روزهای پایانی بشار اسد / فایننشال تایمز
روزنامه فایننشال تایمز وقایع و حرکات نهایی رئیس‌جمهور سابق سوریه و خانواده‌اش را بررسی می‌کند
در شب سقوط پایتخت، بشار اسد به همراه پسر بزرگش حافظ سوار یک خودروی زرهی روسی شد و از دمشق خارج شد. او پشت سر خود خویشاوندان، دوستان و وفادارانش را که به دنبال مردی بودند که قول داده بود از آنها محافظت کند، در سردرگمی و هراس رها کرد.
کمی بعد، حوالی ساعت ۱۱ شب ۷ دسامبر، نزدیکان قدیمی او که از خانه‌اش در محله اعیان‌نشین “مالکی” دمشق عبور می‌کردند، با پست‌های نگهبانی رهاشده و ساختمان‌های عمدتاً خالی مواجه شدند: چراغ‌ها هنوز روشن بودند، فنجان‌های قهوه نیمه‌خورده مانده بود، و لباس‌های نظامی در خیابان پراکنده بودند.
تا نیمه‌شب، رئیس‌جمهور وقت سوریه به همراه حافظ، در راه پایگاه هوایی حمیمیم روسیه در شمال غرب سوریه بود. این اطلاعات بر اساس اظهارات یکی از فرماندهان نظامی شورشیان، یک مأمور سابق اطلاعاتی و افرادی که از جزئیات فرار خانواده اسد آگاه هستند، ارائه شده است.
بشار اسد تا زمانی که از دمشق خارج نشد، به ارتش خود دستور تسلیم شدن نداد. او از آنها خواست دفاتر و اسناد را بسوزانند. این اطلاعات را یکی از اعضای شورای نظامی شورشیان و یک فرد مطلع از این وقایع تأیید کرده‌اند. روسیه، یکی از اصلی‌ترین حامیان خارجی اسد طی جنگ ۱۳ ساله داخلی سوریه، خروج امن او به پایگاه حمیمیم را تضمین کرده بود. با این حال، یکی از فرماندهان گروه “هیئت تحریر الشام” هرگونه مذاکره این گروه برای خروج اسد را رد کرد.
با وجود کمک روسیه به خانواده اسد برای فرار از پایتخت، مسکو آنها را تا ساعت ۴ صبح روز ۸ دسامبر منتظر نگه داشت تا در نهایت به دلایل بشردوستانه پناهندگی به آنها داده شود. آنها سپس به سمت روسیه پرواز کردند و به این ترتیب، حکومت پنجاه‌ساله و بی‌رحمانه این خانواده به شکلی ناگهانی پایان یافت.
روزنامه فایننشال تایمز جزئیات روزها و ساعات پایانی قدرت اسد را با انجام بیش از دوازده مصاحبه، از جمله با افراد نزدیک به رژیم و کسانی که از حرکات خانواده او مطلع بوده‌اند، گردآوری کرده است. این منابع برای آزادی بیان در مورد مسائل حساس خواستار ناشناس ماندن شدند. تلاش‌ها برای تماس با اسد و اعضای خانواده او در مسکو بی‌نتیجه بوده است.
کمتر کسی انتظار حمله شورشیان را داشت، به‌ویژه رئیس‌جمهور، که تصور می‌کرد جنگ داخلی که با سرکوب شدید معترضان در سال ۲۰۱۱ آغاز شد را برده است. اسد بر این باور بود که در آستانه بازگشت به صحنه جهانی قرار دارد. در پی کشورهای عربی، برخی کشورهای اروپایی نیز شروع به نشان دادن تمایل به تعامل با او کرده بودند.
اما در نهایت، تنها ۱۰ روز طول کشید تا شورشیان به رهبری گروه اسلام‌گرای “هیئت تحریر الشام”، پایتخت را با یک حمله سریع و برق‌آسا تصرف کنند.
در مسکو، اسد بار دیگر به همسرش، اسماء، پیوست؛ فردی که بنا بر گفته‌های مطلعان از فرار، چندین هفته برای درمان دومین دوره بیماری سرطان خود در آنجا به سر می‌برد. همچنین مادر و پدر او، فواز الاخرس، که اوایل همین ماه توسط وزارت خزانه‌داری آمریکا تحریم شد، در پایتخت روسیه حضور دارند. فرزندان خانواده اسد، از جمله دخترشان زین که در دانشگاه سوربن ابوظبی مشغول تحصیل بود، نیز اکنون به آنها پیوسته‌اند.
بشار اسد بدون حتی کوچک‌ترین اشاره‌ای به مردمی که دهه‌ها به او وفادار بودند، سوریه را ترک کرد و بسیاری از حامیان پیشین خود را در بهت و خشم ناشی از این رهاشدگی فرو برد. او حتی به خویشاوندان خود، از جمله پسرعموها، خواهر و برادرها، برادرزاده‌ها و خواهرزاده‌ها، و همچنین خانواده همسرش، هشداری نداد و آنها را در برابر پیشروی شورشیان به سمت دمشق تنها گذاشت.
