موجی از اطلاعات نادرست یا گمراه‌کننده درباره سوریه شبکه‌های اجتماعی را فرا گرفته است. کاترین شِر خبرنگار آزاد در گزارشی برای دویچه‌وله در گفت‌وگو با کارشناسان درباره خطرات اطلاعات غلط درباره سوریه و نقش ایران نوشته است.
اطلاعات جعلی و نادرست درباره سوریه پس از سقوط رژیم اقتدارگرای اسد، گاه مضحک و گاه هراس‌انگیزند: از درختان کریسمسی که توسط دولت انتقالی سوریه سرنگون می‌شوند گرفته، تا زنان سوری که توسط “گردن‌زنان” تروریست به عنوان برده فروخته می‌شوند، تا گزارش‌هایی درباره یکی از رهبران برجسته شورشیان سوریه که ادعا می‌شود در واقع یهودی است. این اخبار جعلی اکنون بیش از پیش پخش می‌شوند.
زهیر شماله، پژوهشگر و مدیر روابط عمومی سازمان سوری Verify-Sy که به بررسی صحت اخبار و اطلاعات می‌پردازد، می‌گوید: «از زمان سقوط رژیم اسد، انتشار اخبار جعلی به شکل چشمگیری افزایش یافته است.» او به دویچه‌وله توضیح می‌دهد: «سال‌های انقلاب و جنگ داخلی شکاف‌های عمیقی ایجاد کرده و اینک گروه‌های مختلف، چه داخلی و چه بین‌المللی، از اطلاعات نادرست برای تقویت مواضع خود و بی‌اعتبار کردن رقبا با هدف پیشبرد اهدافشان استفاده می‌کنند.»
موارد محدود اقدامات خودسرانه
اوایل دسامبر تهاجمی نظامی به رهبری شورشیان “هیئت تحریر شام” به سرنگونی رژیم دیکتاتوری خاندان اسد که ۵۴ سال بر سوریه حکومت می‌کردند انجامید. هیئت تحریر شام که پیش‌تر با سازمان‌هایی افراطی مانند القاعده و داعش ارتباط داشت، در سال‌های اخیر تلاش کرد از این گروه‌ها فاصله بگیرد. با وصف این، بسیاری از سوری‌ها نگران رفتار شورشیان تحت رهبری این گروه بودند؛ آیا آنها دست به انتقام خواهند زد یا تلاش خواهند کرد سیاست اسلامی خود را به دگراندیشان تحمیل کنند.
به‌ویژه گروه‌هایی که حامی رژیم اسد شناخته می‌شوند، همچون علوی‌ها؛ اقلیتی مذهبی که خانواده اسد هم به آنها تعلق داشت، نگران انتقام‌گیری مخالفان بودند. گرچه امنیت غیرنظامیان همچنان از مهم‌ترین معضلات سوریه محسوب می‌شود، اما تاکنون موارد تأییدشده اندکی از اقدامات خودسرانه یا آزار مذهبی توسط حاکمان فعلی گزارش شده است.
از نظر سازمان‌های بررسی‌کننده صحت اطلاعات، این موارد اما تحت‌الشعاع گزارش‌های تأییدنشده‌ای قرار می‌گیرد که در اینترنت منتشر می‌شود؛ اخباری که بیشترشان گمراه‌کننده یا جعلی هستند. برای مثال به گزارش گروه Misbar که کارش بررسی صحت اطلاعات است، درختان کریسمسی که ادعا می‌شود توسط دولت جدید سوریه جمع‌آوری شده، در واقع در سال ۲۰۲۳ توسط مقامات عراقی در کربلا انجام گرفته است. به گزارش گروه Misbar، پست‌هایی نیز که از بازارهای برده‌فروشی زنان در سوریه خبر می‌دهد، متعلق به پروژه‌ای هنری از یک هنرمند کُرد در سال ۲۰۱۳ بوده است.
مسئول کیست؟
احتمالا اخبار کاملاً یا بخشا نادرست در رسانه‌های اجتماعی از منابع مختلفی سرچشمه می‌گیرند. در سوریه بازیگران مختلفی با منافع متفاوت فعال‌اند و همین، شناسایی دقیق یک منبع خاص برای انتشار چنین حجم وسیعی از اطلاعات جعلی را بسیار دشوار می‌کند. این دشواری ریشه در منافع متفاوت گروه‌ها و تقویت متقابل اخبار جعلی دارد که توسط بازیگران بی‌ارتباط با هم منتشر می‌شود.
سوری‌ها اغلب یا ناخواسته اخبار نادرست را در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌کنند، زیرا آنها را حقیقی می‌پندارند و امکان بررسی صحت آنها را ندارند یا چون با انگیزه‌های شخصی‌شان مطابقت دارد، چنین کاری می‌کنند.
زهیر شماله از Verify-Sy می‌گوید، رژیم اسد “چیزی مثل یک گنبد آهنین اطلاعاتی ساخته بود”. به گفته او، این رژیم “بر فضای اطلاعاتی سوریه مسلط بود و از نخستین روزهای سال ۲۰۱۱ سوری‌ها را با پروپاگاندا و اخبار جعلی علیه اپوزیسیون تغذیه می‌کرد”. او می‌افزاید پایان رژیم اسد یک خلأ اطلاعاتی برای کسانی ایجاد کرده که رسانه‌های تحت کنترل او را منابعی قابل اعتماد می‌دانستند.
