلتر دوده روی این خودرو‌ها و از رده خارج کردن مینی‌بوس‌های فرسوده از جمله این موارد است که می‌توان به آن پرداخت. از نیروی انتظامی و پلیس نیز انتظار داریم با عزم جدی در طرح‌های ضربتی برای همیشه از تردد خودروهای دودزا جلوگیری کنند.”
اما تنها دولت نیست که در آلودگی هوا سهم دارد، شهرداری تهران یکی از نهادهایی است که کارشناسان بسیاری فعالیت های آن را در آلودگی فزاینده هوای تهران موثر می دانند. یکی از این اقدامات قطع درختان و از بین بردن فضاهای سبز است. در همین زمینه آذرماه امسال محمد حقانی، رییس کمیته محیط زیست شورای شهر گفت که “نزدیک به ۱۲ هزار اصله درخت در لویزان برای امتداد بزرگراه امام علی قطع شد. همچنین تعداد زیادی درخت در ضلع غربی پارک جنگلی چیتگر به خاطر امتداد جاده از تونل حکیم قطع شد. این اتفاقات اگر چه بعضا موجب شکایت هایی از شهرداری شده و سر و صدای آن برای مدتی بلند شده اما هرگز نتوانسته بازدارندگی لازم را داشته باشد و شهرداری هر جا که لازم بداند، اقداماتی از این دست انجام خواهد داد.”
حقانی در این خصوص به خبرآنلاین گفت: “در ۱۰ – ۱۵ سال اخیر چهار – پنج هزار هکتار باغات شهر از بین رفته است و درختان قطع شده است.” او دلیل این اعمال شهرداری را ساخت و ساز بی‌‌‌رویه و طمع مالی این سازمان عنوان کرد. در بررسی‌‌‌هایی که این وب سایت خبری انجام داده مشخص شده که مساحت باغات در شهر تهران سال ۶۸، ۱۴ هزارو ۱۶۷ هکتار بود و در سال ۸۱ به ۱۰ هزار و ۲۸۶ هکتار و سال ۸۸ به ۹ هزار و ۹۳۲ هکتار رسیده است. یعنی بین سالهای ۶۸ و ۸۸، ۴ هزارو ۲۰۰ هکتار از باغ‌‌‌های تهران در این سال ها کم شده است.
کافی و کاربردی نبودن وسائل حمل و نقل عمومی و همچنین بی‌‌کیفیت بودن آنها از دیگر انتقاداتی است که متخصصان به شهرداری تهران وارد می‌‌‌دانند.
مسئولان و نهادها سال هاست در مواجهه با بحران آلودگی هوا انگشت اتهام را به سوی یکدیگر دراز می کنند و در این میان حق مردم است که نادیده گرفته می شود. حق برخورداری از آب و هوای پاک که به عنوان یک حق مستقل حقوق بشری برای داشتن محیط زیست با کیفیت به رسمیت شناخته شده است. حقی که حالا مدت هاست از مردم کلانشهرهای ایران و به ویژه پایتخت دریغ شده است.