وفاداران سرخورده، این اقدام را دلیلی نهایی بر خودمحوری اسد دانستند؛ ویژگی‌ای که او را به اعمال خشونت علیه مردمش و چپاول منابع سوریه برای منافع شخصی سوق داده بود.
یکی از افرادی که از جزئیات فرار اسد آگاه است، گفت: «او مثل یک سگ در شب فرار کرد. تا یک ساعت قبل از فرار به اطرافیانش می‌گفت همه چیز خوب پیش می‌رود.»
محمد جلالی، نخست‌وزیر وقت، هفته گذشته در مصاحبه‌ای با تلویزیون سعودی “العربیه” گفت که ساعت ۱۰:۳۰ شب ۷ دسامبر با رئیس‌جمهور وقت تلفنی صحبت کرده است و او را از وحشت و آشفتگی خیابان‌ها و مهاجرت گسترده مردم از مرکز سوریه به سمت ساحل مطلع کرده است. جلالی گفت: «او در پاسخ گفت: فردا می‌بینیم. فردا، فردا.» این آخرین چیزی بود که به من گفت. اسد دیگر تماس‌های من را در سپیده‌دم پاسخ نداد.»
روزنامه *فایننشال تایمز* نتوانسته تمام افرادی که در پرواز فرار اسد حضور داشتند را شناسایی کند. اما افراد نزدیک به رژیم مطمئن هستند که او حداقل با دو نفر از نزدیکان مالی‌اش که کنترل دارایی‌های مخفی‌شده در خارج را در اختیار دارند، فرار کرده است: یاسر ابراهیم و منصور عزام. اگرچه این اطلاعات تأیید نشده است، اما در میان وفاداران نیز این باور را تقویت می‌کند که اسد ثروت خود را بر خانواده گسترده‌اش ترجیح داده است.
بشار اسد این هفته در اولین اظهارنظر عمومی خود پس از آغاز حمله هیئت تحریر الشام، نسخه‌ای از وقایع را ارائه داد. او گفت که تا ساعات اولیه یکشنبه در دمشق مانده و «وظایف خود را انجام داده است.» او اصرار داشت که خروجش از پیش برنامه‌ریزی نشده بود.
تصاویری که شورشیان و مردم پس از فرار اسد از محل اقامت خصوصی او گرفته‌اند، نشان‌دهنده خروجی شتاب‌زده بود: آلبوم‌های خانوادگی، انبارهای پر از مواد غذایی، و ده‌ها کیف و جعبه خرید از برند هرمس در کمدهای بانوی اول دیده می‌شد.
این خروج ناگهانی پس از روزهایی از تلاش‌های ناموفق دیپلماتیک برای جلب حمایت از حامیان دیرینه‌اش، یعنی مسکو و تهران، رخ داد. اگرچه حمایت روسیه و ایران نزدیک به یک دهه رژیم اسد را حفظ کرده بود، اما اکنون هر دو کشور به دلیل درگیری‌های خود با اوکراین و اسرائیل، دیگر تمایلی یا توانی برای نجات او نداشتند.
وقتی شورشیان حمله از پیش برنامه‌ریزی‌شده خود را به استان شمالی حلب آغاز کردند، اسد به مسکو رفت تا درخواست مداخله نظامی کند. چهار روز بعد، وقتی دومین شهر بزرگ سوریه سقوط کرد و شورشیان به رهبری هیئت تحریر الشام به سمت جنوب پیشروی کردند، عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، به دمشق سفر کرد.
عراقچی دمشق را به مقصد آنکارا ترک کرد، جایی که مقامات ترکیه انتظار دریافت پیامی از اسد را داشتند. اما هیچ پیامی دریافت نکردند. رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه که از سال ۲۰۱۱ حامی اصلی شورشیان سوری بوده، بارها تلاش کرده بود روابط خود را با اسد بازسازی کند، آخرین بار در ماه ژوئیه. اما رئیس‌جمهور سابق سوریه هر بار این تلاش‌ها را رد کرده بود.
اسد روزبه‌روز ناامیدتر می‌شد. به گفته افرادی که از این تلاش‌ها آگاه هستند، سه یا چهار روز قبل از ترک دمشق، او به مسکو پیام داد که آماده است با مخالفان سیاسی در تبعید در ژنو ملاقات کند، چیزی که او مدت‌ها از انجام آن خودداری کرده بود. اما به نظر می‌رسد این پیام توسط روس‌ها منتقل نشده است.
از زمان سقوط رژیم اسد، وفاداران و سودجویان از دمشق به بیرون سرازیر شده‌اند. اکثریت قریب به اتفاق آنها با خودرو از مرز لبنان به سمت بیروت حرکت کردند؛ جایی که بسیاری در خانه‌های دوم خود یا هتل‌های لوکس، همراه با تدابیر امنیتی شدید، پناه گرفتند.