افزون بر این، همان‌گونه که رعنا علی ادیب، پژوهشگر دانشگاه کنکوردیا در کانادا، ماه گذشته در تفسیری نوشته بود، فضای سوریه کماکان سرشار از حس ناامنی و ترس است. خانم ادیب که چگونگی تأثیر احساسات بر درک و دریافت اخبار جعلی را مورد بررسی قرار می‌دهد، تأکید می‌کند: «سرایت احساسات ناشی از اخبار جعلی در زمان‌های شکننده‌ای مثل امروز بسیار خطرناک است.»
شماله هم به دویچه وله می‌گوید، تمام این عوامل مردم را “بسیار نسبت به اطلاعات نادرست و اخبار جعلی آسیب‌پذیرتر می‌کنند؛ موضوعی که حامیان اسد، ایران و روسیه از آن آگاهند و از آن سوءاستفاده می‌کنند”.
دخالت بین‌المللی
کشورهای منطقه و جهان در جریان جنگ داخلی ۱۳ساله سوریه یا در حمایت یا علیه رژیم اسد موضع گرفتند. پژوهشگران اینک به خوبی می‌دانند که نزدیک‌ترین متحدان اسد، یعنی روسیه و ایران، یا از کمپین‌های اخبار جعلی علیه مخالفان سوری حمایت و یا آنها را خود به راه می‌انداخته‌اند. اینک گمان می‌رود که این بازیگران بین‌المللی کماکان نقش مشابهی را ایفا می‌کنند.
مارکوس سبارس خیمنز-بلانکو، پژوهشگر German Marshall Fund، در گزارشی در اواسط ماه دسامبر گذشته نوشت: «ماشین‌های دستکاری اطلاعات در روسیه و ایران با تمام توان در کارند.» به گفته او، این کشورها تلاش می‌کنند “روایت تحولات سوریه را به‌گونه‌ای شکل دهند که شکست‌های نظامی، راهبردی و ژئوپلیتیکی خود را جبران کنند”.
شماله از Verify-Sy پیش‌تر به انبوهی از صفحات جعلی فیس‌بوکی اشاره کرده بود که در ماه دسامبر با نام‌هایی که یادآور گروه‌های حقوق بشری بودند، ایجاد شدند. این حساب‌ها غالباً بر جامعه علوی‌ها تمرکز دارند. شماله توضیح می‌دهد که این صفحه‌های جعلی با انتشار اطلاعات غلط و استفاده از حساب‌های جعلی یا ربات‌های خودکار برای گسترش اخبار نادرست، در علوی‌ها ترس ایجاد کرده و سپس آنها را به مقاومت مسلحانه ترغیب می‌کنند.
ائتلاف خطرناک
آنچه موج کنونی اخبار جعلی درباره سوریه را نگران‌کننده‌تر می‌کند، تقاطع اهداف و دیدگاه‌های متفاوت است. حامیان گروه‌های کرد سوری در شمال سوریه که برای استقلال خود تلاش می‌کنند، غالبا با بی‌اعتمادی و ترس به “هیئت تحریر شام” می‌نگرند. همین موضوع در مورد طرفداران سکولاریسم در سوریه یا وابستگان به اقلیت‌ها نیز صادق است.
هم‌زمان راست‌های افراطی اسلام‌ستیز و مهاجرستیز ایالات متحده و اروپا نیز محتواهایی را برجسته و تقویت می‌کنند که هیئت تحریر شام را “گردن‌زن” و سوریه را “جهادستان” معرفی می‌کند. از سوی دیگر، نظریه‌پردازان تئوری توطئه در خارج سوریه نیز به این توهم دامن می‌زنند که “هیئت تحریر شام” صرفاً عروسک خیمه‌شب‌بازی دولت‌های آمریکا یا اسرائیل است.
برخی نظرگاه‌های جانبی هم وجود دارند، مثل ملی‌گرایان ترکیه که علیه کردهای سوریه تبلیغات تحریک‌آمیز می‌کنند. اما بیشتر نظراتی که تحت تأثیر گزارش‌های گمراه‌کننده در شبکه‌های اجتماعی هستند، شورشیان سوری را هدف می‌گیرند که اکنون رهبری دولت انتقالی را برعهده دارند.
اخلال در صلح
اطلاعات نادرست تأثیرات خود را از هم‌اکنون نیز بر جای گذاشته است. هفته گذشته انتشار یک ویدیو که ظاهراً تخریب زیارتگاهی متعلق به علوی‌ها را نشان می‌داد، اعتراض هزاران نفر را در مناطقی با اکثریت علوی برانگیخت. کارشناسان بررسی صحت اخبار و اطلاعات اما تاکید کردند که این ویدیو گمراه‌کننده بوده است.
زهیر شماله بر این نظر است که اخبار جعلی می‌توانند بر نحوه نگاه جامعه جهانی به سوریه و حمایتش از این کشور تأثیرگذار باشد. به گفته او: «این اطلاعات نادرست می‌تواند تصویری از سوریه در خارج بسازد که انگار کشوری است که نمی‌تواند پس از اسد به ثبات برسد.»
رعنا علی ادیب در تفسیر خود با بیان اینکه “این لحظه‌ای حساس برای سوریه و همه کسانی است که شاهد تاریخ آن هستند”، می‌گوید: «بسیار چیزها در خطر است. در حالی که سوریه تحول مهمی را از سر می‌گذراند، هر اطلاعات و اخباری توانایی تحت تاثیر قرار دادن دیدگاه‌ها، هدایت تصمیم‌ها و تحریک اقدامات را دارد.»
نویسنده: Cathrin Schaer
دویچه وله فارسی