محمدجواد ظریف، برجسته‌ترین چهره اصلاح‌طلب ایران، از دولت استعفا داده و گفته است که توسط یک مقام ارشد ناشناس به این کار دستور داده شده است. او اشاره کرده که این اقدام توسط رهبر انقلاب، آیت‌الله علی خامنه‌ای، تأیید شده است، اگرچه در نامه استعفای خود نامی از او نبرده است. او از سمت معاونت امور راهبردی دولت استعفا داد.
خروج او، که ضربه‌ای سنگین به دولت نسبتاً جدید رئیس‌جمهور مسعود پزشکیان وارد کرد، پس از استیضاح و برکناری عبدالناصر همتی، وزیر اقتصاد، اتفاق افتاد. این در حالی است که محافظه‌کاران ایرانی با استفاده از کاهش ادامه‌دار ارزش پول ملی، به دنبال تغییر مسیر دولت هستند.
این دو برکناری، بازار سهام ایران را به شدت تحت تأثیر قرار داد، چرا که کسب‌وکارهای ایرانی احساس کردند که مسیر سیاسی برای بازگشایی تجارت با غرب به سرعت توسط محافظه‌کارانی که هرگز با پیروزی پزشکیان کنار نیامدند، بسته می‌شود.
تصمیم دونالد ترامپ برای بازگرداندن حداکثر تحریم‌های اقتصادی علیه تهران، اصلاح‌طلبان ایرانی را که به دنبال دستیابی به یک توافق جهانی جدید در مورد نظارت بر برنامه هسته‌ای ایران بودند، تضعیف کرده است.
ظریف — که پیش از این نیز در ماه اوت استعفا داده بود، اما کمی بعد به دولت بازگشت — به دلیل داشتن فرزندانی با تابعیت دوگانه ایران و آمریکا، همواره با انتقادات بی‌امانی مواجه بوده است. منتقدان او، که بسیاری از آنها مخالف مذاکره با آمریکا در مورد برنامه هسته‌ای هستند، ادعا کرده‌اند که انتصاب او نقض قانونی است که در سال ۲۰۲۲ تصویب شد و افراد دارای ارتباط با غرب را از تصدی پست‌های ارشد منع می‌کند.
تابعیت فرزندان او، که به دوران حضورش به عنوان دیپلمات در آمریکا بازمی‌گردد، یکی از دلایلی بود که معاون رئیس‌جمهور قبلاً نیز اندکی پس از پیوستن به دولت پزشکیان در اوت ۲۰۲۴ سعی در استعفا داشت.
ظریف، که بین سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۱ در دولت حسن روحانی، رئیس‌جمهور میانه‌رو، دیپلمات ارشد ایران بود، در کنار پزشکیان برای ریاست‌جمهوری کمپین انتخاباتی تقریباً مشترکی داشت. او همواره هدف انتقادات کسانی بوده که در انتخابات ریاست‌جمهوری شکست خوردند.
وزیر امور خارجه سابق ایران در جریان مذاکرات طولانی برای توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵، که به طور رسمی به عنوان برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) شناخته می‌شود، در صحنه بین‌المللی شناخته شد. این توافق منجر به لغو تحریم‌های غربی در ازای بازرسی‌های مستقل تحت نظارت سازمان ملل برای اطمینان از این شد که برنامه هسته‌ای ایران صرفاً برای مصارف غیرنظامی است.
این توافق سه سال بعد زمانی از بین رفت که در دوره اول ریاست‌جمهوری ترامپ، آمریکا از توافق خارج شد و تحریم‌های فلج‌کننده‌ای را علیه ایران اعمال کرد.
اما ظریف در نامه استعفای خود اشاره کرد که آخرین خروج او از دولت داوطلبانه نبوده است. گفته شده که یک مقام ارشد به پزشکیان دستور داده بود که او را به دانشگاه بازگرداند. پزشکیان از این کار خودداری کرد و در عوض از این مقام خواست که دستور را مستقیماً به ظریف ابلاغ کند. پس از ملاقات با این مقام، معاون امور راهبردی با اکراه موافقت کرد که استعفای خود را ارائه دهد.
ظریف همواره به عنوان واضح‌ترین بیان‌کننده سیاست خارجی ایران برای مخاطبان غربی دیده شده است. او به عنوان یک دیپلمات کارکشته، بارها خواستار اعطای اختیارات روشن‌تر به وزارت امور خارجه در روابط بین‌الملل شده و مخالف سیاست خارجی مستقل تحت رهبری سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بوده است.