در سالن صبحانه مجلل و آفتاب‌گیر هتل فونیسیا بیروت، سوری‌هایی که کیف‌های برند لویی ویتون همراه داشتند، در حالی که تخم‌مرغ آب‌پز و کیوی می‌خوردند، با صدای آرام درباره کشورشان و برنامه‌های آینده صحبت می‌کردند. بر سر یکی از میزها، سه زن تجربیات فرار شبانه خود را به اشتراک گذاشته و درباره ثبت‌نام فرزندانشان در مدارس دبی بحث می‌کردند. یکی از آنها درباره فردی که پس از سقوط اسد ناپدید شده بود، صحبت می‌کرد.
شاهدان می‌گویند که افرادی که به بیروت گریختند شامل چندین “کیسه‌دار” اسد و دستیاران ارشد او بودند؛ کسانی که در دستگاهی که خانواده حاکم را در قدرت نگه می‌داشت، نقش‌های کلیدی ایفا می‌کردند. بثینه شعبان، مشاور دیرینه اسد، یکی از این افراد بود.
اما به‌زودی این افراد از لبنان پراکنده شدند: کسانی که پاسپورت خارجی داشتند به کشورهای اروپایی پرواز کردند و دیگران راهی امارات متحده عربی شدند. مقامات ارشد نظامی به روسیه یا لیبی رفتند، بنا بر اطلاعات افراد آگاه به این ماجرا. بثینه شعبان بعدها در دبی دیده شد، جایی که از دیرباز پناهگاهی برای تبعیدیان و طرفداران برکنار شده رژیم بوده است.
بر خلاف بشار، برادر کوچک‌تر او، ماهر — فرمانده لشکر چهارم بدنام ارتش و یکی از مهره‌های کلیدی فساد متمرکز در رژیم — روز شنبه بعدازظهر به نیروهای خود هشدار داد که به لبنان بگریزند. اما او خودش نیز مجبور شد با عجله فرار کند و ظاهراً از مرز به عراق رفت. *فایننشال تایمز* نتوانست تأیید کند که آیا او در عراق مانده یا به روسیه رفته است.
از جمله کسانی که اسد پشت سر گذاشت، بستگان نزدیکش بودند: پسرخاله مادری‌اش و افسر اطلاعاتی ایاد مخلوف، برادر دوقلوی ایاد، ایهاب، و مادرشان. این سه نفر هنگام خروج از سوریه و ورود به لبنان مورد حمله قرار گرفتند که به کشته شدن ایهاب و زخمی شدن ایاد و مادرشان منجر شد، بر اساس گفته‌های سه منبع.
ایاد در بیمارستان چتورا در لبنان تحت درمان قرار گرفت، بنا بر اظهارات دو کارمند بیمارستان در این منطقه. سپس، به گفته فردی آگاه به خروج خانواده، او به دبی رفت.
برادر ایاد، رامی مخلوف، مهم‌ترین تاجر رژیم بود که زمانی باور می‌شد بیش از نیمی از اقتصاد سوریه را کنترل می‌کند. اما رامی که در سال ۲۰۲۰ با رژیم دچار اختلاف شد، تحت نوعی حصر خانگی قرار گرفت. سوری‌هایی که از اوضاع رژیم مطلع هستند می‌گویند ایاد و ایهاب همچنان به بشار و همسرش، اسماء، نزدیک مانده بودند. محل اختفای رامی هنوز نامشخص است.
علی مملوک، مشاور ارشد اسد و رئیس پیشین دستگاه اطلاعاتی او، نیز مفقود است. چندین خانواده برجسته وفادار به رژیم در سفارت روسیه در دمشق پناه گرفته‌اند، اما *فایننشال تایمز* نتوانسته هویت آنها را تأیید کند. دولت جدید به روس‌ها اعلام کرده که نباید خروج اتباع سوری از کشور را تسهیل کنند.
چهار ساعت پیش از ترک دمشق، حافظ، پسر ۲۳ ساله اسد، در حال قدم زدن در پارکی نزدیک کاخ ریاست‌جمهوری و وقت گذراندن با دوستانش دیده شد. بنا بر سوابق دانشگاه دولتی مسکو، او به‌تازگی از روسیه بازگشته بود، جایی که از رساله دکترای خود در رشته علوم فیزیکی و ریاضی دفاع کرده بود.
به گفته یک شاهد، او سپس به خانه رفت تا با پدرش شام بخورد. شایعاتی در حال گسترش بود مبنی بر اینکه اسد قصد دارد یک سخنرانی عمومی انجام دهد. این شایعات باعث شد سوری‌ها در سراسر کشور و جهان پای تلویزیون‌ها میخکوب شوند. مشخص نیست که آیا حافظ می‌دانست که تنها چند ساعت بعد، برای همیشه سوریه را ترک خواهد کرد یا نه.
نویسندگان: رایا جلابی و سارا دادوش در دمشق، کلویی کورنیش در دبی و ملائکه کنعانه تاپر در چتورا
گزارش‌های اضافی از آیلا جین یاکلی در آنکارا و داریا موسولوا در لندن
۲۰ دسامبر ۲۰۲۴