روز شنبه، مجلس ایران با ۱۸۲ رأی به برکناری همتی، که پیش از این نیز رئیس بانک مرکزی ایران بود، رأی داد. او تنها شش ماه و ۱۲ روز در سمت خود بود و این سریع‌ترین استیضاح در تاریخ انقلاب ایران از سال ۱۳۵۸ محسوب می‌شود.
با وجود حضور پزشکیان در مجلس برای نشان دادن همبستگی، همتی نتوانست رأی عدم اعتماد را دفع کند و از سمت خود برکنار شد. مجلس ایران تحت سلطه اصول‌گرایانی است که عمدتاً در سال ۲۰۲۴ انتخاب شدند و هرگز با انتخاب غیرمنتظره پزشکیان به ریاست‌جمهوری در تابستان همان سال کنار نیامدند.
پزشکیان، که به خوبی آگاه بود که دولت او احتمالاً توسط مقامات غیرمنتخب جامعه تضعیف خواهد شد، همواره بر نیاز به اجماع تأکید کرده بود — اما رویدادهای ۴۸ ساعت گذشته نشان می‌دهد که او در این امر موفق نبوده است.
ظریف در توضیح استعفای خود، فردی که با او ملاقات کرده بود را نام نبرد و گفت: «دیروز به دعوت رئیس قوه قضائیه به ملاقات او رفتم. او با اشاره به شرایط کشور توصیه کرد که به دانشگاه بازگردم تا فشار بیشتری بر دولت وارد نشود، و من بلافاصله پذیرفتم.»
استعفای او هیچ تسکینی به بازار سهام ایران نداد و این بازار همچنان در وضعیت قرمز باقی ماند.
ظریف از برخوردی که با او شده ابراز ناراحتی کرد. او گفت: «اگرچه در شش ماه گذشته با مسخره‌ترین توهین‌ها، افتراها و تهدیدها علیه خودم و خانواده‌ام مواجه شدم، و حتی در داخل دولت، تلخ‌ترین ۴۰ سال خدمت را گذراندم، اما به امید خدمت پایداری کردم. من کسی نبوده‌ام و نخواهم بود که از سختی‌ها و مشکلات در راه خدمت به این سرزمین و کشور فرار کنم، و در طول حدود ۴۰ سال گذشته، به خاطر نقش کوچکی که در پیشبرد منافع ملی داشته‌ام، از پایان جنگ ایران و عراق تا نهایی‌سازی پرونده هسته‌ای، تحمل بسیاری از توهین‌ها و افتراها را کرده‌ام و نفس خود را حبس کرده‌ام تا منافع کشور توسط سیل دروغ‌ها و تحریف‌ها آسیب نبیند.»
او افزود: «امیدوارم با کنار رفتن من، بهانه‌هایی برای جلوگیری از اراده مردم و موفقیت دولت از بین برود.»
آذر منصوری، رئیس جبهه اصلاح‌طلبان، ائتلافی از احزاب کوچک‌تر، گفت که او هیچ راهی برای حل مشکلات اقتصادی ایران بدون لغو تحریم‌های اقتصادی و برداشتن گام‌های لازم برای خروج از لیست سیاه گروه اقدام مالی (FATF)، نهاد نظارت بر شفافیت مالی جهانی، نمی‌شناسد.
محافظه‌کاران به تحقیر ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین، توسط ترامپ در دیدار اخیرش در کاخ سفید به عنوان هشداری برای کسانی در ایران که معتقدند مذاکره با رئیس‌جمهور آمریکا ممکن است، اشاره کرده‌اند.
مخالفان همتی، به رهبری جبهه پایداری، اعتراف کرده‌اند که برکناری او بخشی از یک کمپین گسترده‌تر علیه دولت است، از جمله تلاش‌های همتی برای اتصال مجدد اقتصاد ایران به غرب از طریق خروج ایران از لیست سیاه FATF.
ابوالفضل ابوترابی، نماینده نجف‌آباد، اخیراً به یک روزنامه ایرانی گفت: «من معتقدم که مشکلات بازار ارز در کشور با استیضاح وزیر امور اقتصادی و دارایی حل نخواهد شد. این یک واقعیت است. این رویکرد دولت است که نیاز به اصلاح دارد، زیرا بر اساس گزارش مرکز تحقیقات مجلس، رشد اقتصادی در شش ماه گذشته ۱٪ کاهش یافته است.»
او ادعا کرد که نگرش همتی منجر به انتظارات تورمی شده است.
وبسایت گاردین / ۳ مارس ۲۰۲۵